بَنی‌اَسَد تیره‌ای از عرب عَدنانی، موسوم به بنی‌اسد بن خزیمه و یکی از تیره‌های مهم مُضَری، از اعراب شمال عربستان، به شمار می‌رود.
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام | بنی‌اسد بن خزیمه |
| نژاد | عرب عدنانی |
| منشعب از | از تیره‌های مضری |
| صدر خاندان | نزار بن مَعَدّ |
| بنیانگذار | خزیمة بن مدرکه |
| خاستگاه | شمال عربستان در نجد و تهامه |
| انشعاب به | بنی‌صیدا، بنی‌فَقعَس، بنی‌نَضر بن قُعَین، بنی‌زَنیه، بنی‌غاضره و بنی‌نعامه |
| مذهب | تشیع |
| زمان اسلام آوردن | صدر اسلام |
| مکان استقرار | اطراف کوفه و بصره |
| ویژگی | از قبایل بزرگ عرب از صدر اسلام تاکنون |
| حوادث | فتح عراق و قادسیه، تشییع شهدای کربلا |
| حکومت | |
| نام حکومت | مزیدیان |
| شروع حکومت | سده سوم |
| گستره حکومت | حله، اهواز، حویزه |
| شخصیت‌ها | |
| مشاهیر | مسلم بن عوسجه اسدی، حبیب بن مظاهر اسدی، قیس بن عبدالله اسدی، عبدالله بن جحش، عکاشة بن محصن، کمیت بن زید اسدی |
| عالمان | ابوالعباس نجاشی اسدی کوفی |
بنا به نقل تاریخ طبری از سیف بن عمر، بنی‌اسد در فتوحات در منطقه عراق و به‌ویژه جنگ قادسیه، از خود رشادت نشان دادند و در ناحیۀ عراق و به‌ویژه اطراف کوفه و بصره ساکن شدند و گروه‌هایی از ایشان نیز به سوی شام هجرت کردند.
شهرت بنی‌اسد در روزگار معاصر بیشتر به تشیع آنان است. مسلم بن عوسجه اسدی و حبیب بن مظاهر اسدی از شهدای کربلا از طایفه بنی‌اسد بودند. گروهی از بنی‌اسد پیکر شهدای کربلا را دفن کردند. در تعزیه، نمایش ویژه‌ای به تدفین شهدای کربلا به‌دست بنی‌اسد اختصاص دارد. همچنین زنان این طایفه هرساله در ۱۳ محرم طی مراسمی در حرم امام حسین(ع) برای شهدای کربلا عزاداری می‌کنند.
نسب
تیره‌ای از عرب عدنانی، موسوم به بنی‌اسد بن خُزَیمه است. این تیره از تیره‌های مشهور مُضَری، از اعراب شمال عربستان، به شمار می‌رود. نسب بنی‌اسد، پس از خزیمه، از مُدرکة بن الیاس به نزار بن مَعَدّ می‌رسد.[۱] البته چند تیرۀ مشهور دیگر عرب نیز عنوان بنی‌اسد داشتند.[۲] بنی‌اسد به چندین شاخه و عشیرۀ دیگر تقسیم شده‌اند: بنی‌صیدا، بنی‌فَقعَس، بنی‌نَضر بن قُعَین، بنی‌زَنیه، بنی‌غاضره و بنی‌نعامه اشاره کرد.[۳]
بنی‌اسد غالباً در شبه جزیرۀ عربستان، در صحرای نجد و تهامه و در کنار منابع آب ساکن بودند.[۴] گفته‌اند که خزیمة بن مدرکه، نیای بنی‌اسد، نخستین مُضَری‌ای بود که در مکه سکنا گزید و اول کسی بود که بت هُبَل را در جای خود نصب کرد از این رو آن را هبل خزیمه می‌خواندند.[۵] از دیگر حوادث مربوط به بنی‌اسد، مقارن ظهور اسلام، اتحاد آنان با قریش و حضور در قبایل هم‌پیمان، معروف به «احابیش» است.[۶] در آغاز ظهور اسلام، کسانی از این قبیله، به‌ویژه آنها که ساکن مکه بودند، در میان مسلمانان اولیه دیده می‌شدند؛ مانند قیس بن عبدالله اسدی از مهاجران به حبشه.[۷] در میان اصحاب مشهور پیامبر(ص) نیز کسانی از این قبیله مانند عبدالله بن جحش و عکاشة بن محصن را می‌توان نام برد.[۸] و ازدواج پیامبر(ص) با زینب دختر جحش، در حدود سال ۵ق موجب تفاخر بنی‌اسد بوده است.[۹]
حضور در کوفه
