سوگواری محرم
 |
| سوگواری محرم |
| رویدادها |
|---|
|
واقعه کربلا • اسیران کربلا • روزشمار واقعه عاشورا • روز عاشورا • نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) |
| افراد |
| علی اکبر • علی اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا |
| جای‌ها |
| حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه |
| مناسبت‌ها |
| تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر |
| مراسم |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت |
سوگواری محرم مجموعه آیین‌های شیعیان (و گاه غیرشیعیان) در ماه محرم در سوگ شهیدان کربلا است. امام سجاد(ع)، حضرت زینب(س)، ام البنین و رباب اولین کسانی بوده‌اند که به سوگواری برای امام حسین(ع) پرداخته و دیگران را نیز به عزاداری فراخوانده‌اند. کمیت اسدی و دعبل خزاعی، از شاعران دوران امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام رضا(ع) اشعاری در رثای امام حسین سروده‌اند.
سوگواری در آغاز با گریه و شعرخوانی صورت می‌گرفت؛ ولی به تدریج مداحی، روضه‌خوانی، شمایل‌کشی، سینه‌زنی، تعزیه و... به آن افزوده شد. بیشتر این آیین‌ها در دوران آل بویه، صفویه و قاجار شکل گرفتند. گسترش عزاداری برای امام حسین(ع)، مربوط به دوره صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران دانسته شده است؛ اگرچه در این میان برخی شاهان ایران از جمله نادرشاه افشار و رضاشاه پهلوی، به محدود کردن عزاداری پرداختند.
اعزام طلاب به مناطق مختلف برای تبلیغ و سخنرانی در ماه محرم و صفر و همچنین ممنوع کردن مراسم تعزیه در قم، از اقدامات شیخ عبدالکریم حائری یزدی دانسته شده است. مرتضی مطهری و علی شریعتی، تلاش‌هایی برای خرافه‌زدایی و اصلاح آیین‌های عزاداری نمودند. همچنین آیت الله سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، در فتوایی قمه‌زنی را حرام اعلام کرد و مراجعی مانند ناصر مکارم شیرازی، محمد فاضل لنکرانی، میرزا جواد تبریزی، حسین نوری همدانی و حسین مظاهری فتاوای مشابهی صادر کرده‌اند.
در مقاطع مختلف تاریخی، آثار فراوانی درباره سوگواری محرم انتشار یافته است. این آثار رویکردها، زبان‌ها و قالب‌های متفاوتی داشته‌اند؛ از جمله آثار ادبی، روایی و مقتل‌نگاری، تحلیلی، انتقادی، اخلاقی و دائرة المعارفی. برخی از این موارد عبارتند از مقتل لهوف، شهید جاوید، حماسه حسینی، دانشنامه امام حسین(ع) و تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهدا.
محتویات
پیشینه و تحولات
سوگواری و عزاداری برای شهیدان واقعه عاشورا، از اولین روزهای پس از عاشورای سال ۶۱ هجری قمری آغاز شده و همچنان ادامه دارد؛ اما شیوه‌های عزاداری در طول تاریخ تغییرات فراوانی کرده و بسیاری از آیین‌ها و سنت‌ها به آن اضافه شده است.
سوگواری در عصر معصومین(ع)
اولین مرثیه‌خوانان بر حسین بن علی(ع) پس از واقعه عاشورا، زینب(س) و علی بن الحسین(ع) بودند. زینب(س) هنگام گذر از کنار تن برادرش با خواندن اشعاری، حتی دشمنان را متأثر کرد.[۱] با ورود اسیران کربلا به شام، زنان بنی‌امیه بر آنان گریستند،[۲] و به گفته‌ای سه روز[۳] یا هفت روز[۴] عزا به پا کردند.
