قطب‌الدین راوندی
| محدث، مفسر، متکلم، فقیه، مورخ شیعه | |
 قبر قطب راوندی در حرم حضرت معصومه(س) | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سعید بن عبدالله بن حسین بن هبةالله |
| لقب | قطب راوندی |
| زادگاه | راوند، نزدیک کاشان |
| تاریخ وفات | ۱۴ شوال سال ۵۷۳ هجری قمری |
| محل دفن | حرم حضرت معصومه(س) |
| شهر وفات | قم |
| خویشاوندان سرشناس | محمد بن سعید بن هبةالله راوندی(پسر) نویسنده کتاب عجالة المعرفه |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | فضل بن حسن طبرسی • محمد بن علی طبری • صفی الدین مرتضی بن داعی رازی |
| شاگردان | احمد بن علی بن عبدالجبار طوسی • ابن‌شهرآشوب |
| محل تحصیل | قم • اصفهان • خراسان • همدان |
| تألیفات | الخرائج و الجرائح • تهافت الفلاسفه • جواهر الکلام فی شرح مقدمة الکلام |
سعید بن هبةالله راوندی کاشانی معروف به قطب راوندی (درگذشت: ۵۷۳ق) محدث، مفسر، متکلم، فقیه و مورخ شیعه در قرن ششم هجری و از شاگردان طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان است. او از قدیمی‌ترین شرح‌نویسان بر نهج البلاغه و نخستین فقیه شیعه است که کتابی در آیات الاحکام بر اساس ابواب فقهی نگاشته است. راوندی تلاش کرده است جایگاه استدلال به قرآن را در فقه شیعه تقویت کند و هر چند به لحاظ فقهی تحت تأثیر شیخ طوسی و سید مرتضی است ولی او را فقهی با اندیشه‌ای مستقل دانسته‌اند. راوندی نویسنده‌ای پرکار است ولی بسیاری از آثار او از بین رفته است. معروف‌ترین آثار وی کتاب الخرائج و الجرائح، فقه القرآن و منهاج البراعه هستند. ابن‌شهرآشوب مازندرانی و منتجب‌الدین رازی مشهورترین شاگردان او هستند. مرقد او در قم و در صحن بزرگ حرم حضرت معصومه(س) است.
جایگاه و اهمیت
قطب‌الدین راوندی، فقیه، حدیث‌شناس، مفسر و متکلم شیعه است. عبدالحسین امینی او را از پیشوایان علمای شیعه، یکی از اساتید فقه و حدیث و از نوابغ و رجال علم و ادب دانسته است.[۱] صاحب روضات الجنات او را فقیه، فردی شاخص و موثق توصیف می‌کند، [۲] و افندی اصفهانی نیز او را شخصی فاضل، عالم، متبحر، فقیه، محدث، متکلم، آشنای به اخبار و احادیث و شاعر معرفی کرده است.[۳] چنان که شیخ عباس قمی وی را از بزرگ‌ترین محدثان شیعه می‌داند.[۴] و ابن‌حجر عسقلانی ازعالمان اهل سنت از او با عنوان فاضل و صاحب تصنیف در جمیع علوم تعبیر کرده است.[۵]