بنا به نقل طبری از سیف بن عمر، بنی‌اسد در فتوحات عراق و به‌ویژه قادسیه، از خود رشادت نشان دادند[۱۰] آنان در ناحیۀ عراق و به‌ویژه اطراف کوفه و بصره ساکن شدند و گروه‌هایی از آنها نیز به سوی شام هجرت کردند.[۱۱] پس از بنای کوفه، بنی‌اسد از نخستین قبایلی بود که در یکی از «اسباع» آن شهر همراه غطفان و چند قبیلۀ دیگر سکنا گزید[۱۲] امام علی(ع) پس از جنگ جمل – که بنی‌اسد هم در آن به طرفداری از امام جنگیده بودند-[۱۳] آنها را در سُبعی گنجاند که شامل قبایل بزرگ‌تر مضری، یعنی قریش و کنانه می‌شد.[۱۴]
موقعیت بنی‌اسد در شهر
جمعیت زیاد بنی‌اسد در کوفه چنان بود که در همان سال‌های نخست، دومین قبیلۀ ساکن شهر، پس از هَمدان، شمرده می‌شد.[۱۵] در حدود سال ۵۰ق/۶۷۰م با توجه به شرایط جدیدی که در خلافت معاویه پدید آمده بود، زیاد بن ابیه، حاکم عراق، در ساختار قبیله‌ای کوفه تغییراتی داد و «اَسباع» (هفت قبیله اصلی) را به «اَرباع» (چهار قبیله اصلی) تبدیل کرد و اسد و مِذحَج در رُبع چهارم جای گرفتند.[۱۶] این نظام جدید تا سال‌ها همچنان پا بر جا بود.[۱۷]
رسیدن به امارت
در حدود سدۀ۳ق، گروه از قبیلۀ بنی‌اسد در شهر حلب و اطراف آن ساکن شدند.[۱۸] اما منطقه بین النهرین همچنان زیستگاه اصلی آنان بود، هرچند به عشیره‌های دیگری تقسیم شدند و برخی به ایران نیز آمدند. مهم‌ترین عشیرۀ بنی‌اسد که بیش از یک قرن در نقاطی از خوزستان و جنوب عراق، امارت موروثی یافتند، مزیدیان هستند. بنی‌مزید در حکومت آل بویه بر دیگر عشیره‌های بنی‌اسد قدرت یافتند و به خصوص پیوند ایشان با کردان منطقه بر قدرتشان افزود، چنان که در حله و نواحی اطراف تا اهواز و هویزه امارتی بنیان نهادند و بعدها نیز در حوادث مربوط به روابط میان برکیارق و سلطان‌محمد، فرزندان ملک‌شاه، نقشی به سزا ایفا کردند.[۱۹] در روزگار معاصر، بنی‌اسد در عراق، مجموعه‌ای از عشایر را تشکیل می‌دهند که به آنها «اهل الجزائر» هم گفته می‌شود. آنها غالباً در جنوب نهر فرات و اطراف کربلا سکنا دارند.[۲۰]
تشیع
شهرت بنی‌اسد در شیعه بیشتر به تشیع آنان است. بیشتر اهالی کوفه به تشیع گرایش داشتند و مرکزیت یافتن کوفه در دورۀ خلافت حضرت علی(ع) در این موضوع بی‌تأثیر نبود. گو اینکه در آغاز خلافت امام علی(ع) گرایش به تشیع در میان بزرگان بنی‌اسد چندان رایج نبوده است.[۲۱] با این همه، گروه بسیار زیادی از شیعیان برجستۀ کوفه از قبیلۀ بنی‌اسد یا موالی ایشان بوده‌اند.[۲۲]
واقعۀ عاشورا
دو تن از مشهورترین اصحاب امام حسین(ع) در واقعۀ عاشورا، از بنی‌اسد بودند؛ مسلم بن عوسجه اسدی[۲۳] و حبیب بن مظاهر اسدی.[۲۴]
همچنین تعدادی از بنی‌اسد در اطراف کربلا زندگی می‌کردند. آنان با دعوت حبیب بن مظاهر تصمیم گرفتند به سپاه امام حسین(ع) ملحق شوند ولی عمر سعد اطلاع یافت و با فرستادن تعدادی از لشکریان، و پس از درگیری مختصری آنها را پراکنده کرد.[۲۵]
برخی از روایات مربوط به واقعۀ کربلا، حکایت از شرکت چند تن از افراد بنی‌اسد در لشکر کوفه دارد[۲۶] که مهم‌ترین آنها حرمله بوده است.[۲۷]
گروهی دیگر از ایشان که احتمالاً اهل شهر کوفه بودند و در آبادی‌های اطراف شهر سُکنا داشتند، پیکر شهدای کربلا را دفن کردند.[۲۹] این موضوع چندان شهرت یافته که در نمایش سنتی تعزیه، نمایش ویژه‌ای به تدفین شهدا به دست افراد بنی‌اسد اختصاص دارد.[۳۰] همچنین گروهی از راویان و اصحاب ائمه(ع) از بنی‌اسد یا موالی ایشان بوده‌اند.[۳۱] از مشهورترین دانشمندان شیعی از این قبیله، می‌توان به احمد بن علی نجاشی، رجال‌شناس بزرگ سدۀ پنجم هجری، اشاره کرد.