بشر بن جذلم، به دستور امام سجاد(ع) ورود اهل‌بیت به مدینه را با سرایش اشعاری به مردم اعلام کرد و آنان را گریاند.[۵] همچنین زنانی از اهل بیت(ع)، به سوگواری پرداختند و مردم مدینه را به سوگ نشاندند؛ زنانی از جمله: زینب دختر عقیل[۶]، ام البنین[۷] و رباب.[۸]
کمیت اسدی از شاعران بزرگ زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع)[۹] و دعبل خزاعی از شاعران شیعی دوران امام رضا(ع) برای امام حسین(ع) مرثیه خوانده‌اند.[۱۰] در آن دوره، به کسانی که مصائب امام حسین(ع) را با شعر حکایت می‌کردند، مُنشِد گفته می‌شد.[۱۱]
رشد و گسترش عزاداری
با روی کار آمدن آل‌بویه فشارها از شیعیان برداشته شد[۱۲] و در سال ۳۵۲ق، برای نخستین بار حکومت روز عاشورا را تعطیل رسمی و عزای عمومی اعلام کرد؛ خرید و فروش ممنوع شد، به قصابان دستور داده شد به احترام این روز ذبح نکنند، آشپزان غذا نپزند و در بازارها خیمه عزا برپا شد.[۱۳] شیعیان دوران آل‌بویه، مراسم عزاداری را با عنوان مجالس «النياحه» یا «الرثا» برگزار می‌کردند.[۱۴]
در دوره تیموریان مداحان به آزادی به منقبت‌خوانی ائمه در ملأعام می‌پرداختند[۱۵] و اصطلاح مداحی از این زمان رواج یافت [۱۶] اصطلاح روضه‌خوان نیز از این دوره به بعد رایج شد و علت آن نگارش کتاب روضة الشهدا به دست ملاحسین واعظ کاشفی و رواج بسیار آن میان مردم بود؛ به‌طوری‌که بسیاری از افراد در مراسم عزاداری به مطالب آن استناد می‌کردند. کم‌کم به خوانندگان این کتاب روضه‌خوان گفتند و به‌مرور زمان این اصطلاح به هر کسی که مصیبت امام حسین(ع) را می‌خواند اطلاق شد و جای منقبت‌خوانی را گرفت.[۱۷]
اوج گسترش عزاداری برای حضرت سیدالشهدا، در زمان صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران در زمان شاه اسماعیل صفوی بود. در این دوره با پشتیانی دولت و حضور شاهان صفوی مراسم نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و سوگواری برگزار می‌شد.[۱۸] از این دوره به بعد، تکیه‌ها و حسینیه‌ها و موقوفات مربوط به عزاداری امام حسین(ع) در ایران شکل گرفت.[۱۹] در دوره افشاریه، نادرشاه عزاداری را محدود کرد.[۲۰] شاخصه مهم دوران زندیه، شکل‌گیری اولین نمونه‌های مجالس تعزیه و شبیه‌خوانی است.[۲۱]
رواج تعزیه‌خوانی در دوران قاجار
دوره قاجار، دوران رونق بی‌سابقه مجالس عزاداری، به‌ویژه آئین تعزیه است.[۲۲] ناصرالدین‌شاه موجب رواج تجمل و اشرافی‌گری در مجالس روضه شد؛ به‌طوری‌که شاه گاه در شب‌های دهه اول محرم برای واعظان و پامنبری‌های آنان مشت‌مشت سکه پرتاب می‌کرد.[۲۳] علاوه بر قمه‌زنی، شمایل‌کشی، زنجیرزنی و رسم ۴۱ منبر از دیگر رسومی بود که در دوره ناصرالدین‌شاه تأسیس شده یا رواج بیشتر یافت.[۲۴]
از دیگر ویژگی‌های سوگواری محرم در دوران قاجار، انتقادات برخی روشنفکران مانند میرزا ملکم خان و میرزا فتحعلی آخوندزاده به عزاداری است.[۲۵] عمومیت یافتن مراسم شام غریبان از ویژگی‌های عزاداری دوران مظفرالدین شاه بود. سوگواری بر امام حسین(ع) در دوران قاجار علاوه بر ماه محرم به ماه صفر نیز تعمیم یافت.[۲۶]
پهلوی اول و اعمال محدودیت‌ها
