صبر، حالتی نفسانی است که بر اثر آن شخص در مواجهه با مشکلات، بلاها، مصیبت‌ها و... از حالت تعادل خارج نشده و به جزع و شکایت روی نیاورد. این واژه بیش از ۷۰ مرتبه در قرآن آمده است. بر اساس روایتی از امام علی(ع) صبر بر معصیت، صبر بر عبادت، و صبر بر بلا از انواع صبرند. واژه صبر با برخی دیگر از مفاهیم اخلاقی نظیر تقوا، حلم و ورع ارتباط معنایی دارد. حضرت زینب(س) و حضرت ایوب(ع) از اسوه‌های صبر شناخته می‌شوند.
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
«گفتاری در باب صبر» نوشته سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، از جمله کتاب‌هایی است که به موضوع «صبر» به صورت اختصاصی پرداخته است.
جایگاه
صبر از جمله با ارزش‌ترین فضیلت‌ها در آئین اسلام شناخته شده است.[۱] برخی محققان صبر را مادر تمامی فضیلت‌ها و یکی از مهمترین مقامات عرفانی دانسته‌اند.[۲] به‌گفته فیض کاشانی در المحجة البیضاء، «صبر» از ویژگی‌های اخلاقی انسان است و در حیوانات و فرشتگان قابل تصور نیست.[۳] در قرآن از برخی انبیای اولوالعزم، با وصف «صابر» یعنی صبرکننده، یاد شده است و آنها را به داشتن صبر سفارش کرده است.[۴] در قرآن، صابران تنها کسانی معرفی شده‌اند که هنگام ورود به بهشت سلام ویژه دریافت می‌کنند.[۵]
سید علی خامنه‌ای «صبر» را توصیه همه پیامبران و امامان و رهبران به پیروانشان دانسته است.[۶] ابوحمزه ثمالی از امام باقر(ع) نقل کرده است که هنگامی که پدرشان در حال وفات بودند او را به سینه چسبانیده و به صبر در راه حق هرچند با تلخی همراه باشد، سفارش کرده است.[۷] بخشی از الکافی به احادیث مرتبط با صبر اختصاص دارد.[۸] واژه صبر بیش از ۷۰ مرتبه و در ۴۵ سوره از قرآن تکرار شده است و بسیاری از کتب اخلاقی به بررسی و توضیح این موضوع پرداخته‌اند.[۹]
در روایاتی از معصومان(ع) صبر به‌منزله سر برای بدن معرفی شده و گفته‌شده همانگونه که اگر سر برود تنی باقی نخواهند ماند، اگر صبر نیز برود ایمانی برای شخص باقی نخواهند ماند.[۱۰] در روایتی دیگر از امام صادق(ع) صبر رأس ایمان معرفی شده است.[۱۱]
در روایتی دیگر صبر مخلوقی از مخلوقات خداوند معرفی شده که اگر خداوند آنرا قبل از بلاها خلق نمی‌کرد، انسان مؤمن همانند تخم‌مرغی که بر سنگ فرودآید، درهم می‌شکست.[۱۲] همچنین در روایتی خداوند اجر شهید را برای صبرکننده در برابر بلاها قرار داده است.[۱۳]
مفهوم‌شناسی
مهدی نراقی از علمای اخلاق قرن دوازده و سیزده قمری، صبر را وادار نمودن نفس به انجام آنچه که عقل و شرع اقتضا می‌کند و بازداشتن از آن چه عقل و شرع نهی می‌کند معنا کرده است.[۱۴] واژه «صبر» در لغتنامه‌های زبان عربی به معنای حبس و در تنگنا و محدودیت قرار دادن نفس است.[۱۵] برخی نیز آن را بازداشتن نفس از اظهار بی‌قراری و بی‌تابی، اعتراض و شکایت و جزع در هنگام رویارویی با مشکلات دانسته‌اند.[۱۶] محی‌الدین عربی در فصوص الحکم صبر را همان خویشتن‌داری از شکایت به غیر خدا دانسته و در توجیه صبر ایوب می‌گوید او چون پیامبر بود براساس حکمت الهی این‌گونه صبر کردکه نفس را از اظهار شکایت نزد غیر خدا محافظت کرد و فقط از خداوند در خواست کرد که سختی‌ها و گرفتاری‌هایش را بر طرف کند. [۱۷]
در کتاب‌های لغت فارسی «صبر»، با عباراتی چون شکیبایی، آرام‌گرفتن و بردباری و... معنا شده است.[۱۸] اما برخی این واژگان را در تفسیر معنای صبر نارسا دانسته‌اند.[۱۹] مثلاً سید علی خامنه‌ای معتقد است این واژگان، صبر را تنها در مسائل فردی معنا می‌کند اما واژه صبر در آیات و روایات گاه در مسائلی اجتماعی چون جهاد و مبارزه با دشمن به‌کار رفته است.[۲۰] وی همچنین «صبر» را واژه‌ای خودآگاه دانسته و معادل‌سازی و تفسیر آن با کلمات و مفاهیم دیگر را غلط خوانده‌است.[۲۱]
دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای
سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران ضمن بررسی آیات و روایات و همچنین میدان‌هایی که صبر در آن کاربرد دارد، صبر را به «استقامت» معنا کرده و معادل‌هایی مانند: «پایداری، ایستادگی، عقبگرد نکردن، استحکام، پافشاری» را برای آن ذکر کرده است.[۲۲] وی برای توضیح مقصود خود، به کوهنوردی مثال می‌زند که در برابر موانعی که او را از رسیدن به قلّه بازمی‌دارد مقاومت کرده و با اراده و حوصله آنها را پشت سر می‌گذارد و در نهایت قلّه را فتح می‌کند.[۲۳] او صبر را مقاومت در برابر همه موانع رسیدن به تکامل و تعالی در راه هدف دانسته و این معنا را با آیات و روایات هماهنگ و معانی دیگر را تحریف شده دانسته است. خامنه‌ای بر این اساس صبر را یک معنای «محرّک» خوانده و معنای رایج آن را معنایی «منفعل» معرفی کرده است.[۲۴]
تفاوت با حلم
واژه‌ی صبر با برخی دیگر مفاهیم اخلاقی نظیر تقوا، حلم و ورع ارتباط معنایی دارد.[۲۵] راغب اصفهانی در المفردات می‌گوید که حلم را به عقل تفسیر کرده‌اند به این جهت که از نتایج عقل است. [۲۶] جوادی آملی فقیه و مفسر در بیان تفاوت صبر و حلم گفته است: صبر واکنشی در برابر آنچه از بیرون بر انسان وارد شده و انسان در برابر آن خویشتن‌داری می‌کند و حلم خویشتن‌داری او در برابر آنچه از درون (مثل غضب) به او وارد می‌شود است.[۲۷] اگر انسان بار سنگین غضب در برابر ناگواری‌ها را تحمل کرد و خشمناک نشد انسان حلیمی خواهد بود.[۲۸] جوادی آملی معتقد است معادلی برای واژه حلیم در زبان فارسی وجود ندارد.[۲۹] برخی محققین بر این باورند که تفاوت معنایی حلم و صبر باعث شده تا واژه صبر و مشتقات آن در قرآن کریم برای خداوند بکار نرود و خداوند تنها خود را حلیم بخواند.[۳۰] حلم را نقطه مقابل خشم و غصب و صبر را نقطه مقابل جزع و بی‌تابی گفته‌اند.[۳۱]
در روانشناسی
صبر در روانشناسی، قدرت استفاده از راهبردهایی است که انسان را در مقابل محرک‌های درونی (مثل غضب و خشم) و محرک‌های محیطی (رویارویی با حوادث ناگوار یا خوشی‌های افراطی) از عدول از حالت تعادل باز دارد.[۳۲] مقابله، سرسختی، خودگردانى و خودمهارگرى، مفاهیمی معادل برای صبر در علم روانشناسی معرفی شده است. [۳۳]
صبر فردی و اجتماعی
برخی پژوهشگران با اشاره به برخی آیات قرآن کریم از جمله عبارت «اصبروا و صابروا» (به‌فارسی: خودتان صبور باشید و یکدیگر را نیز به صبر وادارید.) در آیه ۲۰۰ سوره آل‌عمران صبر را به دو نوع کلیِ صبر فردی و صبر اجتماعی تقسیم کرده‌اند.[۳۴] آنها سخن امام علی(ع)[یادداشت ۱] را مربوط به صبر فردی دانسته و صبری که شخص در مواجهه با دیگران در اجتماع دارد را صبر اجتماعی معرفی کرده‌اند. آنها صبر اجتماعی را به دو نوع «صبر مشفقانه» و «صبر مصلحانه» تعبیر کرده و گفته‌اند صبر مشفقانه صبری است که انسان‌ها با آگاهی از کاستی‌ها و نقص‌ها و محدودیت‌هایی که در خلقتشان دارند در برابر یکدیگر دارند و به موجب آن با شفقت با یکدیگر زندگی می‌کنند اما «صبر مصلحانه» صبری است که به انسان با دلایلی چون وحدت، تقویتِ جایگاه اجتماعی و... متحمل می‌شود.[۳۵]
در مقابل سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران همه انواع سه‌گانه صبر را دارای دو حیطه فردی و اجتماعی دانسته است. او برای صبر فردی به طاعت در اعمال عبادی فردی مثل روزه و... و برای صبر اجتماعی به صبر و مقاوتی که شخص به‌هنگامه جهاد دارد مثال زده است. همچنین او صبر شخص را در برابر آنچه خداوند از او نهی کرده را صبر در برابر معصیت فردی و صبر و استقامتی که شخص در برابر گناهی که آثار آن به جامعه بازمی‌گردد ـ مثل صبر در برابر نگرفتن رشوه ـ را صبر بر معصیت اجتماعی دانسته است.
