دِعْبِل بْن عَلی خُزاعی (۱۴۸-۲۴۵ق) از شاعران و اصحاب امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) بود. او به‌سبب سرودن قصیدۀ تائیّه شهرت دارد. وی این قصیده را نخستین‌بار برای امام رضا(ع) در مَرْو خواند که مورداستقبال امام و شیعیان قرار گرفت.
 آرامگاه منسوب به دعبل خزاعی در شهر شوش | |
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | دعبل بن علی خزاعی |
| لقب | دعبل |
| زمینه فعالیت | شعر، حدیث |
| محل دفن | شوش |
| هم‌زمان با | امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) |
| مذهب | شیعه اثناعشری |
| کتاب‌ها | دیوان دعبل • طبقات الشعراء |
| دیوان اشعار | دیوان دعبل |
| علت شهرت | سرودن اشعار متعدد در مدح و رثای اهل‌بیت(ع)، به ویژه قصیده تائیه |
دعبل احادیثی را نیز از امامان نقل کرده که از جمله آنها می‌توان به خُطبۀ شِقشِقیّه اشاره کرد. دعبل در شعرهای خود، دشمنان اهل‌بیت(ع) را هجو می‌کرد. او در سال ۲۴۵ق به خاطر هجو یکی از حاکمان بنی‌عباس کشته و در شوش دفن شد.
معرفی و جایگاه
دِعْبِل بْن عَلی خُزاعی از شاعران و راویان احادیث اهل بیت(ع) در قرن دوم و سوم هجری قمری بود.[۱] قصیدۀ تائیّه که شعری مشهور درباره سرگذشت اهل‌بیت(ع) و ستم‌هایی است که بر آنها رفته، سروده وی است. او این قصیده را نخستین‌بار در مرو برای امام رضا(ع) خواند که بسیار مورد توجه امام و شیعیان قرار گرفت.[۲]
دعبل اشعار متعددی در مدح و رثای اهل‌بیت(ع) سروده است.[۳] او با شنیدن خبر شهادت امام رضا(ع)، قصیده رائیه را در رثایش سرود.[۴] به‌گفته برخی محققان، دعبل جایگاه ویژه‌ای در شعر داشته است.[۵] «طبقات الشعرا» و دیوان اشعار او، از آثار دعبل به شمار آمده است.[۶] به گفته سید محسن امین، مؤلف کتاب أعیانُ‌الشیعه دیوان اشعار او تا قرن ۱۳ق وجود داشت؛ اما بعداز آن، مدتی از بین رفت.[۷] برخی نویسندگان تلاش کرده‌اند شعرهای او را که در کتاب‌های مختلف نقل شده، جمع‌آوری کنند.[۸]
بخشی از تائیه دعبل. دو بیت آخر را امام رضا(ع) به شعر افزوده است:
أَ فَاطِمُ لَوْ خِلْتِ الْحُسَيْنَ مُجَدَّلاوَ قَدْ مَاتَ عَطْشَاناً بِشَطِّ فُرَاتإِذاً لَلَطَمْتِ الْخَدَّ فَاطِمُ عِنْدَهوَ أَجْرَيْتِ دَمْعَ الْعَيْنِ فِي الْوَجَنَاتأَ فَاطِمُ قُومِي يَا ابْنَةَ الْخَيْرِ فَانْدُبِينُجُومُ سَمَاوَاتٍ بِأَرْضِ فَلَاةقُبُورٌ بِكُوفَانَ وَ أُخْرَى بِطَيْبَةوَ أُخْرَى بِفَخٍّ نَالَهَا صَلَوَاتوَ أُخْرَى بِأَرْضِ الْجَوْزَجَانِ مَحَلُّهَاوَ قَبْرٌ بِبَاخَمْرَى لَدَى الْغُرُبَاتوَ قَبْرٌ بِبَغْدَادٍ لِنَفْسٍ زَكِيَّةتَضَمَّنَهَا الرَّحْمَنُ فِي الْغُرُفَاتوَ قَبْرٌ بِطُوسٍ يَا لَهَا مِنْ مُصِيبَةٍأَلَحَّتْ عَلَى الْأَحْشَاءِ بِالزَّفَرَاتِإِلَى الْحَشْرِ حَتَّى يَبْعَثَ اللَّهُ قَائِماًيُفَرِّجُ عَنَّا الْغَمَّ وَ الْكُرُبَات
.jpg)
قَبْرَانِ فِي طُوسَ خَيْرُ النَّاسِ كُلِّهِمْ
وَ قَبْرُ شَرِّهِمْ هَذَا مِنَ الْعِبَرِ
مَا يَنْفَعُ الرِّجْسُ مِنْ قُرْبِ الزَّكِيِّ وَ لَا
عَلَى الزَّكِيِّ بِقُرْبِ الرِّجْسِ مِنْ ضَرَر.