هر چند رضاخان در سال‌های نخست حکومتش مقید به شرکت در مجالس عزاداری بود[۲۷] اما با اجرای برنامه‌های تجددخواهی رفته‌رفته از مجالس سوگواری فاصله گرفت و محدودیت‌هایی نیز برای سوگواران وضع کرد. از سال ۱۳۱۴ش و به‌موازات اجرای قانون کشف حجاب، به حاکمان مناطق مختلف دستور داده شد از راه انداختن دسته‌های عزاداری در ماه محرم و صفر جلوگیری کنند و مردم را تشویق کنند تا در مجالس روضه بر روی صندلی و نیمکت بنشینند. پس از واقعه گوهرشاد، سختگیری درباره برپایی مجالس روضه افزایش یافت و مأموران شهربانی موظف شدند که از برگزاری مجالس عزاداری جلوگیری کنند. حتی کار به‌جایی رسید که در بعضی شهرها وعاظ و برپاکنندگان مجالس روضه را به زندان می‌فرستادند.[۲۸] تخریب بنای تکیه دولت در ۱۳۱۷ش که باعث انزوای بیش از پیش مراسم تعزیه شد، از دیگر اقدامات رضاخان بود.[۲۹]
در مقابل شیخ عبدالکریم حائری یزدی برای برپا ماندن مجالس عزاداری کوشید. او طلاب را برای تبلیغ و منبر در ایام سوگواری به مناطق مختلف می‌فرستاد.[۳۰] وی همچنین گام‌هایی هم برای اصلاح این مجالس برداشت؛ از جمله شبیه‌خوانی را در قم ممنوع و مجالس بزرگ تعزیه را به مجلس روضه‌خوانی تبدیل کرد.[۳۱]
با سقوط رضاخان در شهریور ۱۳۲۰ش و ورود نیروهای متفقین به ایران، ممنوعیت برگزاری مجالس سوگواری رنگ باخت و قمه‌زنی، قفل‌بندی، زنجیرزنی، شاخ‌حسینی و... احیاء شد.[۳۲]
مجالس عزاداری در آستانه انقلاب اسلامی
در اواخر دوران پهلوی، مجالس روضه خانگی و زنانه، رشد داشت؛ تا آنجا که گستره شهرت و فعالیت برخی خطیبان زن به بیرون از مجالس خانگی هم کشیده و مجالس زنانه بزرگ تشکیل می‌شد.[۳۳] پس از به چالش کشیده شدن ارتباط شاه با علما و روشن شدن جرقه‌های نخست مبارزه علیه رژیم پهلوی، روحانیون از مراسمات عزاداری برای مخالفت با شاه استفاده کردند.[۳۴] وقایع محرم ۱۳۴۲ش باعث شد در محرم ۱۳۴۳ش، برگزاری هر نوع عزاداری منوط به گرفتن مجوز شود.[۳۵]
دوره جمهوری اسلامی، اصلاح عزاداری و ظهور سبک‌ها
با پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت‌های مذهبی و مجالس عزاداری، تغییرات صوری و محتوایی بسیاری به خود دیدند. با به وجود آمدن جریان‌های مربوط به مداحی عامه‌پسند و رواج برخی آئین‌ها مثل قمه‌زنی و قفل‌زنی در هیئت‌های سنتی، اصلاحات در هیئت‌های مذهبی آغاز شد. روندی که مرتضی مطهری و علی شریعتی آن را با خرافه‌زدایی و پیراستن از نگرش‌های خاص به واقعه عاشورا آغاز کرده بودند، به شکل اِعمال اصلاح در آئین‌های عزاداری اجرا شد. بعدها آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران حکم به حرمت قمه‌زنی داد و سپس مراجعی چون مکارم شیرازی، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، میرزا جواد تبریزی و مظاهری فتواهای مشابهی صادر کردند.[۳۶]
از اواخر دهه هفتاد، در کنار مجالس سنتی عزاداری، رفته‌رفته سبک متفاوتی از عزاداری به‌ویژه بین جوانان مرسوم شد که اشعار و سبک‌های شورانگیزی داشت. جرقه‌های جریان جدید مداحی با نریمان پناهی و حاج قربان (علی قربانی) زده شد. سیدجواد ذاکر این مسیر را با سرعت بیشتری ادامه داد. در جلسات هیئت او گاه عباراتی کفرآمیز چون «لا اله الا علی» «لا اله الا الزهرا» و... گفته می‌شده و کارهایی چون قلاده و زنجیر به گردن انداختن رواج داشته است. رواج چنین اموری در مجالس، موجب مخالفت و واکنش مراجع به این نوع عزاداری شد.[۳۷] همچنین برخی مراجع در اوایل دهه ۸۰ شمسی، استفاده از مفاهیم غلوآمیز درباره اهل بیت و به‌کارگیری واژگان نامناسب و دور از شأن آنان را مورد انتقاد قرار دادند.[۳۸]
آیین‌های عزاداری
سوگواری برای امام حسین(ع) و یارانش، آیین‌ها، سبک‌ها و قالب‌های مختلف و متعددی در مناطق مختلف شیعه‌نشین یافته و در طول تاریخ نیز تحولاتی را از سر گذرانده است. برخی از این آیین‌ها را می‌توان در عصر امامان شیعه هم دید.
