مناشده امام علی(ع) به واقعه غدیر
مُناشَدَه امام علی(ع) به واقعه غدیر، اقرار گرفتن امام علی(ع) از مردم درباره رخداد غدیر خم با سوگند دادن آنها به خداوند است. مناشدههای امام بهعنوان یکی از دلایل مهم دربارۀ امامت و دلیل روشنی بر حقانیت و خلافت بلافصل امام علی(ع) پس از پیامبر اکرم(ص) دانسته شده است.
بیشتر اهلسنت اصل واقعه و حدیث غدیر را پذیرفتهاند؛ اما دلالتِ آن بر امامت را نمیپذیرند. این گروه به عدم استناد امام علی(ع) به رخداد غدیر برای اثبات امامت اشاره کردهاند؛ در حالیکه امام(ع) علاوه بر احتجاج به آن، در چندین واقعه تاریخی ازجمله شورای ششنفره، زمان خلافت عثمان و ماجرای رُحْبَه به واقعه غدیر مناشده کرده است.
منابع مختلف شیعه و سنی، به این مناشدهها اشاره کردهاند. علامه امینی معتقد است پیشوایان دینی برای اثبات امامت خود و پدرانشان، از مناشدهها و احتجاجها بر اساس نص صریح استفاده میکردهاند. امام علی(ع) نیز در طول زندگیاش بارها به حدیث غدیر استناد و مناشده کرده و از اصحاب حاضر در حجة الوداع خواستارِ شهادت بر این موضوع میشد.
جایگاه و اهمیت
مناشده امام علی(ع) به واقعه غدیر، سوگند دادن حاضران به خدا در مجامع عمومی برای اقرار گرفتن از آنها در مورد رخداد غدیر بهمنظور اثبات حقانیت خود است. گفته شده این گزارشها نه تنها وقوع حادثه غدیر را تأیید و آن را بهعنوان رویداد تاریخی غیرقابل تردید مطرح میکند،[۱] بلکه دلیل روشنی بر خلافت بلافصل امام علی(ع) پس از پیامبر اکرم(ص) است.[۲]
برخی محققان معتقدند که شیعیان از آغاز اسلام تاکنون در مباحث و مناظرات خود به این احادیث استناد کرده و مخالفان نیز توان انکار آن را نداشتهاند.[۳] علامه امینی دلیل گسترش استفاده از مناشدهها را علاوه بر اذعان دوست و دشمن به این واقعه، چنین بیان میکند: این حادثه به مرحلهای از تحقق رسیده که حتی افراد اهل جدل و معارضه نیز، هرگاه بحث به این موضوع کشیده شده و روایت مطرح گردیده، ناچار به پذیرش آن شدهاند و نتوانستهاند با هیچ نیرنگ یا استدلالی آن را نادیده گرفته یا انکار کنند.[۴]
برخی منابع حدیثی مناشدههای حضرت علی(ع) به غدیر را به صورت پراکنده و بدون قرار گرفتن تحت یک عنوان مشخص ذکر کردهاند؛[۵] اما تعدادی دیگر چون علامه امینی در کتاب الغدیر بخش مستقلی را به مناشدهها و احتجاجها به حدیث غدیر اختصاص دادهاند.[۶] [یادداشت ۱]
نَشْد و مشتقاتش، زمانیکه بههمراه نام خدا بیاید به معنای قسم دادن طرف مقابل به خداست. مانند «نَشَدتُک الله» یا «اَنشدتُک بالله»[۷] در بررسی مفهوم مناشده و احتجاج، هدفِ اصلی در هر دو، اثبات ادعا از طریق ارائه دلیل و برهان است؛ اما در مناشده، مخاطب را به خداوند قسم میدهد تا به صدقِ گفتارش گواهی دهد.[۸]
ادعای عدم استناد امام علی(ع) به حدیث غدیر برای اثبات امامت
درباره واقعه غدیر بهعنوان یکی از مهمترین مستندات درباره امامت امام علی(ع)، در میان اهلسنت، دو دیدگاه وجود دارد: گروهی اندک، صحت واقعه و حدیث غدیر را انکار میکنند، درحالیکه اکثریت با پذیرش حدیث، دلالت آن بر امامت را نمیپذیرند و معتقدند که امام علی(ع) به حدیث غدیر برای اثباتِ امامت خود استناد نکرده است.[۹] به باور علامه امینی، پیشوایان دینی با هدف آشکار کردن امامت و وصایت خود و پدرانشان، به بیان مناشدهها و احتجاجها میپرداختند و این امر را بر پایه مبانی راسخ و نصّ صریح مطرح میکردند. به همین دلیل، علی(ع) نیز در طول زندگی خود بارها به حدیث غدیر استناد کرده و اصحابی را که در حجةالوداع حضور داشتند، در مجامع عمومی قسم میداد و از آنان درخواست شهادت بر این موضوع میکرد.[۱۰]
