هرات

هرات

ولایت هرات در افغانستان
اطلاعات کلی
کشور	افغانستان
استان	هرات
مساحت	۶۱۳۱۵ کیلومترمربع
جمعیت کل	تقریبا ۲ تا ۳ میلیون نفر
ادیان	اسلام
مذهب	شیعه و اهل‌سنت
اطلاعات تاریخی
قدمت	پیش از اسلام
پیشینه تشیع	سال ۳۶ هجری قمری
مکان‌های تاریخی	مسجدجامع هرات
اماکن
زیارتگاه	زیارت شاهزاده‌ها
حوزه علمیه	حوزه علمیه صادقیه
مساجد	مسجد گوهرشاد

هرات شهری در غرب افغانستان که به‌‌دلیل نقش تاریخی‌اش در گسترش تشیع و علاقه مردمانش به امامان شیعه شناخته می‌شود. هجرت امام رضا(ع) به مرو و حضور سادات علوی در خراسان و شمال افغانستان، نقش خاندان‌های شیعه مانند بیاع هروی در ترویج معارف اهل‌بیت(ع) و وجود عالمان و بانوان تأثیرگذاری مانند بی‌بی انصاری و مهرالنساء مهری، پیشینه تاریخی تشیع در هرات را رقم زده‌اند.

مساجد و مدارس تاریخی هرات با معماری اصیل اسلامی-شیعی و زیارتگاه‌هایی مانند مرقد عبدالله بن معاویه و قاسم بن جعفر، اهمیت مذهبی این منطقه را دوچندان کرده است. مرکز مهدویت هرات نیز در سال ۱۳۹۰ش برای ترویج معارف مهدوی تأسیس شد.

هرات، در دوره تیموریان (قرن نهم هجری) به‌ویژه در عهد شاهرخ میرزا، پایتخت این سلسله بود. این شهر، دومین ولایت وسیع افغانستان به شمار می‌رود و مرکز آن، شهر باستانی هرات است. جمعیت هرات حدود ۲ تا ۳ میلیون نفر تخمین زده می‌شود.

اهمیت و جایگاه

ولایت هرات در غرب افغانستان یکی از مناطقی است که به‌دلیل علاقه‌ی به امامان شیعه از آغاز اسلام زمینه پذیرش تشیع فراهم بود. برخی پژوهشگران معتقدند در سال ۳۶ق، جعدة بن هبیره به‌عنوان والی خراسان در توسعه شیعه در هرات نقش داشته است. همچنین با انتقال امام رضا(ع) به مرو، مردم هرات تمایل بیشتری به تشیع پیدا کردند. یکی دیگر از دلایل ورود شیعه به هرات این است که این شهر به‌عنوان گذرگاهی برای عبور سادات علوی به شمال افغانستان و آسیای میانه قرار داشت، و بسیاری از سادات برای رسیدن به بلخ، سمرقند، بخارا و جوزجان مدتی را در هرات اقامت می‌کردند.

ابن‌اثیر در کتاب الکامل فی التاریخ، درباره ورود اسلام به هرات می‌نویسد: در سال ۱۸ یا ۲۲ق، اَحْنَف بن قَیْس پس از فتح خراسان، شهر هرات را گشود و صُحار بن فلان عبدی را به عنوان حاکم این شهر منصوب کرد.

هرات تا قرن هجدهم میلادی بخشی از خراسان بزرگ بود. رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ، نیز بیان کرده است که در گذشته نام خراسان بر بخش گسترده‌ای از افغانستان اطلاق می‌شد.

در دوره تیموریان(قرن نهم هجری) خصوصا در زمان حکومت شاهرخ میرزا هرات به‌عنوان پایتخت سلسله تیموریان، از جایگاه ممتازی در علم و فرهنگ و تمدن برخوردار بود. به‌همین علت برخی از علمای شیعه و سنی، همچنین مورخان، خَطّاطان، نقاشان، و موسیقی‌دانان به هرات روی آوردند. در دوره تیموریان هرات از لحاظ فرهنگ، علم، ادب و صنعت و همچنین مراکز علمی‌ مانند مدرسه بایْسُنقُر (بایسنغر) میرزا، کتابخانه مدرسه غیاثیه و کتابخانه علی‌شیر نوایی از نشانه‌های آن دوره است.

تیموریان در هرات بیشتر از ۳۵۰ کتابخانه تأسیس کردند که می‌توان به مهمترین آنها مثل کتابخانه بایسنقر میرزا، کتابخانه مدرسه غیاثیه، کتابخانه سلطان حسین بایقرا و کتابخانه امیر علی‌شیر نوایی اشاره کرد.