برخی محققین صبر در کلام عارفان را بر اساس شرایط و حالاتی که انسان در آن قرار دارد به دو دسته تقسیم کرده‌اند:[۳۶]
- صبر بر مراد و آرزو: کارهایی که کاملا مطابق با میل و رغبت انسان است مثل پیروی از لذات و انجام گناه اما به دلیل شرّی که در آن است آنرا نباید انجام داد.[۳۷]
- صبر بر مکروهات: رفتارهایی که برای انسان خوشایند نیست و رغبتی به انجام آن ندارد اما به سبب خیری که در آن است باید آنرا انجام دهد. صبر در برابر مکروهات و بلاها از جمله آن است.[۳۸]
به‌گفته قرآن کریم تمامی انواع صبر، زمانی ارزشمند است که به قصد تقرب و برای کسب رضای الهی باشد.[۳۹] مهدی نراقی صبر را دارای مراتبی دانسته است؛ او شکوه نکردن در مشکلات و بلاها را «صبر توبه‌کنندگان» و راضی بودن به مقدرات الهی را «صبر پرهیزکاران» و دوست داشتن آنچه خدا برای او قرار داده است را «صبر راستگویان» نامیده است.[۴۰]
توصیه‌ها
جوادی آملی فقیه و مفسّر معاصر، معتقد است که صبر کار راحت و عادی نیست که انسان بتواند بدون تصمیم و اراده، صبر کند؛ او صبر را نیازمند عاقبت‌اندیشی تدبر و تفکر دانسته که انسان را در مسیر صبور بودن مصمّم کند به صورتی که تردید و کراهت و... او را از مسیر صبور بودن منحرف و به جزع واندارد.[۴۱] برخی پژوهشگران معتقدند که برای صبور بودن لازم است تا شخص علاوه بر تقویت جسم و روح در مواجهه با مشکلات و ...، آگاهی کافی از انواع صبر، ضرورت، مصادیق و جایگاه آن نیز داشته باشد؛[۴۲] چرا که بدون این آگاهی‌ها، در هنگامه‌ای که نیاز به صبر و بردباری است؛ انسان نمی‌داند و یا ضرورتی احساس نمی‌کند که به صبوری بپردازد یا آگاهی لازم را دارد اما قدرت مقابله و ایستادگی در برابر آنرا ندارد.[۴۳] علی(ع) در حکمت ۲۰۷ از نهج البلاغه یکی از راهکارهای صبور بودن را، رفتار کردن شبیه به انسان‌های صبور و وانمود کردن به صبر معرفی کرده است.[یادداشت ۲][۴۴]
اسوه‌های صبر
حضرت زینب (س) به سبب تحمل سختی‌ها و مصائبی که در واقعه کربلا و پس از آن متحمل شد به اسوه صبر و تقوی معروف است.[۴۵] صبر و بردباری ایوب (ع) دربرابر بلا و امتحان الهی نیز شهرت بسیار دارد[۴۶] و در آیاتی از قرآن، به آن اشاره شده است.[۴۷] در فرهنگ عمومی «صبر ایوب» ضرب‌المثل شده و به کسی که صبر بسیاری دارد گفته می‌شود.[۴۸] حضرت یعقوب، نوح، ادریس، ذوالکفل، خضر، موسی و ابراهیم و… نیز از جمله پیامبرانی‌اند که در قرآن کریم با این صفت اخلاقی شناخته شده‌اند.[۴۹]
سنایی غزنوی در یکی از ترجیعاتش پاره‌ای از الگوهای صبر از میان پیامبران و افراد مشهور به صبوری را نام برده است:
تک‌نگاری
«گفتاری در باب صبر» برگرفته از پنج سخنرانی سید علی خامنه‌ای در سال ۱۳۵۲ش در مسجد کرامت با موضوع صبر است که در آن به بیان دیدگاهی نو از «صبر» به عنوان یکی از فضائل اخلاقی پرداخته که همان «مقاومت آدمی در راه تکامل، در برابر انگیزه‌های شرآفرین، فسادآفرین و انحطاط‌آفرین» است.[۵۱] این کتاب بارها توسط انتشارات فرهنگ اسلامی تجدید چاپ شده است.[۵۲]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نوروزی و دیگران، صبر اجتماعی در قرآن کریم، ص۱۶۰.