عزاداری زنان بنی‌اسد در ۱۳ محرم
هر ساله در ۱۳ محرم زنان طایفه بنی‌اسد در مراسمی نمادین در حرم امام حسین(ع) با فریاد لبیک یا حسین عزاداری می‌کنند. در این روز، حرم در قرق زنان بنی‌اسد است. آنان زنبیل‌هایی بر سر دارند که در آنها کفن و بوریا است.[۳۲]
اهل لغت
قبیلۀ بنی‌اسد به سبب صحرانشینی، مورد توجه دانشمندان لغت شناس و ادیب نیز بوده است و گفته‌اند این قبیله یکی از منابع ادبی در قرن‌های نخستین هجری به شمار می‌آمده است.[۳۳]
شاعران قبیله
از بنی‌اسد بن خزیمه شاعران بزرگی نیز برخاستند. مشهورترین ایشان کمیت بن زید اسدی است که مقدم شاعران عصر خودش بوده و پنج هزار بیت شعر سروده است.[۳۴] بشر بن ابی‌حازم دیگر شاعر این قبیله بود که هم دوران جاهلیت و هم اسلام را درک کرد.[۳۵] ایمن بن خریم، ابن زبیر، اقیشر از دیگر شاعران مشهور این قبیله‌اند.
آثار مکتوب مربوط به بنی‌اسد را محمد بن عبدالملک فقعسی-که تا پس از روزگار منصور عباسی حیات داشت- در کتابی با عنوان مآثر بنی‌اسد و اشعارها گرد آورده بود.[۳۶]
پانویس
- ↑ کلبی، جمهرة النسب، ۱۹-۲۱، ۱۶۸-۱۶۹.
- ↑ سمعانی، الانساب، ج۱، ص۲۱۴.
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، قاهره، ص۶۵؛ ابن درید، الاشتقاق، ۱۳۷۸ق، ص۱۸۰.
- ↑ ابوالفرج، الاغانی، ۱۹۹۴م، ۱۴۱۵ق،ج۱۵، صص۳۰۰، ۳۷۷، ج۱۷، ص۸۶.
- ↑ کلبی، اصنام، قاهره ۲۰۰۰م، ص۲۸.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، ج۱، ص۱۲۷؛ زریاب، سیرۀ رسول الله(ص)، صص۵۶-۵۸.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۶؛ ابن اثیر، اسد الغابه، ج۴، ص۲۲۱.
- ↑ ابن قدامه، التبیین فی انساب القریش، ص۵۰۶.
- ↑ ابن حبیب، المحبر، ۹۴۲م، ص۸۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، ج۸، ص۱۰۱.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۳، صص۴۸۶، ۵۳۴-۵۳۹؛ کلبی، جمهرة النسب، ص۱۷۶.
- ↑ ابن عدیم، بغیة الطلب، دمشق، ج۱، ص۵۳۴.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۴، صص۴۵، ۴۸؛ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۱۱۷.
- ↑ شیخ مفید، الجمل، ص۳۲۱.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۴، ص۵۰۰.
- ↑ المنقری(نصر بن مزاحم)، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۳۱۱.
- ↑ طبری، تاریخ طبری،الناشر : دار التراث، ج۴، ص۴۸؛ ماسینیون، خِطَط الکوفه، صص۱۵-۱۶؛ خلیف، حیاة الشعر فی الکوفه، ص۳۱.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، الناشر : دار التراث، ج۷، ص۱۷۲.
- ↑ ابن عدیم، بغیة الطلب، دمشق، ج۱، ص۵۳۴.
