واقعه غدیر
 اثر محمود فرشچیان | |
| شرح ماجرا | در بازگشت از حجةالوداع و نزول آیه تبلیغ، پیامبر(ص) مسلمین را متوقف نمود و علی بن ابیطالب را به عنوان جانشین خود معرفی کرد. |
|---|---|
| زمان | ۱۸ ذی‌الحجة، سال ۱۰ هجری قمری |
| مکان | غدیر خم |
| علت | معرفی جانشینِ پیامبر اسلام(ص) |
| نتایج | امامتِ علی بن ابیطالب(ع) |
| واکنش‌ها | بیعت با علی بن ابیطالب(ع) |
واقعه غدیر از مهم‌ترین وقایع تاریخ اسلام است که در آن، پیامبر اسلام(ص) هنگام بازگشت از حجة الوداع در ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم قمری در غدیر خم، امام علی(ع) را جانشین خود معرفی کرد. حاضران در آن واقعه که بزرگان صحابه نیز در میان‌شان بودند، با امام علی(ع) بیعت کردند.
این معرفی بنا به دستور خدا در آیه تبلیغ بود. این آیه به پیامبر(ص) دستور می‌داد آنچه خداوند بر او نازل کرده، ابلاغ کند و اگر این کار را نکند، رسالتش را انجام نداده است. پس از واقعه غدیر آیه اکمال نازل شد که می‌گفت: «امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.»
معصومان به حدیث غدیر استناد کرده‌اند و شاعران بسیاری از دوران امام علی(ع) درباره آن شعر سروده‌اند. از مهم‌ترین آثار درباره این واقعه، کتاب الغدیر از علامه امینی است. پیامبر(ص) و دیگر معصومان این روز را عید خوانده‌اند و مسلمانان، به‌ویژه شیعیان این روز را جشن می‌گیرند.
ماجرای غدیر
پیامبر(ص) در ذی‌قعده سال ۱۰ قمری همراه هزاران نفر برای انجام مناسک حج از مدینه به طرف مکه حرکت کرد.[۱] این سفر رسول خدا(ص)، حجةالوداع، حجةالاسلام و حجةالبلاغ نامیده می‌شود. در آن ماه امام علی(ع) برای تبلیغ اسلام در یمن بود[۲] و هنگامی که از تصمیم پیامبر(ص) برای سفر حج آگاه شد، همراه عده‌ای به سمت مکه حرکت نمود و پیش از آغاز مناسک، به رسول خدا(ص) پیوست.[۳]
نزول آیه تبلیغ
مسلمانان حج‌گزار ۱۸ ذی‌الحجه به غدیر خم رسیدند و پیش از جدایی اهالی شام، مصر و عراق از جمعیت، جبرئیل آیه تبلیغ را بر پیامبر(ص) نازل کرد و از جانب خداوند، به رسول خدا(ص) امر نمود تا علی(ع) را به عنوان ولی و وصی بعد از خود، به مردم معرفی کند.[۴]
پس از نزول این آیه، پیامبر(ص) دستور توقف کاروان را صادر نمود و گفت آنانی که پیشاپیش حرکت می‌کنند، به محل غدیر بازگردند و کسانی که عقب مانده‌اند، به کاروان در غدیر خم، ملحق شوند.[۵]
ایراد خطبه
پیامبر(ص) پس از ادای نماز ظهر، خطبه‌ای ایراد کرد که به خطبه غدیر مشهور شد و در ضمن آن فرمود:
- «حمد و ستایش مخصوص خداوند است و از او یاری می‌خواهیم و به او ایمان داریم و از شر نفس‌هایمان و زشتی‌های کردارمان، به او پناه می‌بریم... خداوند لطیف و خبیر مرا خبر داد که من به زودی (به سوی او) فرا خوانده می‌شوم و (دعوت او را) اجابت خواهم نمود... من پیش از شما در کنار حوض (حوض کوثر) حاضر می‌گردم و شما در کنار آن بر من وارد می‌گردید، پس بنگرید که پس از من چگونه درباره ثقلین رفتار می‌کنید؛ ثقل اکبر کتاب خداست... و ثقل دیگر، عترت من است...»
