هرات
 ولایت هرات در افغانستان | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | افغانستان |
| استان | هرات |
| ادیان | اسلام |
| مذهب | شیعه و اهلسنت |
| اطلاعات تاریخی | |
| قدمت | پیش از اسلام |
| پیشینه تشیع | سال ۳۶ هجری قمری |
| مکانهای تاریخی | مسجد جامع هرات |
| اماکن | |
| زیارتگاه | زیارت شاهزادگان |
| حوزه علمیه | حوزه علمیه صادقیه |
| مساجد | مسجد گوهرشاد |
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
هَرات شهری در غرب افغانستان و مرکز ولایت هرات است که بهدلیل نقش تاریخیاش در گسترش تشیع و علاقه مردمانش به امامان شیعه شناخته میشود. سفر امام رضا(ع) به مرو، حضور سادات علوی در خراسان و شمال افغانستان، فعالیت خاندانهای شیعه مانند بیاع هروی در ترویج معارف اهلبیت(ع) و حضور عالمان و بانوان تأثیرگذاری همچون بیبی انصاری و مهرالنساء مهری، همگی در شکلگیری پیشینه تاریخی تشیع در هرات نقش داشتهاند.
مساجد و مدارس تاریخی هرات با معماری اصیل اسلامی–شیعی، همراه با زیارتگاههایی مانند مرقد عبدالله بن معاویه و قاسم بن جعفر، بر اهمیت مذهبی این منطقه افزودهاند. همچنین، مرکز مهدویت هرات در سال ۱۳۹۰ش با هدف ترویج معارف مهدوی تأسیس شد.
در دوره تیموریان، بهویژه در زمان حکومت شاهرخ میرزا در قرن نهم هجری، هرات بهعنوان پایتخت این سلسله، به یکی از مراکز مهم علم، فرهنگ و تمدن اسلامی تبدیل شد.
جایگاه تاریخی و فرهنگی هرات
هِرات یا هَرات، یکی از شهرهای افغانستان است که بهدلیل علاقهمندی مردم آن به امامان شیعه، از آغاز اسلام زمینه پذیرش تشیع را داشته است.[۱] برخی پژوهشگران بر این باورند که در سال ۳۶ق، جعدة بن هبیره بهعنوان والی خراسان در گسترش تشیع در هرات نقش داشته است.[۲] همچنین با انتقال امام رضا(ع) به مرو، گرایش مردم هرات به تشیع افزایش یافت.[۳] از دیگر عوامل نفوذ تشیع در هرات، موقعیت جغرافیایی این شهر بهعنوان گذرگاهی برای عبور سادات علوی به شمال افغانستان و آسیای میانه بوده است؛ بهگونهای که بسیاری از سادات در مسیر حرکت بهسوی بلخ، سمرقند، بخارا و جوزجان، مدتی در هرات اقامت میکردهاند.[۴]
در گزارشی تاریخی از ابناثیر در کتاب «الکامل فی التاریخ»، ورود اسلام به شهر هرات چنین توصیف شده که در سال ۱۸ یا ۲۲ق، احنف بن قیس، فرمانده مسلمانان، پس از فتح خراسان، وارد هرات شد و این شهر را به تصرف مسلمانان درآورد. پس از فتح، وی فردی به نام صُحار بن فلان عبدی را بهعنوان حاکم هرات منصوب کرد تا اداره امور شهر را برعهده گیرد.[۵]
بهگفته رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ، پس از سقوط طالبان در سال ۱۳۸۰ش و بازگشت مهاجران شیعه افغانستانی از ایران، جمعیت شیعیان در هرات افزایش یافت؛ بهطوریکه امروزه شیعیان حدود ۵۰٪ از جمعیت این شهر را تشکیل میدهند.[۶]
در دوره تیموریان، بهویژه در زمان حکومت شاهرخ میرزا در قرن نهم هجری، هرات که پایتخت این سلسله بود، به یکی از مراکز علم، فرهنگ و تمدن شیعه تبدیل شد.[۷] به همین دلیل، شماری از علمای شیعه و سنی، همچنین مورخان، خَطّاطان، نقاشان و موسیقیدانان به این شهر روی آوردند.[۸]
تیموریان در هرات مراکز علمی متعددی از جمله مدرسه بایْسُنقُر (بایسنغر) میرزا[۹] و بیش از ۳۵۰ کتابخانه تأسیس کردند. از مهمترین این کتابخانهها میتوان به کتابخانه بایسنقر میرزا، کتابخانه مدرسه غیاثیه، کتابخانه سلطان حسین بایقرا و کتابخانه امیر علیشیر نوایی اشاره کرد.[۱۰]