- مرثیه‌سرایی: سرودن و خواندن شعر درباره شهادت امام حسین(ع) و یارانش. مرثیه‌سرایی و مرثیه‌خوانی در دوره‌های مختلف در بین شیعیان رواج داشته است.[۳۹]
- سینه‌زنی: متداول‌ترین گونه عزاداری مذهبی شیعیان در کشورهای مختلف است که در عزاداری محرم هم دیده می‌شود. سینه‌زنی، مکان خاصی ندارد و در همه مجالس عزاداری در مسجد، حسینیه و مراسم‌های خانگی انجام می‌شود.[۴۰]
- تعزیه‌خوانی: تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی، نمایشی است برای بازسازی وقایع کربلا که لباس‌های مخصوص و ابزار جنگی، در آن به کار گرفته می‌شود.[۴۱] تعزیه در کشورهای اسلامی و شیعی از جمله ایران، افغانستان، هند و پاکستان به شیوه‌های مختلف اجرا می‌شود.[۴۲]
- روضه‌خوانی: روضه‌خوانی، بیان وقایع عاشورا همراه با غم و اندوه است که ذکر مصیبت سید الشهدا هم خوانده می‌شود و معمولا همراه با مرثیه‌خوانی و اشک ریختن برای امام حسین و یاران اوست.[۴۳]
- زنجیرزنی: زنجیرزنی، از آیین‌های رایج عزاداری شیعیان که به صورت گروهی و در قالب چند ستون موازی و با فاصله برگزار می‌شود. زنجیرزنی آیینی است که بیشتر در دهه اول محرم و دهه آخر صفر در کشورهای ایران، عراق، لبنان، پاکستان و هند دیده می‌شود.[۴۴] زنجیر، متشکل از چند رشته زنجیر کوتاه طلایی یا نقره‌ای رنگ است که یک سر آنها به دسته‌ای متصل شده و سر دیگر به چند شاخه تقسیم می‌شود.[۴۵] زنجیرزنان، زنجیر را به صورت هماهنگ و با ریتمی مشخص، بالا می‌برند و بر کتف و پشت و گاه بر سر خود می‌زنند.[۴۶]
- عَلَم‌گردانی: علم‌گردانی، علم‌کشی یا علم‌برداری، آیین حمل علم در دسته‌های عزاداری محرم که از رایج‌ترین آیین‌های عزاداری در ایران است.[۴۷] شیعیان افغانستان نیز، در شب ۷ محرم علم مخصوصی را بنام و یاد حضرت عباس به مجلس عزاداری آورده و نصب می‌کنند.[۴۸]
- دسته عزاداری: دسته عزاداری، گروه سازمان‌یافته عزاداران، و جمعیتی که با آیین‌ها و تشریفات خاص، در معابر عمومی حرکت کرده و عزاداری می‌کنند. این آیین معمولا همراه با حمل نمادهایی مانند علم، بیرق، نخل و... است.[۴۹]
- شام غریبان: مراسم شام غریبان، آیینی در شب یازدهم محرم، با هدف سوگواری برای رنج‌ها و مصائب فرزندان و خاندان امام حسین (ع) که حضور کودکان و زنان در آن چشمگیر است و روشن کردن شمع، از رسوم آن است.[۵۰]
- نخل‌گردانی: از آیین‌های عزاداری در روز عاشورا که عده‌ای از مردان جوان و نیرومند، نخل سیاه‌پوش آذین‌بسته را با آدابی خاص در مسیر مشخصی می‌گردانند.[۵۱]
- قمه‌زنی: یکی از آیین‌ها و رسوم عزاداری برخی شیعیان در صبح روز عاشوراست که عزاداران با ابزار بُرنده مانند تیغ و قمه، سر یا پیشانی خود را زخمی می‌کنند.[۵۲] موافقان قمه‌زنی آن را از جمله شعائر عاشورا و ابزار تقویت مذهب می‌دانند و مخالفان، آن را رسمی خرافی و موجب وهن مذهب تشیع قلمداد می‌کنند.[۵۳] برخی محققان، منشأ قمه‌زنی را از مسیحیت دانسته و برخی دیگر آن را سنتی هندی یا از رسوم ترک‌های آذربایجان و قزلباش‌های آناتولی برشمرده‌اند.[۵۴]