سپس رسول خدا(ص)، دست علی(ع) را بلند نمود تا مردم او را ببینند و فرمود:
- «ای مردم، آیا من از خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار‌تر نیستم؟ مردم پاسخ دادند: آری، ای رسول خدا. حضرت فرمود: خداوند ولی من است و من ولی مؤمنین‌ام و من به خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار ترم. پس هر کس که من مولای اویم، علی مولای اوست.» رسول خدا(ص) سه بار این جمله را تکرار کرد و فرمود: «خداوندا، دوست بدار و سرپرستی کن هر کسی را که علی را دوست دارد و او را مولای خود بداند و دشمن بدار هر کسی را که او را دشمن می‌دارد و یاری نما هر کسی را که او را یاری می‌نماید و به حال خود رها کن هر کس را که او را وا می‌گذارد.» سپس خطاب به مردم فرمود: «حاضران این پیام را به غایبان برسانند.» [۶]
نزول آیه اکمال
هنوز جمعیت متفرق نشده بودند که دوباره جبرئیل نازل شد و از جانب خداوند، آیه سوم سوره مائده نازل شد که به آیه اکمال مشهور است. در بخشی از آیه آمده است: «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دیناً؛ امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.»
تبریک به امام علی(ع)
در این هنگام، مردم به امام علی(ع) تهنیت گفتند. از جمله کسانی که پیشاپیش سایر صحابه، به امام علی(ع) تهنیت گفتند، عمر بود. او پیوسته خطاب به امیرمؤمنان(ع) می‌گفت: بر تو گوارا باد! ای پسر ابوطالب!، تو مولای من و مولای هر مرد و زن با ایمان گشتی.[۷]
پیامبر(ص) نیز دستور داد خیمه‌ای برای علی(ع) برپا کردند و به مسلمانان فرمان داد دسته دسته خدمت ایشان برسند و به عنوان امیرمؤمنان به او سلام دهند و همه مردم حتی همسران پیامبر(ص) و همسران مسلمانان، دستور پیامبر(ص) را عملی ساختند.[۸]
حاضران
درباره تعداد افراد حاضر در غدیر خم اختلاف‌نظر است. تعداد حاضران را ده هزار نفر،[۹] دوازده هزار نفر،[۱۰] هفده هزار نفر،[۱۱] هفتاد هزار نفر[۱۲] و ۱۲۰هزار نفر[۱۳] گفته‌اند. برخی با توجه به گنجایش جمیعت در فضای غدیر خم، جمعیت مدینه در سال دهم هجری، در نظر گرفتن جمعیت حاضر در مکه در حجة الوداع، گزارش مبنی بر حضور ده هزار نفر در غدیر خم را مستندتر دانسته‌اند.[۱۴]
عمر بن خطاب،[۱۵] عثمان بن عفان،[۱۶] عایشه بنت ابوبکر،[۱۷] سلمان فارسی،[۱۸] ابوذر غفاری،[۱۹] زبیر بن عوام،[۲۰] جابر بن عبدالله انصاری،[۲۱] عباس بن عبدالمطلب،[۲۲] ابوهریره[۲۳] از صحابه‌ای بودند که در واقعه غدیر حاضر بوده و آن را بدون واسطه نقل کرده‌اند. واقعه غدیر در منابع شیعه و سنی نقل شده است. برخی از فرازهای خطبه غدیر مانند: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» متواتر است.[۲۴]
آیات نازله درباره غدیر
طبق نظر مفسران شیعه[۲۵] و سنی،[۲۶] چند آیه در قرآن درباره ماجرای غدیر در حجةالوداع نازل شده است:
- «الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً؛ امروز، دینتان را برای شما کامل و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.» [۲۷] که به آیه اکمال معروف است.
- «یا أیها الرسول بلغ ما أنزل الیک من ربّک فان لم تفعل فما بلّغت رسالته و الله یعصمک من النّاس؛ ای پیامبر، آنچه را از ناحیه پروردگارت به تو نازل شد، ابلاغ کن و اگر انجام ندهی، اصلاً پیغام پروردگار را نرساندی و خدا تو را از (شر) مردم، نگه می‌دارد.» [۲۸] این آیه به آیه تبلیغ مشهور است.
