حدیث امان
| حدیث امان | |
|---|---|
| اطلاعات روایت | |
| موضوع | امان و هدایت بودن اهل‌بیت(ع) برای اهل زمین |
| صادره از | پیامبر اسلام(ص) |
| راویان | امام علی(ع)، ابن‌عباس، سَلَمَة بن اَکْوَع، جابر بن عبدالله انصاری، ابوسعید خُدری |
| اعتبار سند | متواتر، صحیح |
| منابع شیعه | عیون اخبار الرضا(ع)، امالی شیخ طوسی، کمال الدین شیخ صدوق |
| منابع سنی | المستدرک، فضائل الصحابه ابن‌حنبل، المعجم الکبیر طبرانی |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
حدیث اَمان یا حدیث نُجوم حدیثی از پیامبر اسلام(ص) که براساس آن اهل‌بیت(ع) امان و نجات اهل زمین معرفی شده‌اند؛ همان‌گونه که ستارگان مایه امنیت اهل آسمان هستند. این روایت با عبارات گوناگون در منابع شیعه و اهل‌سنت و از طریق صحابی پیامبر و سندهای متعدد نقل شده است. فراوانی سندهای حدیث را نشانه اعتماد راویان به حدیث، شمرده‌اند. حاکم نیشابوری، از محدثان اهل‌سنت در قرن چهارم قمری، حدیث را در مستدرک خود نقل و آن را صحیح دانسته است. به باور برخی از محققان شیعه، این حدیث متواتر است.
برپایه برخی روایات، مراد از اهل‌بیت، امامان شیعه هستند. متکلمان شیعی، امان بودن اهل‌بیت برای اهل زمین را نشانه عصمت اهل‌بیت، برتری نسبت به سایر مردم و امامت آنان دانسته‌اند. براساس حدیث امان، اهل‌بیت تا پایان جهان موجب هدایت مردم هستند و آنها را از غرق شدن در گمراهی و کفر و فساد و گناه نجات می‌دهند.
در برخی از منابع اهل‌سنت، به جای واژه اهل‌بیت، اصحاب نقل شده است که به خاطر اشکالات سندی و محتوایی، این روایات ساختگی دانسته شده‌اند.
متن حدیث
حدیث امان یا حدیث نجوم[۱] حدیث معروفی از پیامبر اسلام(ص) که از طریق شیعه[۲] و اهل‌سنت[۳] با عبارات گوناگون نقل شده است. عبارت مشهور و مشترک[۴] این حدیث چنین است: «النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ بَيْتِی أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ؛ ستارگان امان و امنیت اهل آسمان هستند و اهل بیت من امان اهل زمین هستند».[۵]مراد از اهل الارض را انسان‌ها و جن‌ها دانسته‌اند.[۶]
در برخی منابع روایی، به‌جای «أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ»، «أَمَانٌ لِأُمَّتِی» ذکر شده و اهل‌بیت امان امت پیامبر(ص) معرفی شده‌اند.[۷] گفته شده میان امان اهل زمین بودن با امان امت اسلام بودن ناسازگاری نیست و از باب ذکر عام (اهل زمین) و خاص (امت اسلام) است. ذکر امت اسلام به دلیل شرافت و منزلت آن نسبت به سایر امت‌ها است؛ ولی در هر صورت اهل‌بیت هم امان امت اسلام هستند و هم سایر امت‌ها و اهل زمین.[۸]
توضیح متن حدیث
در منابع مختلف در ادامه عبارت مشهور، عبارات توضیحی مختلفی آمده است؛ از جمله: اگر ستارگان فرو ریزند، اهل آسمان از بین خواهند رفت، اهل‌بیت نیز اگر نباشند، اهل زمین نیز از میان می‌روند؛[۹] در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری، اهل‌بیت مایه نجات امت از اختلاف و گمراهی در دین معرفی شده‌اند که هر کس از سیره و سنت آنها پیروی کند، هلاک نخواهد شد.[۱۰] در المستدرک علی الصحیحین اثر حاکم نیشابوری نقل شده اهل‌بیت امان امت من از اختلاف هستند. اگر قبیله‌ای از عرب با آنها مخالفت کند، از حزب شیطان خواهند شد.[۱۱]
النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ فَإِذَا ذَهَبَتِ النُّجُومُ ذَهَبَ أَهْلُ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ بَيْتِی أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ فَإِذَا ذَهَبَ أَهْلُ بَيْتِی ذَهَبَ أَهْلُ الْأَرْضِ؛
ستارگان امان اهل آسمانند. چون ستارگان فرو ریزند، اهل آسمان از میان خواهند رفت، و اهل‌بیتم امان اهل زمين‌اند. چون اهل‌بیتم بروند اهل زمين نيز از بین خواهند رفت.[۱۲]
این حدیث با اندک اختلافاتی از امامان شیعه همچون امام علی(ع)[۱۳] امام سجاد(ع)[۱۴] امام صادق(ع)[۱۵] نیز نقل شده است.