- تابوت‌گردانی: از آیین‌های عزاداری عاشوراست که عزاداران تابوت‌واره‌ای را بر دوش گرفته و در معابر عمومی می‌گردانند.[۵۵] این آیین، تشییع نمادین امام حسین (ع) و برخی دیگر از امامان شیعه است.[۵۶] تابوت‌گردانی علاوه بر ایران، در عراق، شبه قاره هند، آسیای شرقی و اندونزی نیز برگزار می‌شود.[۵۷]
- پیاده‌روی اربعین: پیاده‌روی شیعیان از نقاط مختلف کشور عراق به طرف کربلا به مناسبت اربعین حسینی.[۵۸] در سال‌های اخیر، شیعیان از کشورهای دیگر مانند ایران خود را برای روز اربعین به این مراسم می‌رسانند.[۵۹] جمعیت حاضر در این راهپیمایی، میلیون‌ها نفر تخمین زده می‌شود. تعداد زائران در سال ۱۳۹۲ش، حدود ۱۵ میلیون و در سال ۱۳۹۳ش حدود ۲۰ میلیون نفر گزارش شده است.[۶۰]
بدعت‌ها
سید محسن امین در رسالة التنزیه لأعمال الشبیه، برخی از این رفتارها را بدعت و منکَر دانسته است:
- نقل اموری که در گزارش‌ها نیست و در منابر و محافل گفته می‌شود.
- غناء در لحن.
- ضرر رساندن به بدن؛ مانند اینکه با قمه و شمشیر به سر بزنند تا خون جاری شود.
- استفاده از آلات لهو مانند طبل و دمام و سنج.
- تشبیه مردان به زنان.
- سوار کردن زنان بر هودج در حالی که رویشان باز است و آنان را به دختران رسول خدا تشبیه می‌کنند.
- فریاد زنان که به گوش مردان می‌رسد.
- داد و فریاد زدن با نعره‌های منکر.
- هر آنچه که به نام دین در مجالس عزاداری وارد شده و موجب هتک حرمت دین می‌گردد.[۶۱]
همچنین سید عبدالحسین لاری فقیه شیعه در دوره قاجار، در کتاب «اکسیر السعادة فی اسرار الشهادة»، گفته است که در گریاندن مردم در عزاداری امام حسین(ع)، نباید به محرمات، بدعت‌ها و منکراتی همچون دروغ، غنا، شبیه‌خوانی متوسل شد و از ابزارهایی مانند طبل، رقص، شیپور، ناقوس، نی و دف که شعار کفار و فاسقان است، استفاده کرد. گفته شده شیخ عبدالکریم حائری و آیت الله بروجردی با مسائل خلاف شرع در آیین‌های عزاداری مخالفت کرده‌اند. آیت‌الله خامنه‌ای، نسبت به روش‌های غیرمتعارف عزاداری در فتوایی، آنچه را موجب وهن گردد، دارای اشکال دانسته است.[۶۲]
کتابشناسی سوگواری محرم
کتاب‌های فراوانی پس از واقعه عاشورا نگاشته شده که به بازخوانی واقعه عاشورا و تحلیل وقایع آن پرداخته‌اند. این آثار فارسی و عربی که بسیاری از آنها به زبان‌های دیگر هم ترجمه شده، در مقاطع مختلف تاریخی و همچنین در قالب‌های متفاوت نوشته شده‌اند. برخی از این موارد عبارتند از:
- آثار ادبی: نامیرا، ادب الطف، و سقای آب و ادب.
- آثار روایی و مقتل‌نگاری: مقتل ابی مخنف، اللهوف، طوفان البکاء، نفس المهموم، روضة الشهداء، و اسرار الشهادة.
- آثار تحلیلی: پس از پنجاه سال، شهید جاوید، مع الرکب الحسینی، و رسانه شیعه.
- آثار انتقادی: حماسه حسینی، لؤلؤ و مرجان، و التنزیه لاعمال الشبیه.
- آثار اخلاقی و عرفانی: الخصائص الحسینیه، و گنجینة الاسرار.
- آثار دائرة المعارفی: ابصار العین، فرسان الهیجاء، فرهنگ عاشورا، دانشنامه امام حسین (ع)، و مقتل جامع سید الشهداء.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ بلاذری، انساب‌الاشراف، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۳، ص۲۰۶.
- ↑ نک:طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۶۹ش، ج۷، ص۳۰۷۴.
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، نشر دارالمعارف، ج۳، ص۲۰۴.