نام دعبل، را حسن، عبدالرحمن یا محمد دانسته‌اند؛ ولی او به لقب «دعبل» شهرت دارد.[۹] کنیه‌اش ابوعلی[۱۰] یا ابوجعفر[۱۱] است. وی در سال ۱۴۸ق متولد شد.[۱۲] دعبل اهل کوفه بود و به شهرهای مختلفی سفر می‌کرد.[۱۳] نَسَب دعبل به قبیله خُزاعه، یکی از قبیله‌های یَمَن می‌رسد.[۱۴] بُدَیل بن ورقاء و پسرش عبدالله بن بُدَیل، دو تن از اجداد دعبل، صحابی پیامبر(ص) بودند.[۱۵] عبدالله بن بُدَیل از یاران امام علی(ع) نیز بود که با قبیله خزاعه در جنگ صِفّین علیه مُعاویة بن ابی‌سُفیان جنگید و به شهادت رسید.[۱۶] البته در برخی منابع دیگر، نسَب او را به گونه دیگری ثبت کرده‌اند.[۱۷]
نقل حدیث
دعبل از اصحاب امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) بوده است.[۱۸] او امام جواد(ع) را نیز درک کرده است.[۱۹] وی از جمله راویانی است که خطبۀ شِقْشِقیّه را نقل کرده است.[۲۰] او را دارای جایگاهی بالا میان اصحاب امامان شیعه دانسته‌اند.[۲۱]
دعبل از افرادی چون سُفیان ثوری، مالک بن اَنَس (پیشوای مالکیان)، سعید بن سُفیان و محمد بن اسماعیل روایت نقل کرده است.[۲۲] همچنین علی بن علی بن رَزین (برادر دعبل)، موسی بن حَمّاد یزیدی، اباصَلت هِرَوی و علی بن حکیم از جمله افرادی هستند که از دعبل حدیث نقل کرده‌اند.[۲۳]
درگذشت
دعبل در سال ۲۴۵[۲۴] به خاطر هجو یکی از حاکمان بنی‌عباس کشته شد.[۲۵] گفته‌اند او زبان تندی داشت و هیچ خلیفه و وزیری از هجو او در امان نمی‌ماند و بسیاری از مردم از هجو او می‌ترسیدند.[۲۶] همچنین گزارش کرده‌اند که دعبل بر اهل‌بیت(ع) تعصب داشت[۲۷] و تنها، دشمنان اهل‌بیت(ع) را هجو می‌کرد.[۲۸] او به‌سبب هجوهایی که از خلیفه‌ها می‌کرد، همیشه در حال فرار بود.[۲۹]
برخی محققان احتمال داده‌اند کشته‌شدن او، به دلیل هجو مُتَوکِّل عَبّاسی باشد؛ چون بعد از تخریب قبر امام حسین(ع) به‌دستور متوکل، دعبل در سروده‌ای، متوکل را هجو کرد و بر امام حسین(ع) مرثیه گفت.[۳۰] در برخی منابع، مکان‌ها و زمان‌های دیگری برای درگذشت او گفته شده است.[۳۱] به گزارش ابوالفتوح رازی مؤلف تفسیر روح‌الجِنان، دعبل در لحظات آخر عمرش، ابیاتی را در اقرار به توحید، نبوت و ولایت امام علی(ع) سرود[۳۲] و آن شعر بر قبرش نوشته شد.[۳۳] دعبل وصیت کرد قصیده تائیه را در قبرش بگذارند.[۳۴] آرامگاه دعبل در شوش قرار دارد.[۳۵]
پانویس
- ↑ قلی‌زاده علیار، «مزارات الشیعه در قصیده تائیه دعبل خزاعی»، ص۵۳.