راوندی در بین علمای شیعه، نگارنده نخستین کتاب آیات الاحکام با ترتیب ابواب فقهی به نام فقه القرآن است.[۶] کتاب او زمینه‌ساز نگارش کتاب‌های آیات الاحکام در بین فقهای شیعه شده است.[۷] هم‌چنین یکی از معروف‌ترین کتاب‌ها در زمینه معجزات امامان به نام الخرائج و الجرائح اثر اوست. او هم‌چنین جزو نخستین شارحان نهج البلاغه است به گونه‌ای که ابنابیالحدید شارح معروف نهج‌البلاغه شرح او را قدیمی‌ترین شرح بر نهج‌البلاغه دانسته است. [۸] هر چند عبدالعزیز طباطبایی تراث‌پژوه سرشناس این مدعا را نادرست ارزیابی کرده است.[۹]
آرای فقهی راوندی مورد توجه فقیهان پس از او قرار گرفته است.[۱۰] به گفته گریوانی پژوهش‌گر آثار فقهی، ابن‌ادریس، محقق حلی، علامه حلی، فاضل آبی و شهید اول آراء او را نقل و نقد کرده‌اند.[۱۱] محقق کرکی کتاب او، فقه القرآن را به عنوان منبعی برای روش اجتهاد از قرآن معرفی کرده است.[۱۲]
زندگی‌نامه
نام کامل قطب راوندی سعید بن عبدالله بن حسین بن هبةالله راوندی کاشانی است و قطب‌الدین لقب اوست. سال تولد او مشخص نیست و در راوند، نزدیک کاشان به‌دنیا آمد.[۱۳] افندی اصفهانی می‌گوید: نام وی بیشتر با انتساب به جدش یعنی «سعید بن هبة الله» شناخته می‌شود.[۱۴] کنیه قطب راوندی، ابوالحسن و ابوالحسین گزارش شده است.[۱۵] او تحصیلات ابتدایی را در راوند نزد پدر و پدربزرگ خویش گذراند و سپس راهی قم شد. طبق گفته افندی اصفهانی وی روایاتی را از بزرگان حدیث در اصفهان، خراسان و همدان شنیده و نقل کرده است.[۱۶]
قطب الدین راوندی در ۱۴ شوال[۱۷] سال ۵۷۳ هجری قمری در قم فوت کرد و نزدیک مرقد فاطمه معصومه، دختر امام کاظم(ع) دفن شد.[۱۸] [یادداشت ۱]
سه فرزند قطب‌الدین که تحصیل علوم دینی کردند به نام‌های علی، حسین و محمد، صاحب کتاب عجالة المعرفة بودند.[۱۹]
مشایخ و اساتید
محمدباقر خوانساری در کتاب روضات الجنات، استادان قطب راوندی را نام برده است:[۲۰]
- فضل بن حسن طبرسی صاحب مجمع البیان
- عمادالدین طبری صاحب بشارة المصطفی
- صفی الدین مرتضی بن داعی رازی صاحب تبصرة العوام
- شیخ ابوجعفر محمد بن علی حلبی
- محمد بن حسن، پدر خواجه نصیرالدین طوسی
- محمد بن اسماعیل مشهدی
- محمد بن علی تمیمی نیشابوری
- عبدالرحیم بن احمد شیبانی
- ابونصر الغازی
- ذوالفقار بن محمد بن معبد حسینی
- ابوجعفر بن کمیح.[۲۱]
شاگردان
در برخی کتب شرح‌حال‌نگاری، نام شاگردان قطب راوندی آمده است:
- سه فرزند قطب راوندی؛ حسین، محمد و علی
- احمد بن علی بن عبدالجبار طوسی
- جمال‌الدین بن علی بن عبدالجبار طوسی
- علی بن محمد مدائنی
- عزالدین محمد بن حسن علوی بغدادی
- محمد بن عبد الحمید بن محمود دعوی‌دار
- ابن‌شهر آشوب مازندرانی.