- ↑ کرکوش، تاریخ الحله، صص۱۳-۲۰.
- ↑ طاهر، العشائر العراقیة، صص۱۰۰-۱۰۱؛ بستانی، دائرة المعارف، ج۳، صص۴۷۳-۴۷۴.
- ↑ ثقفی، الغارات، ج۱، ص۳۲۳، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ کشی، معرفة الرجال، صص۷۸-۷۹، ۴۱۳، ۴۷۸؛ نجاشی، رجال، صص۲۰، ۲۷.
- ↑ ابی‌مخنف، مقتل الحسین(ع)، پاورقی ص۱۳۶؛ زرکلی، الاعلام، ج۷، ص۲۲۲.
- ↑ علامه حلی، خلاصة الاقوال، ص۱۳۲.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۸۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۰۵. طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، صص۴۴۸، ۴۶۸؛ ابن اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۴، ص۷۵.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۶۵.
- ↑ «کربلا در قُرُق بانوان/ دسته بنی‌اسد در سیزدهم محرم به راه افتاد+عکس و فیلم».
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ج۳، ص۲۰۵؛ طبری، تاریخ طبری، ج۵، ص۴۵۵؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۱۴؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۴، ص۸۰.
- ↑ همایونی، تعزیه و نمایش در ایران، ص۱۰۰؛ شهریاری، کتاب نمایش، ج۱، صص۱۱۸، ۲۶۸-۲۶۹.
- ↑ نجاشی، رجال، صص۱۴، ۲۰، ۲۲، ۲۷، ۱۲۷.
- ↑ «فریاد "لبیک یا حسین" زنان قبیله بنی‌اسد در حرم سیدالشهدا طنین‌انداز شد»
- ↑ سیوطی، المزهر، ج۱، ص۲۱۱.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ۱۹۸۵م، ج۵، ص۳۸۸.
- ↑ ابن قتیبه، الشعر و الشعراء، لیدن، ص۱۴۵-۱۴۷؛ ابن قتیبه، الشعر والشعرا، ۱۳۷۷ق، ج۱، ص ۲۶۲.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ص۵۵.
منابع
- ابن اثیر، علی، اسدالغابة، قاهره، ۲۸۰ق.
- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، لبنان، دار صادر، بی‌تا.
- ابن حبیب، محمد، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۳۶۱ق /۹۴۲م.
- ابن درید، محمد، الاشتقاق، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۸م.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن عدیم، عمر، بغیةالطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۹۸۸م.
- ابن قتیبه، عبدالله، الشعر و الشعراء، به کوشش دخویه، لیدن، ۹۰۲م.
- ابن قتیبه، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۹۶۰م.
- ابن قدامه، عبدالله، التبیین فی انساب القرشیین، به کوشش محمد نایف دلیمی، بیروت، ۴۰۸ق/۹۸۸م.
- ابن ندیم، الفهرست.
- ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۳۵۵ق.
- ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، دارالکتب المصریه.
- بستانی، بطرس، دائرةالمعارف، بیروت، ۹۵۶م بب.
- بلاذری، احمد،، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۸۶۵م.
- زریاب، عباس، سیرة رسول الله(ص)، تهران، ۳۷۲ش.
- سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۳۸۲ق/۹۶۲م.
- سیوطی، المزهر، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم و دیگران، قاهره، ۴۰۶ق /۹۸۶م.
- شهریاری، خسرو، کتاب نمایش، تهران، ۳۶۵ش.
- شیخ مفید، محمد، الارشاد، قم، ۴۱۲ق.
- شیخ مفید، الجمل، به کوشش علی میرشریفی، قم، ۴۱۳ق.
- طاهر، عبدالجلیل، العشائر العراقیة، بغداد، ۹۷۲م.
- طبری، تاریخ طبری، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
- کرکوش، یوسف، تاریخ الحلة، نجف، ۳۸۵ق /۹۶۵م.
- کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۳۴۸ش.
- کلبی، هشام، الاصنام، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، ۹۱۶م.
- ماسینیون، لوئی، خِطَط الکوفة، ترجمة مصعبی، صیدا، ۳۵۸ق/۹۳۹م.
- نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۴۰۷ق.
- نصربن مزاحم، وقعة صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۳۸۲ق/۹۶۲م.
- واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۹۶۶م.
- همایونی، صادق، تعزیه و نمایش در ایران، شیراز، ۳۶۸ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرة المعارف بزرگ اسلامی