- ↑ نگاه کنید به: امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۱۷-۵۰۳.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۳۸-۵۴۰.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۵۱.
- ↑ حمد، «مقدمه»، در دیوان دعبل بن علی الخزاعی، ۱۴۱۴ق، ص۱۱.
- ↑ حموی، معجم الادباء، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۲۸۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۱۵.
- ↑ حمد، «مقدمه»، در کتاب دیوان دعبل بن علی الخزاعی، ۱۴۱۴ق، ص۱۳.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۰۱.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۲۴
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۳۷۹
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۸ق، ص۲۷۷.
- ↑ حموی، معجم الادباء، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۲۸۴.
- ↑ اعلمی، «مقدمه»، در کتاب دیوان دعبل الخزاعی، ۱۴۱۷ق، ص۴.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۱۳.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۱۴-۵۱۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، الأغانی، ۱۴۱۵ق، ج۲۰، ص۲۹۴.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء، المطبعة الحیدریه، ص۱۵۱.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۲۷.
- ↑ نگاه کنید به: شیخ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۷۲.
- ↑ نگاه کنید به: حلی، خلاصة الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۱۴۴؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۴۰۱.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۲۷-۵۲۸.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۲۸-۵۲۹.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۸ق، ص۲۷۷.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۴۲.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، الأغانی، ۱۴۱۵ق، ج۲۰، ص۲۹۴.
- ↑ حصری، زهر الآداب، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۹.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۲۲.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، الأغانی، ۱۴۱۵ق، ج۲۰، ص۲۹۵.
- ↑ قربانی‌زرّین، «دعبل خزاعی»، ص۷۹۲؛ همچنین نگاه کنید به: دعبل خزاعی، شعر دعبل بن علی الخزاعی، ۱۴۰۳ق، ص۳۳۷-۳۳۸.
- ↑ نگاه کنید به: حموی، معجم الادباء، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۲۸۷؛ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، ۱۹۰۰م، ج۲، ص۲۷۰؛ حموی، معجم البلدان، ۱۳۹۹ق، ج۳، ص۱۶۰.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۲۹.
- ↑ نگاه کنید به: شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۶۷.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ص۱۹۵.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲۸۸.
منابع
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الأغانی، بیروت، دار الحیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۰م.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، تصحیح محمدصادق بحر العلوم، المطبعة الحیدریة، نجف اشرف، بی‌تا.
- اِربِلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز، بنی‌هاشمی، ۱۳۸۱ق.
- امین، سید محسن، اَعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۶ق.
- حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، قم، منشورات سعید بن جبیر، ۱۳۷۱ش.
- حصری، ابراهیم بن علی، زهر الآداب و ثمر الالباب، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، قم، نشر فقاهت، ۱۴۱۷ق.
- حمد، حسن، «مقدمه»، در دیوان دعبل بن علی الخزاعی، تألیف دعبل خزاعی، بیروت، دار الکتب العربی، ۱۴۱۴ق.
- حموی، یاقوت، معجم الادباء ارشاد الاریب الی معرفة الادیب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
- حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ق.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- دعبل خزاعی، دیوان دعبل الخزاعی، شرح و تحقیق ضیاء حسین الأعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۷ق.
- دعبل خزاعی، شعر دعبل بن علی الخزاعی، تصحیح: عبدالکریم الأشتر، دمشق، مجمع اللغة العربیة، ۱۴۰۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا(ع)، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
- صدر، حسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- طهرانی، محمدحسین، مطلع الانوار، به تحقیق: محمدمحسن طهرانی، تهران، مکتب وحی، ۱۴۳۷ق.
- قربانی‌زرّین، باقر، «دعبل خزاعی»، در جلد ۱۷ دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- قلی‌زاده علیار، مصطفی، «مزارات الشیعه در قصیده تائیه دعبل خزاعی»، در فصلنامه زیارت، شماره ۳۴، بهار ۱۳۹۷ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۸ق.