جغرافیای طبیعی و انسانی هرات

به گفته مورخان مسلمان، هرات شهری مستحکم با جریان آب در داخل و خارج آن بوده است. همچنین هرات، شهری باستانی در شرق جهان اسلام است، که از دوران پیش از اسلام نیز شناخته شده بود. ولایت هرات ۶۱٬۳۱۵ کیلومترمربع وسعت دارد و بعد ولایت هلمند از وسیع‌ترین ولایت‌های افغانستان است. هرات از شرق با ولایت غور و از غرب با ایران و از شمال با ولایت بادغیس و ترکمنستان و از جنوب با ولایت فَراه در ارتباط است. مرکز ولایت هرات شهر باستانی هرات است. مساحتش ۴۱٬۵۰۰ کیلومتر مربع و فاصله‌اش تا کابل ۱٬۰۷۵ کیلومتر است. شیعیان بومی شهر هرات از اقوام تاجیکی هستند، که نیمی از جمعیت هرات را تشکیل می‌دهند.علاوه بر شیعیان بومی، هزاره‌ها از هزاره‌جات به هرات مهاجرت کرده‌اند.

در مورد جمعیت ولایت هرات اختلاف است: برخی می‌گویند ولایت هرات بیش از ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار تَن جمعیت دارد و برخی دیگر جمعیت کلِّ ولایت را ۳ میلیون تَن می‌دانند. گفته شده ظاهراً زمانی ترکیب مذهبی هرات متشکل از نیمی شیعه و نیمی سنی بوده است؛ اما به مرور و با مهاجرت پشتون‌ها (که اهل سنت هستند)، این ترکیب تغییر کرده و شیعیان در اقلیت قرار گرفتند.

عوامل گسترش شیعه در هرات

از جمله عواملی که در گسترش شیعه در هرات تأثیر داشته است عبارتند از:

نقش امام رضا(ع) و اصحابش

به گفته محققان با حضور امام رضا(ع) در خراسان و مرو تشیع در هرات رُشد کرد و به‌طوری که افراد زیادی به شیعه گرایش پیدا کردند. یکی از آنان اباصلت هروی، از راویان حدیث سلسلةالذهب، اصحاب خاص امام رضا(ع) و دستیار ایشان در ولایتعهدی بود. از دیگر افراد می‌توان به احمد بن عبدالله هروی شیبانی و محمد بن قاسم پوشنگی اشاره کرد.

نقش اباصلت هروی بعد از شهادت امام رضا(ع)

پس از شهادت امام رضا(ع)، اباصلت هروی به تربیت شاگرد در مکتب اهل بیت(ع) همت گماشتند. صاحب کتاب تهذیب الکمال فی اسماء الرجال گفته است اباصلت هروی علاوه بر شاگردان شیعه بیش از بیست نفر از علمای اهل سنت مثل ابراهیم بن اسحاق سراج و ابن خثیمه را نیز تحت آموزش قرار داده بود.

نقش خاندان بیاع هروی

در هرات خانواده‌های با فرهنگ شیعه زندگی می‌کرده‌اند که در زمان‌های مختلف با امامان شیعه رابطه‌ی منظم داشته‌ و باعث حفظ و گسترش شیعه در شرق کشورهای اسلامی شده‌اند. از خاندان‌های شیعی مستقر در هرات خاندان بَیّاع هِروی هستند، که اغلب آنها راوی حدیث بوده‌اند و از شاگردان صادقین(ع) بوده‌اند.

برخی از شخصیت‌های تأثیرگذار این خاندان در دوران حضور امامان شیعه و دوران غیبت عبارتند از:

• صامت بَیّاع هروی؛ وی نخستین فرد از شیعه‌های هرات است که نامش در زمره یاران امامان شیعه ثبت شده است، وی از یاران امام محمدباقر(ع) است.
• ابراهیم بن میمون بیاع هروی؛ صاحب كتاب معتمد مشيخة الفقيه و از یاران امام صادق(ع) است که در کتاب‌های چهارگانه شیعه ۴۲ روایت از وی نقل شده است.
• اُدَیم و ایوب بیاع هروی؛ هر دو برادر از یاران امام صادق(ع) بودند.
• حسن، حسین و سیف بیاع هروی؛ از یاران امام صادق(ع) بودند که اطلاعات زیادی درباره آنها وجود ندارد.
• ابوغانم عصمی هروی؛ از شاگردان سید مرتضی و هم دوره شیخ طوسی.
• حسین بن یوسف و جمالدین واعظ هروی.
• محمدتقی هروی؛ آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعة إلی تصانیف الشیعة حدود سی اثر را از وی نام برده است.
• سیدمهدی هروی؛ از شاگردان صاحب جواهر در قرن سیزدهم هجری قمری بوده است.