برخی از عالمان اهلسنت علاوه بر ذکر این گزارشها با رویکردی انتقادی به این مناشدهها پرداخته و بدون سند آن را زیر سؤال برده[۱۱] یا بخشهایی از آن را حذف کردهاند.[۱۲] به باور برخی محققان دلیل این امر ممکن است به نگرش اهلسنت نسبت به صحابه و خلفا بازگردد،[۱۳] بهویژه زمانی که حضرت علی(ع) در یکی از این احادیث به نقد عملکرد خلفا و بیعتها اشاره میکند[۱۴] که با ذهنیت اهلسنت سازگار نیست.[۱۵]
موارد مناشده
مناشده امام علی(ع) به غدیر در چندین واقعه تاریخی رخ داده است که برخی از آنها عبارتند از:
در شورای شش نفره
یکی از مناشدههای امام علی(ع) در جریان شورای ششنفره در سال ۲۳ق یا ۲۴ق رخ داده است.[۱۶] در گزارشی از این شورا، امام علی(ع) در بیان امتیازات خود نسبت به دیگران[۱۷] با قسم دادن آنها به واقعه و حدیث غدیر و انتخابش از جانب پیامبر(ص) اشاره کرد و تمامی اعضای شورا در این جلسه به صداقت گفتار امام گواهی دادند.[۱۸] علی(ع) فرمود: «شما را به خدا سوگند میدهم، آیا کسی در میان شما هست که رسول خدا(ص) در روز غدیر خم دربارۀ او فرموده باشد: هر کس که من مولای او هستم، علی مولای اوست، خدایا یاری کن کسی را که او را یاری کند و دشمنی کن با کسی که با او دشمنی کند؟ حاضران پاسخ دادند: خدایا نه. امام پس از آن به آیه اکمال که پس از معرفی ایشان به امامت نازل شده بود، اشاره کرد و با تأیید حاضران مواجه گردید.[۱۹]
این واقعه توسط عامر بن واثله، از صحابه پیامبر(ص)، نیز روایت شده است. وی در این ماجرا بهعنوان دربان تعیین شده بود تا از ورود افراد غیرمرتبط جلوگیری کند.[۲۰] این موضوع که به حدیث مناشده شناخته میشود،[۲۱] علاوه بر منابع شیعه در منابع اهلسنت نیز بازتاب داشته و به طریقههای مختلف نقل شده است.[۲۲]
در زمان خلافت عثمان
در دوران خلافت عثمان بن عفان، مناظره و مفاخرهای در مسجد میان انصار و مهاجران درباره فضایل هر یک برگزار شد.[۲۳] در این مناظره که حدود دویست تَن از سران دو گروه حضور داشتند، مهاجران از قبیله قریش فضائل خود را از رسول خدا(ص) نقل کردند و انصار نیز خدمات خود به اسلام و پیامبر را بیان نمودند. سلیم بن قیس، که روایتگر این واقعه است، نام سی نفر از افراد حاضر در این گردهمایی را ذکر کرده است.[۲۴]
پس از پایان گفتوگو، آنها از امام خواستند تا سخن بگوید. علی(ع) پس از آنکه همه فضایل را از جانب خداوند و خیر دنیا و آخرت را به پشتوانه اهلبیت(ع) معرفی کرد به ذکر برخی از فضایل خود پرداخت. سپس با سوگند دادن آنها به خداوند از آنها خواست تا شأننزول برخی از آیات را که درباره امام نازل شده، تأیید کنند. پس از تأیید حاضران، امام به نصب شدنش به امامت از جانب خداوند در روز غدیر خم اشاره کرد.[۲۵]
در ماجرای رحبه
در سال ۳۵ق، پس از ورود امام علی(ع) به کوفه، واقعهای در میدان رُحبَه رخ داد که طی آن امام به واقعه و حدیث غدیر با مناشده، استناد کرد. این رویداد در پی ایجاد تردیدهایی در سخنان پیامبر(ص) میان برخی افراد و منازعات ناشی از آن شکل گرفت. امام علی(ع) در این مجلس، حاضران را به خداوند، سوگند داد و از آنان خواست تا صحت حدیث غدیر را تأیید کنند و شهادت دهند. در پاسخ به درخواست امام، بسیاری از حاضران گفتار امام را تأیید کردند.[۲۶]