- ↑ نک:مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۹۶.
- ↑ حکیم، موسوعة الامام...، دار المورخ العربی، ج۵، ص۲۱۵۷.
- ↑ نک:ابن عبد ربه، العقد الفرید، دار الکتب العلمیة، ج۵، ص۱۳۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۳، ص۲۲۱.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، بیروت، ص۹۰.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ج۴، ص۸۸.
- ↑ نک:خزاز رازی، کفایة الاثر، ۱۳۶۰ش، ص۲۴۸.
- ↑ درباره مرثیه و شعر بر اهل بیت نک: ابن قولویه، کامل الزیارات، قم، باب ۳۲ و ۳۳.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۳، به نقل از پوراحمدی، عزاداری امام حسین(ع) در محضر امامان شیعه، فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره۸، ص۱۱۸.
- ↑ آئینه‌وند، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی، ۱۳۸۶ش، ص۶۰؛ ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، بیروت، ج۲۴، ص۲۵۸-۲۶۰.
- ↑ آئینه‌وند، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی، ۱۳۸۶ش، ص۶۵-۶۶ به نقل از ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ج۱۱، ص۱۸۳؛ ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۷، ص۱۵؛ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۴۲۵؛ محمد بن عبدالملک الهمدانی، تکمله تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۸۳؛ ابی المحاسن، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ج۲، ص۴۲۷.
- ↑ شهرستانی، سید صالح، تاریخ النیاحة علی الامام الشهید، ج۲، ص۹؛ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۴۱.
- ↑ برای نمونه نک: واصفی، بدایع الوقایع، ج۲، ص۲۴۷.
- ↑ سنت عزاداری و منقبت‌خوانی، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۵ به نقل از سمرقندی، مطلع السعدین و مجمع البحرین، ج۲، ص۱۸۲-۱۸۳.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۵۵؛ تهرانی، الذریعه، ج۱۱، ص۲۹۴.
- ↑ سنت عزاداری و منقبت‌خوانی، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۷ به نقل از نصرالله فلسفی، زندگانی شاه‌عباس اول، تهران، انتشارات علمی، ج۳، ص۸۴۷.
- ↑ محرمی، «تاریخ عزاداری برای امام حسین»، ص۲۹۴.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۶.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۷.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۸۷.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۹۱ به نقل از همایونی، تعزیه در ایران، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۹.
- ↑ نک: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۴-۱۲۶.
- ↑ نک: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۷-۱۴۰.
- ↑ نک: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۱-۱۴۲؛ تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة، ج۱۱، ص۲۹۴.
- ↑ نک: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۳-۱۴۶.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۴۷ به نقل از بصیرت منش، علما و رژیم رضاشاه، تهران، عروج، ۱۳۷۶ش، ص۱۴۳-۱۴۴.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۸ به نقل از عناصری، سلطان کربلا، تهران، زرین و سیمین،۱۳۸۱ش، ص۲۷.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۹ به نقل از بصیرت منش، علما و رژیم رضاشاه، تهران، عروج، ۱۳۷۶ش، ص۲۵۴.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۹ به نقل از خمینی، کشف‌الاسرار، بی‌نا، بی‌تا، ص۱۷۳.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۹-۱۵۲.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۲.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۶۴-۱۶۷.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۰.
- ↑ نک: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۵۶-۲۵۹.
- ↑ نک: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۳۹-۲۴۶.
- ↑ نک: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۶۱-۲۶۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مرثیه‌سرایی، ۱۳۸۷ش، ص۱۴.
- ↑ مظاهری، «سینه‌زنی»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۶.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۴.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۷.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۱۸۹.
- ↑ مظاهری، «زنجیرزنی»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۲۶۱.
- ↑ مظاهری، «زنجیر»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۲۶۰.
- ↑ مظاهری، «زنجیرزنی»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۲۶۱.
- ↑ رحمانی، «علم‌گردانی»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۵۶.
- ↑ «شب هفتم و حاجات گره‌خورده مهاجرین افغانستانی به عَلَم عباس(ع)»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ رحمانی، «دسته‌روی»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۲۲۳.
- ↑ حجتی، «شام غریبان»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۰۱.
- ↑ رحمانی، «نخل‌گردانی»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۴۹۲.
- ↑ مظاهری، «قمه‌زنی»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۸۸ و ۳۸۹.
- ↑ اکبرنژاد، قمه‌زنی و اعمال نامتعارف در عزاداری، ص۲۱۵.