- ↑ ربیع و دیگران، «بررسی مقام «صبر» در متون عرفانی ادب فارسی و راهکارهای عملی آن در روانشناسی مثبت‌گرا»، ص۸۰ و۸۳.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۱۰۹.
- ↑ سوره احقاف، آیه ۳۵؛ سوره لقمان، آیه ۲۷.
- ↑ سوره رعد، آیه۲۴.
- ↑ خامنه‌ای، گفتاری در باب صبر، دفتر نشر فرهنگ، ص۱۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۹۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۸۷.
- ↑ «ذکر واژه «صبر» ۷۰ مرتبه در قرآن/صبر ریشه همه خوبیهاست»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۸۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۸۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۹۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۹۲.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۲۸۱.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ذیل واژه صبر.
- ↑ جوهری، صحاح تاج اللغه، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۷۰۶.
- ↑ ابن العربی، فصوص الحکم، ۱۳۵۶ق، ج۱، ص۱۷۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: لغت‌نامه دهخدا و فرهنگ معین، ذیل واژه صبر
- ↑ «معنای صبر، مقاومت است نه تسلیم شدن»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ «معنای صبر، مقاومت است نه تسلیم شدن»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ «معنای صبر، مقاومت است نه تسلیم شدن»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ «معنای صبر، مقاومت است نه تسلیم شدن»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ «معنای صبر، مقاومت است نه تسلیم شدن»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ «معنای صبر، مقاومت است نه تسلیم شدن»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ «مفهوم شناسى صبر در اسلام و معادل یابى آن در روان شناسى»، خبرگزاری فارس.
- ↑ المفردات فی غریب القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۲۵۳.
- ↑ «تفاوت حلم و صبر در کلام آیت‌الله العظمی جوادی آملی»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ «تفاوت حلم و صبر در کلام آیت‌الله العظمی جوادی آملی»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ «تفاوت حلم و صبر در کلام آیت‌الله العظمی جوادی آملی»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ «آیا «حلم» با «صبر» تفاوت دارد؟!»، وبگاه اسلام کوئست.
- ↑ «آیا «حلم» با «صبر» تفاوت دارد؟!»، وبگاه اسلام کوئست.
- ↑ ربیع و دیگران، «بررسی مقام «صبر» در متون عرفانی ادب فارسی و راهکارهای عملی آن در روانشناسی مثبت‌گرا»، ص۸۸.
- ↑ «مفهوم شناسى صبر در اسلام و معادل یابى آن در روان شناسى»، خبرگزاری فارس.
- ↑ نوروزی و دیگران، «صبر اجتماعی در قرآن کریم»، ص۱۶۰.
- ↑ نوروزی و دیگران، «صبر اجتماعی در قرآن کریم»، ص۱۶۰.
- ↑ ربیع و دیگران، «بررسی مقام «صبر» در متون عرفانی ادب فارسی و راهکارهای عملی آن در روانشناسی مثبت‌گرا»، ص۸۴.
- ↑ ربیع و دیگران، «بررسی مقام «صبر» در متون عرفانی ادب فارسی و راهکارهای عملی آن در روانشناسی مثبت‌گرا»، ص۸۴.
- ↑ ربیع و دیگران، «بررسی مقام «صبر» در متون عرفانی ادب فارسی و راهکارهای عملی آن در روانشناسی مثبت‌گرا»، ص۸۴.