- «سأل سائل بعذاب واقع للکافرین لیس له دافع»[۲۹] پس از آنکه پیامبر، ولایت علی(ع) را به مردم اعلان کرد نعمان بن حارث فهری با حالت اعتراض به پیامبر گفت: ما را به توحید و قبول رسالتت و انجام جهاد و حج و روزه و نماز و زکات امر کردی، ما هم قبول کردیم. اما به این مقدار راضی نشدی تا اینکه این جوان را منصوب کردی و او را ولیّ(سرپرست) ما قرار دادی. آیا این اعلام ولایت از ناحیه خودت بوده، یا از سوی خدا؟ وقتی پیامبر به او فرمود که از ناحیه خداوند است، با حالت انکار از خداوند خواست که اگر این حکم از جانب اوست، سنگی از آسمان بر سرش فرود آید. در این هنگام سنگی از آسمان بر سرش فرود آمد و او را درجا کشت و این آیه نازل شد.[۳۰]
نکته خیلی مهم آن است که الآن هم آن مسلمانیِ اهل سنت هم به برکت غدیر است، اگر نبود جریان حضرت امیر(ع)، دینی که به اسارت رفته بود، رفته بود! الآن اهل سنت هم به برکت حضرت امیر مسلمان‌اند، چون این خاندانِ عترت، قرآن را معنا کردند، به قرآن عمل کردند، در برابر اموی ایستادند، در برابر مروانی ایستادند، در برابر عباسی ها ایستادند تا اصل اسلام زنده بماند. وگرنه چیزی از اسلام نمی‌ماند.
*https://javadi.esra.ir/fa/w/اگر-غدیر-نبود-چیزی-از-اسلام-نمی-ماند *
احتجاج به غدیر
امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به واقعه غدیر اشاره کرده‌اند. امام علی(ع) در اوایل حکومتش در روز رحبه، به منظور دفاع از حق خود و رد بر کسانی که در امر خلافت با او منازعه می‌کردند، به واقعه غدیر مناشده کرد.[۳۱] همچنین حضرت فاطمه(س) می‌فرماید: «گویی شما نمی‌دانید آنچه را که پیامبر در روز غدیرخم فرمود؟ سوگند به خدا، پیامبر در آن روز مقام ولایت و امامت را برای علی مقرر و استوار ساخت، تا رشته طمع شما را نسبت به این مقام قطع کند.» [۳۲]
شاعران غدیر
| قرن اول | قرن دوم | قرن سوم | قرن چهارم | قرن پنجم | قرن ششم | قرن هفتم | قرن هشتم | قرن نهم | قرن دهم | قرن یازدهم | قرن چهاردهم |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| امام علی(ع) | کمیت بن زید | ابوتمام طائی | ابن طباطبای اصفهانی | سید رضی | ابوالحسن فنجکردی | ابوالحسن المنصور بالله | ابن‌داود حلی | ابن‌عرندس حلی | ابراهیم بن کفعمی | ابن‌ابی شافین بحرانی | |
| حسان بن ثابت | سید حمیری | دعبل | ابن علویه اصفهانی | سید مرتضی | اخطب خوارزمی | مجدالدین بن جمیل | جمال الدین خعی | ابن‌داغر حلّی | عزالدین عاملی | زین‌الدین حمیدی | |
| قیس انصاری | عبدی کوفی | ابواسماعیل علوی | مفجّع | مهیار دیلمی | قاضی ابن قادوس | ابوالحسن جزّار | سریجی اوالی | حافظ برسی حلّی | شیخ حسین کرکی | ||
| عمرو بن عاص | وامق نصرانی | ابوقاسم صنوبری | ابوعلی بصیر | ابوالغارات ملک صالح | قاضی نظام‌الدین | صفی الدین حلّی | ضیاء الدین الهادی | شیخ بهائی | |||
| محمد حمیری | ابن رومی | ابوفراس | ابوالعلی معرّی | قطبالدین راوندی | شمس‌الدین محفوظ بن وشاح | شیبانی شافعی | الحسن آل ابی عبدالکریم | شیخ حر عاملی | |||
| حِمّانی اَفوَه | ابونجیب طاهر | ابن جبر مصری | ابوالمعالی القاضی جلیس | بهاءالدین اربلی | شمس‌الدین مالکی | حسین بن شهاب کرکی[۳۳] | محمد ثقفی تهرانی [۳۴] |
عید غدیر در اسلام
مسلمانان و به‌خصوص شیعه همواره روز غدیر را از عیدهای بزرگ می‌دانند و این روز در میان ایشان به عید غدیر معروف و مشهور است. در سال ۴۸۷ق بیعت با مستعلی بن مستنصر، از حاکمان مصر در روز عید غدیر خم صورت گرفت.[۳۵] همچنین از اهل‌سنت روایت شده که هر کس روز ۱۸ ذی‌الحجه را روزه بگیرد، خداوند ثواب روزه شصت ماه را برای او می‌نویسد.[۳۶]
رسول خدا(ص) فرمود : «روز غدیرخم برترین عیدهای امت من است و آن روزی است که خداوند بزرگ دستور داد که در آن روز، برادرم امام علی(ع) را به عنوان پرچمدار امتم منصوب کنم تا بعد از من، مردم توسط او هدایت شوند و آن روزی است که خداوند در آن روز، دین را تکمیل و نعمت را بر امت من تمام کرد و اسلام را به عنوان دین برای آنان پسندید.» [۳۷]
امام صادق(ع) می‌فرماید: «روز غدیرخم عید بزرگ خداست. خدا پیامبری مبعوث نکرده، مگر اینکه این روز را عید گرفته و عظمت آن را شناخته و نام این روز در آسمان، روز عهد و پیمان در زمین، روز پیمان محکم و حضور همگانی است.» [۳۸] امام رضا(ع) فرمود: «روز غدیر در میان اهل آسمان مشهورتر است تا میان اهل زمین... اگر مردم ارزش این روز را می‌دانستند، بی‌تردید فرشتگان در هر روز ده بار با آنان مصافحه می‌کردند.» [۳۹]