- منتجب‌الدین رازی.[۲۲]
تألیفات
پاکتچی راوندی را مؤلفی پرنویس توصیف کرده است که در حوزه‌های مختلف دانشی قلم زده است.[۲۳] آثار قطب راوندی نزدیک به ۶۰ کتاب و رساله گزارش شده است. در میان تألیفات راوندی، کتاب الخرائج و الجرائح، مشهورترین اثر اوست که در بیان معجزات پیامبر(ص) و امامان شیعه است. [۲۴] وی شرحی هم بر کتاب نهج‌البلاغه دارد که منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه نام دارد.[۲۵]
اندیشه‌ها
به گفته احمد پاکتچی پژوهش‌گر علوم دینی، با آنکه راوندی در روزگاری می‌زیست که اکثر فقیهان تحت تأثیر شیخ طوسی و سید مرتضی بودند ولی او در اندیشه فقهی مکتبی مستقل دارد. [۲۶] چنان‌که او نخستین عالمی است[۲۷] که دستگاه چهار‌گانه مرکب از کتاب، سنت، عقل و اجماع را در بین شیعیان مطرح کرده است،[۲۸]. با این حال با تألیف کتاب فقه القرآن تلاش کرده است که حجیت ظواهر قرآن را در فقه تقویت کند[۲۹]
راوندی هم‌چنین به قرائت‌های مختلف قرآن توجه کرده و معتقد است اگر یک آیه دو قرائت صحیح داشته باشد، در حکم دو آیه است و هر دو حجت‌اند.[۳۰] بنا به پژوهش پاکتچی، راوندی در موارد مختلف نشان داده است که عمومات کتاب را نمی‌توان با خبر واحد تخصیص زد.[۳۱] او هم‌چنین معتقد است که احکام ادیان پیش از اسلام اگر علم به نسخ آن‌ها نداشته باشیم هم‌چنان معتبرند،[۳۲] و به همین دلیل در استدلال‌های خود به آیات قرآن گاه به آیاتی که در ضمن قصه‌های انبیاء هستند نیز استناد کرده است.[۳۳]
قطب راوندی در آثار خود به فقه مقارن توجه داشته است و آراء بسیاری را از عالمان اهل سنت نقل کرده است.[۳۴] هر چند در این نقل‌ها بیشتر متکی به آثار شیخ طوسی بوده است.[۳۵] او بر ضرورت استفاده از عقل در مقام فهم نصوص تأکید می‌کند و دامنه کاربرد آن را گسترش می‌دهد و حتی برخی فقیهان را به سبب اکتفا به دلایل نقلی نقد کرده است.[۳۶] و نیز گاه با تکیه بر حکمت تشریع حکمی را استنباط کرده است.[۳۷]
آثار درباره قطب راوندی
- در سال ۱۳۹۶ شمسی کنگره بزرگداشت قطب راوندی در راوند کاشان برگزار شد. [۳۸]
درباره قطب مقالات و کتاب‌ها و پایان‌نامه‌هایی نگاشته شده است. برخی از آثار با محوریت کتاب‌های قطب منتشر شده است. همانند:
- مقاله «فقه القرآن راوندی» نوشته خلیل گریوانی در فصلنامه فقه اهل بیت.
- کتاب «روش‌شناسی شرح منهاج البراعه قطب‌الدین راوندی و تاثیر آن بر شروح پسین نهج‌البلاغه» نوشته سید حمید موسوی. [۳۹]
آثاری نیز با محور قرار دادن شخصیت و آراء راوندی نگاشته شده است. از جمله:
- پایان‌نامه دکتری با عنوان «روش قطب‌الدین راوندی در تفسیر و فقه الحدیث». نوشته امین خوش‌رفتار [۴۰]
- پایان‌نامه «بررسی و تحلیل نقدهای ابنابیالحدید به قطب راوندی در شرح نهج‌البلاغه» [۴۱]
پانویس
- ↑ امینی، الغدیر، بیتا، ج۵، ص۳۷۹.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، بیتا، ج۴، ص۶ و ۷.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، بیتا، ج۲، ص۴۱۹.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، بیتا، ج۳، ص۷۲.
- ↑ عسقلانی، لسان المیزان، ۱۳۹۰ ق، ج۳، ص۴۸.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانش‌نامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۰.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانش‌نامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۰.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهج البللاغه، چاپ کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۱، ص۵.
- ↑ طباطبایی، «فی رحاب نهج‌البلاغه (۵)»، ص ۱۵۹-۱۶۰.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانش‌نامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۲؛ پاکتچی، «راوندی، قطب‌الدین»، ص۵۷۵.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانش‌نامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۳.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانش‌نامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۳.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۲۱ق، ج۷، ص۲۳۹.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، بیتا، ج۲، ص۴۱۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۲۱ق، ج۷، ص۲۳۹.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، بیتا، ج۲، ص۴۲۵.