- ↑ رعد، ۱۹.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۲۸۵.
- ↑ جوادی آملی، اسلام و محیط زیست، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۶۴۵.
- ↑ نوروزی و دیگران، «صبر اجتماعی در قرآن کریم»، ص۱۶۰.
- ↑ نوروزی و دیگران، «صبر اجتماعی در قرآن کریم«، ص۱۶۰.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۲۰۷، ص۵۰۶.
- ↑ صادقی، تقوی، «درس صبر و استقامت در مکتب زینب علیها السلام»، ص۴۷.
- ↑ حاج منوچهری، «ایوب»، ص۴۲۲۷.
- ↑ سوره انبیاء، آیات ۸۳–۸۵؛ سوره ص، آیات ۴۱–۴۴.
- ↑ مکارم، برگزیده تفسیر نمونه، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۸۴.
- ↑ بهنامی، «صبر در زندگی اسوه‌های آسمانی»، ص۲۶.
- ↑ سنائی، دیوان اشعار، ترجیعات
- ↑ «معرفی کتاب «گفتاری در باب صبر»»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ «معرفی کتاب «گفتاری در باب صبر»»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
یادداشت
- ↑ امام علی(ع):«اَلصَّبْرُ ثَلاَثَةٌ صَبْرٌ عِنْدَ اَلْمُصِیبَةِ وَ صَبْرٌ عَلَی اَلطَّاعَةِ وَ صَبْرٌ عَنِ اَلْمَعْصِیَةِ» (صبر بر سه قسم است؛ صبر بر طاعت، صبر هنگام مصیبت، صبر از گناه.
- ↑ «إن لَم تَكُن حَليما فَتَحَلَّم فَإِنَّهُ قَلَّ مَن تَشَبَّهَ بِقَومٍ إِلاّ أَوشَكَ أَن يَكونَ مِنهُم» اگر بردبار نیستی خود را به بردباری بزن زیرا کم اتفاق می‌افتد که کسی خود را شبیه قومی سازد و از آنها به‌حساب نیاید.
منابع
- «معنای صبر، مقاومت است نه تسلیم شدن»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای. تاریخ درج مطلب: ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «مفهوم شناسى صبر در اسلام و معادل یابى آن در روان شناسى»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۵ مهر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید:۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
- بهنامی، محمد، صبر در زندگی اسوه های آسمانی، در مجله شمیم یاس، شماره ۳۸، اردیبهشت ۱۳۸۵ش.
- جوهری، ابونصر، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربيه، بیروت، دار العلم للملايين، ۱۴۰۷ق.
- حاج منوچهری، فرامرز، ایوب، در دانشنامه بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
- خامنه‌ای، سید علی، گفتاری در باب صبر، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی‌تا.
- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، قم، دفتر نشر الکاتب، ۱۴۰۴ق.
- راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، المحقق: صفوان عدنان الداودي، الناشر: دار القلم، الدار الشامية - دمشق بيروت، الطبعة: الأولى - ۱۴۱۲ ق.
- ربیع و دیگران، «بررسی مقام «صبر» در متون عرفانی ادب فارسی و راهکارهای عملی آن در روانشناسی مثبت‌گرا»، در نشریه علمی جستارهای نوین ادبی، شماره ۲۰۵، تابستان ۱۳۹۸ش.
- شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الكافی (ط- الإسلامية)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- صادقی، تقوی، «درس صبر و استقامت در مکتب زینب علیها السلام»، در مجله مبلغان، شماره ۴۵، شهریور و مهر ۱۳۸۲ش.
- فیض کاشانی، محسن، المحجة البیضاء، قم، جامعه مدرسیّن قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، برگزیده تفسیر نمونه، تنظیم بابایی، تهران، دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، اعلمی، ۱۴۲۲ق.
- نوروزی و دیگران، «صبر اجتماعی در قرآن کریم»، در مجله پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شماره ۱۱۰، پاییز۱۳۰۵ش.
- نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، مركز البحوث الاسلاميه، ۱۳۷۴ش.
- «معرفی کتاب «گفتاری در باب صبر»»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۰شهریور۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۵تیر۱۴۰۲ش.
- «ذکر واژه «صبر» ۷۰ مرتبه در قرآن/صبر ریشه همه خوبیهاست»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۲۹آذر۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۵تیر۱۴۰۲ش.