نقش علما در حفظ و گسترش شیعه در هرات

قربانعلی محقق کابلی با ساخت مسجد خاتم‌الانبیا(ص) در هرات، توانست بین شیعه و سنی وحدت ایجاد کند. بنا بر گزارش بابااحمدی، نماینده طلاب افغانستان، در روزهای جمعه و جشن‌های مذهبی مانند عید قربان و عید فطر، مسلمانان اهل تسنن و تشیع به‌طور گسترده در این مسجد حضور می‌یابند و تعداد نمازگزاران به ۱۰ تا ۱۲ هزار نفر می‌رسد. همچنین، امنیت این برنامه‌ها توسط طالبان تأمین می‌شود. به نقل از بابااحمدی، نماینده طلاب افغانستان، طی چند سال گذشته بیش از ده نفر از علمای شیعه در هرات به‌دست گروه‌های تکفیری مثل داعش ترور شده‌اند. سیدابوطالب یحیی حسینی هروی از علمای قرن چهارم هجری قمری صاحب کتاب أمالی اهل هرات بود. سید بن طاووس در اقبال از این کتاب اخباری را نقل کرده است

نقش بانوان شیعه هرات

برخی از زنان تأثیرگذار هرات در حوزه علوم اسلامی عبارتند از:

• بی‌بی انصاری هراتی؛ از سخنرانان و شاعران شیعه در قرن نهم هجری در عصر حکومت تیموریان.
• مهر النساء مهری هروی؛ شاعر و خدمتکار گوهرشاد همسر شاهرخ تیموری، که با سرودن شعر باعث ترویج فرهنگ اسلامی در جامعه شد.
• مریم کنیزک؛ از شاعران قرن چهاردهم هجری قمری که در مدح امامان شیعه شعر سروده است.

قیام ۲۴ اسفند (حوت) ۱۳۵۷ش

مقالهٔ اصلی: قیام بیست و چهار حوت (هرات)

در اواخر زمستان سال ۱۳۵۷ش، مردم هرات به فتوای مراجع دینی در ۲۴ اسفند (حوت) علیه حکومت کمونیستی قیام کردند و در این رویداد بیش از ۲۵ هزار نفر شهید شدند. این قیام با صداهای تکبیر آغاز شد و مردم به سمت شهر هجوم بردند، پس از تعطیلی و تصرف شهر، در مدت ۴۸ ساعت، هرات به‌طور کامل از وجود کمونیست‌ها پاکسازی گردید.

مسجد و بناهای تاریخی و فرهنگی

مسجد جامع هرات

بر پایه‌ی برخی گزارش‌ها، مسجدها در هرات هم محل عبادت بودند، هم جایی برای جمع شدن و متحد شدن، هم محل درس و تعلیم، و هم نشانه‌ای از هنر معماری و تزئینات زیبا که برخی از آنها عبارتند از:

• مسجد جامع هرات؛
• مسجد پای حصار؛
• مسجد جامع خرقه شریف؛
• مسجد جامع باباعلی مست؛
• مسجد سعدی.
• مسجد جامع و مدرسه گوهرشاد؛
• مسجد چهل ستون؛
• مدرسه علمیه صادقیه؛
• مدرسه علمیه جعفریه.
• مدرسه علمیه امام هادی(ع).
• حوزه علمیه صادقیه؛
• حوزه علمیه جعفریه.

زیارتگاه

مرقد عبدالله بن معاویه و قاسم بن جعفر در هرات، معروف به زیارت شاهزادگان

زیارتگاه شاهزاده قاسم بن جعفر صادق و زیارتگاه شاهزاده عبدالله بن معاویه معروف به زیارت شاهزادگان.

مرکز مهدویت هرات

مقالهٔ اصلی: مرکز مهدویت هرات

اولین مرکز مهدویت افغانستان در سال ۱۳۹۰ش توسط سید جواد وحیدی در هرات با هدف نشر معارف مهدوی تأسیس شد.

آیین‌ها و مراسم مذهبی

مراسم عاشورای حسینی در هرات

مراسم برافراشتن پرچم نمادین امام علی(ع) که هر ساله در روز نوروز در مکان‌های مذهبی مثل تکیه عمومی حضرت عباس(ع) و مزار شهدای جبرئیل، معروف به جهنده بالا برگزار می‌شود. که همه ساله شمار زیادی از مقامات هرات از جمله استاندار، فرماندار و مقامات نظامی و انتظامی دیگر این شهر در لحظه تحویل سال خود را به این اماکن متبرکه می‌کشاند تا و در مراسم جهنده بالا شرکت کنند.

در افغانستان تنها روز اول نوروز تعطیل است، اما در هرات مردم تا ۱۳ روز فعالیت‌های تجاری و کسب و کار خود را تعطیل می‌کنند تا روزهای آغازین سال را در کنار خانواده به صله رحم بروند.

همه ساله در سالروز عید غدیر در ولایت هرات با حضور گسترده اقشار مختلف مردم با شعار وحدت و همدلی تجلیل می‌شود.

به‌نقل از رسول پویان، پژوهشگر افغانستانی، مردم شیعه و سنی هرات در ایام محرم به آیین‌هایی مانند تعزیه‌خوانی، نوحه‌خوانی، شعرسرایی و تلاوت قرآن می‌پردازند.