- ↑ حائری، روزشمار قمری، ۱۳۸۱ش، ص۲۸۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ ق، ج۱۰۵، ص۱۳۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۲۱ق، ج۷، ص۲۴۰.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، بیتا، ج۴، ص۷.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، بیتا، ج۴، ص۷.
- ↑ طباطبایی، «نهج البلاغه عبر القرون (۷)، ص۲۶۰-۲۶۱.
- ↑ پاکتچی، «راوندی، قطب‌الدین»، ص۵۷۵.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، بیتا، ج۴، ص۶.
- ↑ رک: افندی، ریاض العلماء، بیتا، ج۲، ص۴۲۰-۴۳۱.
- ↑ پاکتچی، «راوندی، قطب‌الدین»، ص۵۷۵.
- ↑ پاکتچی، «راوندی، قطب‌الدین»، ص۵۷۵.
- ↑ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۶.
- ↑ پاکتچی، «راوندی، قطب‌الدین»، ص۵۷۵.
- ↑ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۵۵.
- ↑ پاکتچی، «راوندی، قطب‌الدین»، ص۵۷۵.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانش‌نامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۴۲؛ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۴۱۶.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانش‌نامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۴۲؛ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۳۹۴.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانش‌نامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۶.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانش‌نامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۶.
- ↑ پاکتچی، «راوندی، قطب‌الدین»، ص۵۷۵؛ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۴۳۰.
- ↑ پاکتچی، «راوندی، قطب‌الدین»، ص۵۷۵؛ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۳۷۷.
- ↑ همایش قطب راوندی خبرگزاری جمهوری اسلامی. مرور خبر ۱۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
- ↑ پایگاه خانه کتاب. مرور ۱۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
- ↑ سامانه گنج. مرور ۱۴ مرداد ۱۴۰۱ش
- ↑ سامانه گنج. مرور ۱۴ مراد ۱۴۰۱ش
- ↑ آیت‌الله اراکی با واسطه آخوند محمدحسن جلالی از استادش (شیخ محمدحسین) نقل کرده که در نزدیکی زمان مشروطیت در اثر تعمیر صحن، روزنه‌ای به قبر قطب راوندی باز شد و من از نزدیک سر دو زانوی راوندی را سالم دیدم. آیت الله اراکی گفته است: من قبلاً این داستان را شنیده بودم و این مطلب هم بین مردم قم متواتر بود که جنازه قطب راوندی تازه است. (مهدی‌پور، اجساد جاویدان، ۱۳۸۹.ص۱۵۲.)
منابع
- ابنابیالحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی. بیتا.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، بیتا.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۲۱ق.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دار الکتاب العربی، بیتا.
- پاکتچی، احمد، «راوندی، قطب‌الدین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۴. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۹۸ش.
- خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، بیتا.
- راوندی، قطب‌الدین سعید بن هبة الله، فقه القرآن، تحقیق: سید احمد حسینی، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، قم، ۱۴۰۵ق.
- طباطبایی، سید عبدالعزیز، «فی رجاب نهج البلاغه(۵)- نهج‌البلاغه عبر القرون»، مجله تراثنا، شماره ۳۵-۳۶، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، سید عبدالعزیز، «فی رجاب نهج البلاغه(۷)- نهج‌البلاغه عبر القرون»، مجله تراثنا، شماره ۳۸، ۱۴۱۵ق.
- عسقلانی، ابن‌حجر، لسان المیزان، بیروت، الاعلمی، ۱۳۹۰ ق.
- قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران، مکتبة الصدر، بیتا.
- گریوانی، خلیل، «همراه با دانش‌نامه آثار فقهی شیعه - فقه القرآن راوندی»، فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۴۸-۵۹. تابستان و پاییز ۱۳۸۸ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ ق.
- مهدی‌پور، علی‌اکبر. اجساد جاویدان. قم، حاذق، ۱۳۸۹ش.