شهر هرات، مرکز ولایت هرات است.[۱۱]
عوامل گسترش شیعه در هرات
از جمله عوامل مؤثر در گسترش شیعه در هرات میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
نقش امام رضا(ع) و اصحاب او
بهگفته محققان، با حضور امام رضا(ع) در خراسان و مرو، گرایش به تشیع در هرات افزایش یافت؛ بهگونهای که شمار قابلتوجهی از مردم این شهر به مکتب اهل بیت(ع) روی آوردند.[۱۲] یکی از چهرهها در این زمینه، اباصلت هروی بود که از اصحاب خاص امام رضا(ع) و دستیار وی در دوران ولایتعهدی محسوب میشد.[۱۳]
از دیگر شخصیتهای تأثیرگذار در گسترش تشیع در هرات میتوان به احمد بن عبدالله هروی شیبانی[۱۴]، محمد بن قاسم پوشنگی[۱۵] و ریان بن صلت هروی اشاره کرد.[۱۶]
برخی مورخان بر این باورند که اباصلت هروی پس از شهادت امام رضا(ع)، به تربیت شاگردانی در مکتب اهل بیت(ع) پرداخت. این شاگردان، افزون بر شیعیان، شامل بیش از بیست نفر از علمای اهل سنت نیز بودند؛ از جمله ابراهیم بن اسحاق سراج و ابن خثیمه.[۱۷]
نقش خاندان بیاع هروی
در برخی گزارشها آمده است که در هرات، خانوادههایی با فرهنگ شیعی زندگی میکردهاند که در دورههای مختلف با امامان شیعه ارتباط منظم داشتهاند. این ارتباط موجب حفظ و گسترش تشیع در شرق جهان اسلام شده است.[۱۸] از جمله خاندانهای شیعی در هرات، میتوان به خاندان بَیّاع هِروی اشاره کرد.[۱۹] بیشتر اعضای این خاندان از راویان حدیث بودهاند و در شمار شاگردان امامان صادقین(ع) قرار داشتهاند.[۲۰]
برخی از شخصیتهای تأثیرگذار این خاندان در دوران حضور امامان شیعه و نیز در دوران غیبت عبارتند از:
- صامت بَیّاع هروی،[۲۱] نخستین فرد از شیعیان هرات است که نام او در شمار یاران امامان شیعه ثبت شده است. وی از اصحاب امام محمدباقر(ع) نیز بهشمار میرود.[۲۲]
- اُدَیم و ایوب بیاع هروی؛ هر دو برادر از یاران امام صادق(ع) بودند.[۲۳]
- حسن، حسین و سیف بیاع هروی؛ از یاران امام صادق(ع) بودند که اطلاعات چندانی درباره زندگی، فعالیتهای علمی یا نقش تاریخیشان در دست نیست.[۲۴]
- ابوغانم عصمی هروی (قرن پنجم قمری)؛ از شاگردان سید مرتضی و هم دوره شیخ طوسی.[۲۵]
- حسین بن یوسف و جمالالدین واعظ هروی.[۲۶]
- محمدتقی هروی (۱۲۱۷-۱۲۹۹ق)؛ آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعة إلی تصانیف الشیعة حدود سی اثر را از وی معرفی کرده است.
- سید مهدی هروی؛ از شاگردان صاحب جواهر در قرن سیزدهم هجری قمری بوده است.[۲۷]
نقش علما در حفظ و گسترش شیعه در هرات
سید ابوطالب یحیی حسینی هروی از علمای قرن چهارم هجری قمری و صاحب کتاب «أمالی اهل هرات» بود.[۲۸] سید بن طاووس در کتاب اقبال الاعمال، بخشی از اخبار این اثر را نقل کرده است.[۲۹]
قربانعلی محقق کابلی (۱۳۰۷–۱۳۹۸ش) با ساخت مسجد خاتمالانبیا(ص) در هرات، در ایجاد وحدت میان شیعه و سنی گام برداشت. بهگزارش بابااحمدی، نماینده طلاب افغانستان، در روزهای جمعه و مناسبتهای مذهبی مانند عید قربان و عید فطر، مسلمانان اهل تسنن و تشیع، بهطور گسترده در این مسجد حضور مییابند و شمار نمازگزاران به ۱۰ تا ۱۲ هزار نفر میرسد.[۳۰] وی همچنین اظهار داشته است که شماری از علمای شیعه در هرات توسط گروههای تکفیری مانند داعش ترور شدهاند.[۳۱]