منابع تاریخی تعداد این افراد را متفاوت ذکر کردهاند؛ برخی ۱۲ نفر،[۲۷] برخی ۲۴ نفر[۲۸] و تعدادی دیگر ۳۰ نفر[۲۹] را گزارش کردهاند. علامه امینی علت این اختلاف را چنین توضیح میدهد که هر راوی تنها افرادی را که میشناخته یا به آنها توجه داشته و یا در نزدیکی او حاضر بودهاند، و یا تنها کسانیکه در کنار منبر پیامبر(ص) بودند، برشمرده است.[۳۰] این رخداد که به استشهاد به رحبه[۳۱] یا مناشده رحبه[۳۲] نیز شناخته میشود، به صورت پرتکرار توسط عالمان اهلسنت نقل شده است.[۳۳]
در جنگ جمل و صفین
در جریان جنگ جمل، مناشدهای میان امام علی(ع) و طلحة بن عبیدالله رخ داد، امام او را قسم داد که آیا از پیامبر(ص) حدیث «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» را نشنیده است؟ طلحه پس از تأیید سخنان حضرت علی(ع)، بدون اظهار نظر دیگری بازگشت[۳۴] و حتی ادعا شده از جنگ با امام منصرف شد.[۳۵]
در گزارشی از سلیم بن قیس هلالی آمده که در جنگ صفین، امام علی(ع) در میان سپاهیان خود که از نواحی مختلف حضور داشتند، پس از ذکر برخی فضایل خود، مردم را به ولایت خویش با اتکا به حدیث غدیر قسم داد.[۳۶] پس از آن، ۱۲ نفر از اصحاب چون ابوالهیثم بن تیهان، ابوایوب انصاری، عمار بن یاسر و خزیمة بن ثابت برخاستند و علاوه بر شهادت به صداقت سخنان امام علی(ع)، گفتار او را دقیقاً همانند گفتار پیامبر(ص) دانستند. پس از آن هفتاد نفر دیگر نیز به تأیید سخنان امام پرداختند.[۳۷] [یادداشت ۲]
مناشدات دیگران به حدیث غدیر
در میان صحابه و تابعین _ چه پیش از دوران خلافت امام علی(ع) و چه پس از آن _ استدلال به رخداد غدیر و يادآورى به آن با مناشده بسيار رایج بوده است.[۳۸] علامه امینی در کتاب الغدیر به ۲۲ نمونه اشاره میکند که در آنها علاوه بر امام علی(ع)، دیگرانی چون حضرت زهرا(س)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و حتی برخی از خلفا مانند عمر بن عبدالعزیز و مأمون عباسی به حدیث غدیر استناد و مناشده کردهاند.[۳۹] امینی این موارد را نشانهای از وقوع قطعی واقعه غدیر معرفی میکند.[۴۰] به عنوان نمونه، در سال ۵۸ق، امام حسین(ع) در جریان سفر حج خود در سرزمین منا، در جمعی متشکّل از حدود ۷۰۰ نفر از بنیهاشم، بزرگان انصار، پیروان و وابستگان، و همچنین ۲۰۰ نفر از اصحاب پیامبر(ص) با اشاره به حدیث غدیر، حاضران را به خدا سوگند داد تا درستی این حدیث را تأیید کنند. به نقل از سلیم بن قیس، پس از هر جمله از فرمایشات امام حسین(ع)، حاضران با عبارت «بار خدایا! تمام اینها درست و راست است» سخنان ایشان را تصدیق کردند. (اللهمُّ نَعَم قد سَمِعنا و شَهِدنا)[۴۱]
در منابع علاوه بر مناشده امام علی(ع) به حدیث غدیر، مناشدههای دیگری از امام در موضوعات مختلف نیز ذکر شده که یکی از آنها مناشده به آیه ولایت در اثبات حقانیت و امامتشان است که در جریان دیدار امام با ابوبکر پس از غصب خلافت[۴۲] و همچنین در ماجرای مفاخره میان انصار و مهاجران رخ داده است.[۴۳]
پانویس
- ↑ دیاری بیگدلی، «تحلیل رویکردهای حدیثی علامه امینی پیرامون احادیث مناشَدَه در کتاب الغدیر»، ص۱۶۳.