کتاب‌شناسی
.jpg)
- الغدیر اثر علامه امینی
- عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار اثر میر حامدحسین هندی
- غدیر در آیینه کتاب، محمد انصاری
- چهارده قرن با غدیر، محمدباقر انصاری
- همگام با پیامبر در حجةالوداع، حسین واثقی
- الغدیر و المعارضون، سید جعفر مرتضی عاملی
- الغدیر فی الإسلام، محمدرضا فرج اللّه حلفی نجفی
- فرهنگ غدیر، جواد محدثی که چاپ هفتم آن از سوی نشر معروف در سال ١٣٨٦ش منتشر شده، ٦٥٤ صفحه دارد و به صورت الفبایی تنظیم شده است و محتوای کتاب شامل هر چیزی می‌شود که به نوعی مرتبط با موضوع غدیر است از موضوعات، مفاهیم و اصطلاحات، جاها، وقایع، کتابها، تا آیات و احادیث، اشخاص و اعلام، رمزها و نمادها، آداب و سنتها، گروهها و فرقه ها و ... [۴۰]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۶؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۷۴؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۴۸.
- ↑ حلبی، السيرة الحلبية، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۳۶۸، ۳۶۹.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۱.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۷۹؛ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۳۲.
- ↑ نسائی، سنن الکبری، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۱۳۵.
- ↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۴.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۸۴؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۷.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۶.
- ↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۳۲.
- ↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۲۹.
- ↑ شعیری، جامع الاخبار، المطبعة الحیدریة، ص۱۰.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۶.
- ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۳۷۶ق، ص۳۷.
- ↑ امام، «بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر»، ص۳۸.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۳۹۸ق، ج۷، ص۳۴۹.
- ↑ ابن عقده الکوفی، کتاب الولایة، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۰.
- ↑ ابن عقده الکوفی، کتاب الولایة، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۲.
- ↑ جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبة الامام أمیرالمومنین، ص۴۸.
- ↑ جوینی، فرائدالسمطین، ۱۳۹۸ق، ج۱، ص۳۱۵.
- ↑ ابن عقده الکوفی، کتاب الولایة، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۰.
- ↑ امینی، الغدیر، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ج۱، ص۵۷.
- ↑ جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبة الامام أمیرالمومنین، ص۴۸.
- ↑ جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبة الامام أمیرالمومنین، ص۴۸.
- ↑ مطهری، امامت و رهبری، ۱۳۶۴ش، ص۱۱۴-۱۱۳؛ خسروی، «نقل‌های حدیث غدیر در منابع روایی قرن سوم و چهارم»، ص۱۵۴ـ۱۶۱.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۴۳۵، ۵۸۸؛ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۵، ص۱۹۳-۱۹۴.
- ↑ واحدی، أسباب النزول، ۱۹۹۱م، ص۱۳۹؛ حاکم الحسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۰، ۲۴۹.
- ↑ سوره مائده، آیه۳.
- ↑ سوره مائده، آیه ۶۷.
- ↑ سوره معارج، آیات۱-۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، موسسه اعلمی للمطبوعات، ج۱۰، ص۵۳۰؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ق، ج۱۹، ص۲۷۸؛ ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ۱۴۲۲ق، ج۱۰، ص۳۵.
- ↑ امینی، الغدیر، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ج۱، ص۳۳۹.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۸۰.
- ↑ نگاه کنید به: امینی، الغدیر، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ج۲-۱۱.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۳ش، ج۴، ص۴۱۴-۴۱۵.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۸۰.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۸۴.