نقش بانوان شیعه هرات
برخی از زنان تأثیرگذار هرات در حوزه علوم اسلامی عبارتند از:
- بیبی انصاری هراتی؛ از سخنرانان و شاعران شیعه در قرن نهم هجری قمری که در عصر حکومت تیموریان فعالیت داشت.[۳۲]
- مهرالنساء مهری هروی؛ شاعر و خدمتکار گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری، که با سرودن اشعار دینی و فرهنگی، در ترویج فرهنگ اسلامی در جامعه نقش ایفا کرد.[۳۳]
- مریم کنیزک؛ از شاعران قرن چهاردهم هجری قمری که اشعارش در مدح امامان شیعه سروده شده و در تقویت باورهای مذهبی نقش داشته است.[۳۴]
قیام ۲۴ اسفند (حوت) ۱۳۵۷ش
در اواخر زمستان سال ۱۳۵۷ش، مردم هرات بهدنبال فتوای مراجع دینی، در ۲۴ اسفند (حوت) علیه حکومت کمونیستی دست به قیام زدند. این حرکت مردمی با ندای تکبیر آغاز شد و جمعیت بهسوی مرکز شهر روانه گردید. پس از تعطیلی ادارات و تصرف مراکز حکومتی، در مدت ۴۸ ساعت، شهر هرات بهطور کامل از حضور نیروهای کمونیستی پاکسازی شد. در جریان این قیام، بیش از ۲۵ هزار نفر جان خود را از دست دادند.[۳۵]
مسجد و بناهای تاریخی و فرهنگی
بر پایه برخی گزارشها، مسجدها در هرات تنها محل عبادت نیستد و افزون بر نقش عبادی، بهعنوان مراکز گردهمایی، پیوند اجتماعی، آموزش علوم دینی و جلوهگاه هنر معماری و تزئینات اسلامی شناخته میشوند.[۳۶] برخی از این مساجد و مدارس عبارتند از:
- مسجد جامع هرات؛
- مسجد پای حصار؛
- مسجد جامع خرقه شریف؛
- مسجد جامع باباعلی مست؛
- مسجد سعدی.[۳۷]
- مسجد جامع و مدرسه گوهرشاد؛
- مسجد چهل ستون؛
- مدرسه علمیه صادقیه (تأسیس: ۱۳۴۵ش)؛
- مدرسه علمیه جعفریه (تأسیس: ۱۳۴۹ش).[۳۸]
- مدرسه علمیه امام هادی(ع).[۳۹]
- حوزه علمیه صادقیه؛
- حوزه علمیه جعفریه.[۴۰]
زیارتگاه و مرکز فرهنگی
از زیارتگاههای هرات میتوان به زیارتگاه شاهزاده قاسم بن جعفر صادق و زیارتگاه شاهزاده عبدالله بن معاویه اشاره کرد که بهنام «زیارت شاهزادگان» شناخته میشود.[۴۱] از جمله مرکزهای فرهنگی این شهر، «مرکز مهدویت هرات» است که در سال ۱۳۹۰ش توسط سید جواد وحیدی با هدف نشر معارف مهدوی تأسیس شد.[۴۲]
آیینها و مراسم مذهبی
هر ساله در روز نوروز، مراسمی با عنوان «جنده سخی» برگزار میشود که طی آن، پرچم نمادین امام علی(ع) در مکانهای مذهبی مانند تکیه عمومی حضرت عباس(ع) و مزار شهدای جبرئیل برافراشته میگردد.[۴۳] در این مراسم، مقامات محلی از جمله استاندار، فرماندار و مسئولان نظامی و انتظامی نیز حضور دارند.[۴۴]
در سالروز عید غدیر، مردم هرات با حضور گسترده و شعارهایی در راستای وحدت و همدلی، این مناسبت را گرامی میدارند.[۴۵]
بهنقل از رسول پویان، پژوهشگر افغانستانی، در ایام محرم، شیعه و سنی در هرات در آیینهایی مانند تعزیهخوانی، نوحهخوانی، شعرسرایی و تلاوت قرآن شرکت میکنند.[۴۶]
پانویس
- ↑ محقق ارزگانی، بررسی ریشههای تاریخی تشیع در افغانستان، ۱۳۹۱ش، ص۱۸۴.
- ↑ محقق ارزگانی، بررسی ریشههای تاریخی تشیع در افغانستان، ۱۳۹۱ش، ص۱۸۴.
- ↑ محقق ارزگانی، بررسی ریشههای تاریخی تشیع در افغانستان، ۱۳۹۱ش، ص۱۸۵.
- ↑ محقق ارزگانی، بررسی ریشههای تاریخی تشیع در افغانستان، ۱۳۹۱ش، ص۱۸۶.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۳۳.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۶۱۴.