- ↑ مظاهری، «قمه‌زنی»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۸۸ و ۳۸۹.
- ↑ مشهدی نوش‌آبادی، «تابوت‌گردانی»، در فرهنگ سوگ شیعه، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۵.
- ↑ مشهدی نوش‌آبادی، «تابوت‌گردانی»، در فرهنگ سوگ شیعه، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۵.
- ↑ مشهدی نوش‌آبادی، «تابوت‌گردانی»، در فرهنگ سوگ شیعه، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۷.
- ↑ اسحاقی، «پیاده‌روی اربعین»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۹۹.
- ↑ اسحاقی، «پیاده‌روی اربعین»، در فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۹۹.
- ↑ «اجتماع ۲۰ میلیونی در کربلای معلی/ شوری وصف‌ناپذیر در اربعین کربلا»، خبرگزاری ابنا.
- ↑ امین، رسالة التنزیه لأعمال الشبیه، العرفان، ص۳-۴.
- ↑ پیشینه و جریان‌شناسی مبارزه با آسیب‌های فرهنگ عاشورا، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
منابع
- ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر. (از روی نسخه کتابخانه دیجیتال نور)
- ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی: الموسسة المصریة العامة.
- ابن طاووس، علی بن موسی، لهوف، ترجمه ابوالحسن میرابوطالبی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۰ش.
- ابن عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق مفید محمد قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، قم، نشر الفقاهه.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، دار المعرفة.
- بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، تحقیق محمدباقر محمودی و دیگران، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.
- تنوخی، محسن بن علی، نشوار المحاضرة و أخبار المذاکرة، تحقیق عبود شالجی، بی‌جا. بی‌تا. (از روی نسخه کتابخانه دیجیتال نور)
- حکیم، منذر، موسوعة الإمام السید عبدالحسین شرف الدین، بیروت، دار المورخ العربی.
- خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر، تحقیق عبد اللطیف حسینی کوهکمری، قم، بیدار، ۱۳۶۰ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، تحقیق صلاح الدین منجد، مصر، دارالمعارف، بی‌تا.
- آئینه‌وند، صادق و ولایتی، علی اکبر، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی در تاریخ شیعه امامیه (چاپ دوم)، با مقدمه محمد تقی‌زاده داوری، قم، موسسه شیعه‌شناسی، ۱۳۸۶ش.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، تاریخ الخلفاء، تحقیق ابراهیم صالح، بیروت، دار صادر.
- شیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۷ش.
- شهرستانی، سید صالح، تاریخ النیاحة علی الإمام الشهيد الحسين بن علي عليهما السلام، تحقیق الشيخ نبيل رضا علوان، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۱۶ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش (از روی نسخه کتابخانه دیجیتالی مکتبة اهل البیت).
- فقیهی، علی اصغر، تاریخ مذهبی قم (بخش اول از تاریخ جامع قم)، قم، زائر، ۱۳۷۸ش.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القربی، تحقیق علی جمال اشرف حسینی، قم، دار الاسوه للطباعه و النشر.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق (از روی نسخه کتابخانه دیجیتال مکتبة اهل البیت).
- محرمی، غلامحسن، «تاریخ عزاداری برای امام حسین»، در مجله تاریخ در آئینه پژوهش، پیش‌شماره ۳، سال اول، ۱۳۸۲ش.
- مدرس، محمدعلی، ریحانه الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش (از روی نسخه کتابخانه دیجیتال نور).
- مرعشی، ظهیر الدین بن نصیر الدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۴ش.
- مظاهری، محسن حسام، رسانه شیعه: جامعه‌شناسی آئین‌های سوگواری و هیئت‌های مذهبی در ایران، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، چاپ سوم، ۱۳۸۹ش.
- ملکی، امیرعیسی، «مرثیه»، در مجله فرهنگ سوگ شیعی، به اهتمام محسن حسام مظاهری، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
- منزوی، علینقی، الذریعة و آقا بزرگ تهرانی، در مجله آینده، سال ششم، شماره‌های ۳و۴، خرداد و تیر ۱۳۵۹ش.
- ناصری داوودی، عبدالمجید، تشیع در خراسان: عهد تیموریان، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸ش.
- واصفی، محمود بن عبد الجلیل، بدایع الوقایع، تحقیق الکساندر بلدروف، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹ش.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۷۱ش.
پیوند به بیرون