- ↑ دیاری بیگدلی، «تحلیل رویکردهای حدیثی علامه امینی پیرامون احادیث مناشَدَه در کتاب الغدیر»، ص۱۳۳.
- ↑ زینلی، بر کرانههای کتاب الغدیر، تهران، ص۶؛ دیاری بیگدلی، «تحلیل رویکردهای حدیثی علامه امینی پیرامون احادیث مناشَدَه در کتاب الغدیر»، ص۱۳۵.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۲۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: حموی شافعی، فرائد السمطین، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۳۱؛ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۵۸-۲۳۳، طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۱۵-۱۳۰.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۲۸-۴۲۲.
- ↑ ابنمنظور، لسان العرب، بیروت، ج۳، ص۴۲۲؛ ابنسیده، المحکم و المحیط الأعظم، بیروت، ج۸، ص۲۹.
- ↑ دیاری بیگدلی، «تحلیل رویکردهای حدیثی علامه امینی پیرامون احادیث مناشَدَه در کتاب الغدیر»، ص۱۳۶.
- ↑ جمالی، نصیری، «استشهاد امیرالمؤمنین به حدیث غدیر در مسند احمد بن حنبل»، ص۲۰۶.
- ↑ دیاری بیگدلی، «تحلیل رویکردهای حدیثی علامه امینی پیرامون احادیث مناشَدَه در کتاب الغدیر»، ص۱۶۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۴۲۲.
- ↑ ابنحجر عسقلانی، لسان المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵۷؛ ابنعساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۴۳۱.
- ↑ «حدیث مناشده یوم الشوری»، مجمع جهانی شیعه شناسی.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خوارزمی، المناقب، ۱۴۰۰ق، ص۳۱۳؛ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۴۲۲؛ ابنحجر عسقلانی، لسان المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵۷؛ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۵۴.
- ↑ «حدیث مناشده یوم الشوری»، مجمع جهانی شیعه شناسی.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۲۸.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۵۴-۵۶۴؛ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۴۵-۵۵۴؛ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۷-۳۰؛ خوارزمی، المناقب، ۱۴۰۰ق، ص۳۱۳-۳۱۵.
- ↑ قاضی نعمان، شرح الاخبار، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۹۱؛ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۴۶.
- ↑ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۹۱؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۴۷.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۵۴؛ خوارزمی، المناقب، ۱۴۰۰ق، ص۳۱۳.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۵۶.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۲۸-۳۳۴.
- ↑ حموی شافعی، فرائد السمطین، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۵؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ حموی شافعی، فرائد السمطین، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۵؛ قندوزی، ینابیع المودة، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۳۴۳؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۴۵؛ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۳۳؛ بحرانی، عوالم العلوم، ۱۳۸۲ش، ص۲۳۲-۲۳۳.
- ↑ حموی شافعی، فرائد السمطین، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۵؛ قندوزی، ینابیع المودة، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۳۴۳؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۴۵؛ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۳۳؛ بحرانی، عوالم العلوم، ۱۳۸۲ش، ص۲۳۲-۲۳۳.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۳۲۳؛ ابناثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ش، ج۳، ص۳۶۶؛ ابنحجر عسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۷۶-۲۷۷؛ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ج۵، ص۲۱۰؛ ابنعساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۲۰۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابنمغازلی، مناقب أهلالبیت(ع)، ۱۴۲۷ق، ص۷۴.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سبط بن الجوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۵؛ قندوزی، ینابیع المودة، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۸.
- ↑ مظفر نجفی، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۳۹۰.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۰۶.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۳۹-۳۷۸.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۲۱، ص۱۰۶؛ خوارزمی، المناقب، ۱۴۰۰ق، ص۱۸۲.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۶۴.
- ↑ سلیم بن قیس الهلالی، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ۱۴۰۵ق، ص۷۵۷-۷۵۸؛ بحرانی، عوالم العلوم، ۱۳۸۲ش، ص۲۶۱.