- ↑ احمدیان دلاویز، «نقش علمای شیعه خراسان در گسترش علوم اسلامی در عصر تیموری»، ص۷۴؛ ضیایی، تاریخ حوزههای علمیه شیعه در افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۳۲۱.
- ↑ ضیایی، تاریخ حوزههای علمیه شیعه در افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۳۰۳ و ۳۲۲.
- ↑ احمدیان دلاویز، «نقش علمای شیعه خراسان در گسترش علوم اسلامی در عصر تیموری»، ص۷۴.
- ↑ ضیایی، تاریخ حوزههای علمیه شیعه در افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۳۲۳.
- ↑ دولت آبادی، شناسنامه افغانستان، ۱۳۸۲ش، ص۴۶۰.
- ↑ نوری، جغرافیای انسانی شیعیان افغانستان از ورود اسلام تا حمله مغول، ۱۳۹۹ش، ص۱۷۷.
- ↑ محقق ارزگانی، بررسی ریشههای تاریخی تشیع در افغانستان، ۱۳۹۱ش، ص۱۸۵.
- ↑ شیخ طوسی، رجال طوسی، ۱۴۲۰ق، ص۳۶۹.
- ↑ شیخ طوسی، رجال طوسی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۵۶۴.
- ↑ نوری، «نقش شاگردان ائمه(ع) در گسترش تشیع در افغانستان»، ص۱۸.
- ↑ مزی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۱۸، ص۷۵.
- ↑ نوری، جغرافیای انسانی شیعیان افغانستان از ورود اسلام تا حمله مغول، ۱۳۹۹ش، ص۹۲.
- ↑ نوری، جغرافیای انسانی شیعیان افغانستان از ورود اسلام تا حمله مغول، ۱۳۹۹ش، ص۹۲.
- ↑ نوری، جغرافیای انسانی شیعیان افغانستان از ورود اسلام تا حمله مغول، ۱۳۹۹ش، ص۹۲.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۱۳۸.
- ↑ حسینی، نقش علمای شیعه افغانستان در علوم اسلامی، ۱۳۹۷ش، ص۹۸.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۴ و ۳۲۴.
- ↑ حسینی، نقش علمای شیعه افغانستان در علوم اسلامی، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۰.
- ↑ حسینی، نقش علمای شیعه افغانستان در علوم اسلامی، ۱۳۹۷ش، ص۱۱۶.
- ↑ حسینی، نقش علمای شیعه افغانستان در علوم اسلامی، ۱۳۹۷ش، ص۱۱۸.
- ↑ حسینی، نقش علمای شیعه افغانستان در علوم اسلامی، ۱۳۹۷ش، ص۱۲۰ و ۱۲۱.
- ↑ افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء حیاض الفضلاء، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ج۵، ص۳۳۲-۳۳۳.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۱۶.
- ↑ بابااحمدی، «نگاهی به چالشها و فرصتهای حوزههای علمیه شیعه در افغانستان»، هفتهنامه سیاسی، علمی و فرهنگی افق حوزه.
- ↑ بابااحمدی، «نگاهی به چالشها و فرصتهای حوزههای علمیه شیعه در افغانستان»، هفتهنامه سیاسی، علمی و فرهنگی افق حوزه.
- ↑ جمعی از نویسندگان، نقش اصحاب ائمه و دانشمندان شیعه در علوم اسلامی در افغانستان، ۱۳۹۷ش، ص۲۴۵.
- ↑ جمعی از نویسندگان، نقش اصحاب ائمه و دانشمندان شیعه در علوم اسلامی در افغانستان، ۱۳۹۷ش، ص۲۱۸.
- ↑ عیسیفر، زنان نامدار شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۲۹۶.
- ↑ «یاد و خاطره شهدای قیام ۲۴ حوت هرات گرامی باد»، شبکه اطلاعرسانی افغانستان.
- ↑ جغرافیای عمومی هرات، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در هرات.
- ↑ جغرافیای عمومی هرات، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در هرات.
- ↑ جغرافیای عمومی هرات، خبرگزاری سرکنسولگری ایران در هرات.
- ↑ مدرسه علمیه امام هادی(ع)، وبگاه جامعه روحانیت امامیه هرات.
- ↑ ضیایی، تاریخ حوزههای علمیه شیعه در افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۳۴۵.
- ↑ بختیاری، شیعیان افغانستان، ۱۳۸۵ش، ص۳۸۰.
- ↑ جمعی از نویسندگان، نقش اصحاب ائمه و دانشمندان شیعه در علوم اسلامی در افغانستان، ۱۳۹۷ش، ص۲۱۷.