- ↑ صدوق، امالی، موسسه بعثت، ص۱۲۵
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، موسسه آل البیت، ج۵، ص۲۲۴.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، المکتبة الاسلامیة، ج۲، ص۷۳۷.
- ↑ فرهنگ غدیر پاتوق کتاب فردا
منابع
- قرآن کریم
- ابن اثیر، اسد الغابه، تحقیق محمد ابراهیم بنا، دارالشعب، قاهره.
- ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، قم، الشریف الرضی، ۱۳۶۴ش.
- ابن جوزی، سویف بن قزاوغلی، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۶ش.
- ابن عبد ربه، عقد الفرید،دار و مکتبه الهلال، بیروت.
- ابن عقده الکوفی، احمد بن محمد، کتاب الولایة، تحقیق عبدالرزاق حرزالدین، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۴۲۴ق.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق.
- ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی طالب، مکتبه اسلامیه، تهران.
- ابوریحان بیرونی، آثار الباقیه، انتشارات ابن سینا، تهران.
- ابو نعیم، حلیه الاولیاء، دارالکتاب العربی، بیروت.
- احمد بن عبدالله طبری، ذخائر العقبی، مکتبه القدسی، قاهره.
- احمد حنبل شیبانی، مسند احمد بن حنبل،دار احیاء التراث العربی، بیروت.
- امام، سید جلال، «بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر»، در مجله تاریخ در آینه پژوهش، قم، موسسه امام خمینی، زمستان ۱۳۸۶، شماره چهارم.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، بی‌تا.
- بیهقی، مناقب الشافعی، تحقیق سید احمد صقر، مکتبه‌دار التراث، قاهره.
- ترمذی، سنن ترمذی، دارالمعرفه، بیروت.
- ثعالبی، ثمار القلوب، تحقیق ابراهیم صالح،دار البشائر، دمشق.
- ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- جزری شافعی، محمد بن محمد، أسنی المطالب فی مناقب سیدنا علی بن أبی طالب، تحقیق محمدهادی امینی، اصفهان، مکتبة الامام أمیرالمومنین، بی‌تا.
- الحاکم الحسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، وزارة الثقافة و الإرشاد الاسلامی، ۱۴۱۱ق.
- حر عاملی، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت، قم.
- حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، بیروت، دارالکتب العلمیة، الطبعة الثانیة، ۱۴۲۷ق.
- جوینی، ابراهیم بن محمد، فرائد السمطین، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، موسسة المحمودی، ۱۳۹۸ق.
- خسروی سرشکی، مهدی، «نقل های حدیث غدیر در منابع روایی قرن سوم و چهارم»، در فصل‌نامه علوم حدیث، قم، مؤسسه دارالحدیث، بهار ۱۳۷۷ش، شماره هفتم.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- ری شهری، موسوعه الامام علی ابن ابی طالب، دارالحدیث، قم.
- شعیری، محمد بن محمد، جامع‌الاخبار، نجف اشرف، المطبعة الحیدریة، بی‌تا.
- صدوق، امالی، تحقیق موسسه بعثت، قم.
- صدوق، خصال، تحقیق علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین، قم.
- طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۴ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، مجمع البیان، موسسه اعلمی للمطبوعات، بیروت.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت،دار التراث، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب العاملی، بیروت،دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طوسی، تلخیص الشافی، تحقیق سیدحسین بحرالعلوم، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، تهران، المکتبة الاسلامیة، بی‌تا.
- طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، مصحح هاشم رسولی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، ۱۳۸۰ق.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۶۴ش.
- قمى، على بن ابراهيم، تفسير القمی، قم، دار الكتاب، ۱۴۰۴ق.
- قمی، منتهی الامال، انتشارات نقش نگین، اصفهان.
- متقی هندی، کنز العمال، موسسه الرساله، بیروت.
- مجلسی، بحارالانوار، موسسه الوفاء، بیروت.
- محب طبری، الریاض النضرة،دار الندوه، بیروت.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۳ق.
- مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
- نسائی، احمد بن علی، سنن الکبری، تحقیق عبدالغفار سلیمان بنداری، بیروت،دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.
- الواحدی نیسابوری، علی بن أحمد، أسباب النزول الایات،دار و مکتبة الهلال، ۱۹۹۱م.
- شریف‌رازی، محمد، گنجینه دانشمندان (ج۴)، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۳ش.
پیوندبه بیرون