- ↑ سلیم بن قیس الهلالی، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ۱۴۰۵ق، ص۷۵۷-۷۵۸.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۲۷.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۲۷-۴۲۲.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۲۷.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۹۹؛ قرشی، حیاة الإمام الحسین(ع)، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۰۱-۲۰۲.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۱۳.
یادداشت
- ↑ یکی از روشهای مورد استفاده امینی برای اثبات تواتر حدیث غدیر، ارائه مناشدهها و احتجاجهایی است که بر این حدیث انجام شده است.(دیاری بیگدلی، «تحلیل رویکردهای حدیثی عالمه امینی پیرامون احادیث مناشَدَه در کتاب الغدیر»، ص۱۳۸.)
- ↑ شبیه به این گزارش را نعمانی در کتاب الغیبه آورده است که امام در دیدار نمایندگان معاویه، به واقعه غدیر بدون مناشده، استناد کرد که با تأیید حاضران همراه شد.(نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۶۹-۷۳.)
منابع
- ابناثیر، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- ابنسیده، علی بن اسماعیل، المحکم و المحیط الأعظم، بیروت، دارالکتب العلمیه، بیتا.
- ابنعساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الأماثل أو اجتاز بنواحیها من واردیها و أهلها، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابنکثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابنمغازلی، علی بن محمد، مناقب أهل البیت(ع)، تهران، موسسة العالمی للتقریب بین المذاهب، ۱۴۲۷ق.
- ابنمنظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، بیتا.
- بحرانی، شیخ عبدالله، عوالم العلوم(الإمام علی ع)، قم، موسسه الامام المهدی(عج)، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- جمالی، حسین و محمدحسین نصیری، استشهاد امیرالمؤمنین به حدیث غدیر در مسند احمد بن حنبل، دوره ۱۱، شماره ۲ - شماره پیاپی ۳۰، آبان ۱۴۰۰ش.
- «حدیث مناشده یوم الشوری»، مجمع جهانی شیعه شناسی. تاریخ درج مطلب: ۲۲ مهر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، اعلمی، ۱۴۲۵ق.
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، امام شناسی، تهران، انتشارات حکمت،، ۱۴۱۰ق.
- حموی شافعی، ابراهیم بن سعدالدین، فرائد السمطین، بیروت، موسسة المحمود، ۱۴۰۰ق.
- خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۰ق.
- دیاری بیگدلی، محمدتقی و دیگران، «تحلیل رویکردهای حدیثی عالمه امینی پیرامون احادیث مناشَدَه در کتاب الغدیر»، سفینه، سال هجدهم، شماره ۷۰، بهار ۱۴۰۰ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، بیروت، دارالمعرفة للطباعة والنشر، ۱۳۸۲ش.
- زینلی، غلامحسین، بر کرانههای کتاب «الغدیر فی الکتاب والسّنة و الادب»، تهران، مؤلف، بیتا.
- سبط بن الجوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
- سلیم بن قیس الهلالی، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، قم، هادی، ۱۴۰۵ق.
- شوشتری، قاضی نورالله، إحقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، مکتبه آیت الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، تحقیق علیاکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- شیخ طوسی، محمد بن الحسن، الأمالی، قم، دارالثقافة، ۱۴۱۴ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد، مرتضی، ۱۴۰۳ق.
- علامه امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۶ق.
- قاضی نعمان، نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار(ع)، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۹ق.
- قرشی، باقر شریف، حیاة الإمام الحسین(ع)، قم، مدرسه علمیه ایروانی، ۱۴۱۳ق.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة، قم، اسوه، چاپ دوم، ۱۴۲۲ق.
- مظفر نجفی، محمد حسن، دلائل الصدق لنهج الحق، قم، موسسة آلالبیت، ۱۴۲۲ق.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، تهران، نشر صدوق، ۱۳۹۷ق.
| آیات | آیه ولایت • آیه اولیالامر • آیه تطهیر • آیه مباهله • آیه صادقین • آیه خیر البریه • آیه اکمال • آیه تبلیغ • آیه انذار • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه ود • آیه لیلة المبیت • آیه انفاق • آیه نجوا • آیه شاهد • آیه نصر • آیه سقایة الحاج • آیه ۲۰ سوره توبه • آیه علمالکتاب • آیه ۵۶ سوره مائده • آیه اهله |  | |||
|---|---|---|---|---|---|
| روایات | |||||
| القاب | |||||
| کتابها |
| ||||
| وقایع | |||||
| وابسته | |||||