- ↑ آیینهای نوروزی در هرات، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ آیینهای نوروزی در هرات، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ جشن بزرگ غدیر در هرات، پرستودی.
- ↑ مروری بر تاریخ عزاداری ایام محرم در هرات افغانستان، سارنا.
منابع
- احمدیان دلاویز، حسن، «نقش علمای شیعه خراسان در گسترش علوم اسلامی در عصر تیموری»، پژوهشهای نوین در گستره تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، سال اول، شماره اول، پاییز و زمستان ۱۴۰۱ش.
- آیینهای نوروزی در هرات، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲ فروردین ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۳۱ فروردین ۱۴۰۴ش.
- ابن حوقل، محمد، صورة الارض، بیروت، دارصادر، ۱۹۳۸م.
- امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۳۶۲ش.
- ابناثیر، عزالدین علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
- بختیاری، محمدعزیز، شیعیان افغانستان، قم، انتشارات شیعهشناسی، ۱۳۸۵ش.
- بابااحمدی، سیدعلی، نگاهی به چالشها و فرصتهای حوزههای علمیه شیعه در افغانستان، هفته نامه سیاسی، علمی و فرهنگی افق حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آذر ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۵ فروردین ۱۴۰۴ش.
- جشن بزرگ غدیر در هرات، پرستودی، تاریخ درج مطلب: تاریخ بازدید: ۶ سرطان(تیر) ۱۴۰۳ش، ۳۱ فروردین ۱۴۰۴ش.
- دولت آبادی، بصیر احمد، شناسنامه افغانستان، قم، عرفان، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیای نیروهای مسلح، ۱۳۸۹ش.
- سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۸ق
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، ۱۳۷۳ش.
- حسینی، عبدالله، نقش علمای شیعه افغانستان در علوم اسلامی، قم، انتشارات امام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۳۹۷ش.
- جغرافیای انسانی افغانستان، خبرگزاری سرکنسولگری ایران در هرات، تاریخ درج مطلب: بیتا، تاریخ بازدید: ۱۹ فروردین ۱۴۰۴ش.
- جغرافیای عمومی هرات، خبرگزاری سرکنسولگری ایران در هرات، تاریخ درج مطلب: بیتا، تاریخ بازدید: ۱۹ فروردین ۱۴۰۴ش.
- جمعی از نویسندگان، نقش اصحاب ائمه و دانشمندان شیعه در علوم اسلامی در افغانستان، قم، انتشارات امام علی بن ابیطالب، ۱۳۹۷ش.
- چرا مردم هرات در مقابل طالبان مقاومت نکردند؟، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۹ مرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۵ فروردین ۱۴۰۴ش.
- ضیایی، محمدرضا، تاریخ حوزههای علمیه شیعه در افغانستان، قم، مرکز بینالمللی ترجمه و نشر المصطفی، ۱۳۹۶ش/۱۴۳۹ق.
- ضیایی، محمدرضا، «نقش علمای شیعه هرات عصر تیموریان در گسترش علوم اسلامی»، نشریه تاریخ اسلام در آیینه اندیشهها، شماره ۱، دوره ۱۳، شهریور ۱۴۰۰ش.
- عیسیفر، احمد، زنان نامدار شیعه، تهران، رایحه عترت، ۱۳۸۱ش.
- مدرسه علمیه امام هادی(ع)، وبگاه جامعه روحانیت امامیه هرات، تاریخ درج مطلب: ۲۰ دسامبر ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۲۵ فروردین ۱۴۰۴ش.
- محقق ارزگانی، قربانعلی، بررسی ریشههای تاریخی تشیع در افغانستان، قم، آشیانه مهر، ۱۳۹۱ش.
- مروری بر تاریخ عزاداری ایام محرم در هرات افغانستان، سارنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ شهریور ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۳۱ فروردین ۱۴۰۴ش.
- مزی، یوسف بن عبدالرحمن بن یوسف، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ اول، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
- نوری، سلطان حسین، جغرافیای انسانی شیعیان افغانستان از ورود اسلام تا حمله مغول، دوره دکتری، فقه و معارف اسلامی گرایش تاریخ اسلام، قم، مجتمع آموزش عالی فقه، جامعة المصطفی العالمیة، ۱۳۹۹ش.
- نوری، سلطان حسین، «نقش شاگردان ائمه(ع) در گسترش تشیع در افغانستان»، دوفصلنامه تاریخ اسلام در آیینه اندیشهها، شماره ۱۹، سال سیزدهم، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش.
- یاد و خاطره شهدای قیام 24 حوت هرات گرامی باد، شبکه اطلاع رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اسفند ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۴۰۴ش.