به عقیده ناصر مکارم شیرازی، از مراجع تقلید و مفسر شیعه، حدیث امان دلالت دارد که:
- اهل‌بیت همچون ستارگان، مردم را از غرق شدن در گمراهی و کفر و فساد و گناه نجات داده، راه رسیدن به مقصد را به آنان نشان می‌دهند و از نفوذ شیاطین جنی و انسی و تحریف در اسلام و احکام آن جلوگیری می‌کنند.
- هدایت اهل‌بیت تا پایان جهان ادامه دارد؛ همان‌گونه که امان بودن ستارگان برای اهل آسمان ادامه دارد.
- همان‌گونه که هرگاه یکی از ستارگان آسمان، غروب کند، ستاره دیگری طلوع می‌کند، اهل‌بیت نیز چنین‌اند.[۱۶]
امام علی(ع) در نهج‌البلاغه تصریح کرده است: آل‌محمد همانند ستارگانند که هرگاه ستاره‌ای غروب کند، ستاره دیگری طلوع می‌کند.[۱۷]
اعتبار و سند
گفته شده حدیث امان ۲۲ سند مستقل دارد[۱۸] و از طریق صحابی پیامبر همچون امام علی(ع)،[۱۹] جابر بن عبدالله انصاری،[۲۰] ابن‌عباس،[۲۱] سَلَمَة بن اَکْوَع،[۲۲] و ابوسعید خُدْری[۲۳] نقل شده است.[۲۴] حاکم نیشابوری، از محدثان اهل‌سنت در قرن چهارم قمری، حدیث امان را از ابن‌عباس و جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده و آن را صحیح شمرده است.[۲۵] تعداد زیاد سندهای حدیث را بیانگر اعتماد راویان به صدور حدیث دانسته‌اند.[۲۶] به باور برخی، طبق قواعد اهل‌سنت که فراوانی تعداد نقل‌ها جبران‌کننده ضعف سلسله سند شمرده شده، این حدیث معتبر و قابل اعتماد است.[۲۷]
از نظر علی ربانی گلپایگانی، از کلام‌پژوهان معاصر شیعی، با کنار هم قرار دادن مجموعه احادیثی که در منابع شیعه و اهل‌سنت نقل شده، می‌توان ادعا کرد که حدیث امان، متواتر است و از پیامبر(ص) صادر شده است.[۲۸]
سند سلمة بن اکوع مشهورترین سند این حدیث و راویان آن، ثقه دانسته شده است.[۲۹]
مراد از اهل‌بیت
در برخی از روایات، اهل بیت(ع) در حدیث امان به امامان دوازده‌گانه شیعه تفسیر شده است.[۳۰] برخی از علمای اهل‌سنت گفته‌اند مراد از اهل‌بیت، فاطمه(س) و همه فرزندان او - بی‌واسطه یا باواسطه- است.[۳۱] از نظر آنان، خلقت و بقای دنیا به خاطر پیامبر(ص) بوده است و پیامبر طبق آیه ۳۳ سوره انفال امان امت است. اهل‌بیت نیز در این مورد به پیامبر ملحق شده و امان امت و سبب حفظ دنیا شمرده شده‌اند؛ زیرا اهل‌بیت او در بسیاری از موارد با پیامبر(ص) مساوی هستند و نیز به واسطه فاطمه(س)، بضعه و فرزند او شمرده می‌شوند.[۳۲]
به گفته مکارم شیرازی، مراد از اهل‌بیت، همسران پیامبر نمی‌تواند باشد؛ زیرا آنان در دوره خاصی زندگی می‌کردند و نقشی در جلوگیری از اختلافات و گمراهی نداشتند.[۳۳]
برداشت‌های کلامی
متکلمان برداشت‌هایی از حدیث امان در مباحث مرتبط با اهل‌بیت داشته‌اند که عبارتند از:
- عصمت اهل‌بیت: محمدحسن مظفر در استدلال به این حدیث گفته است کسی امان برای مردم و اهل زمین نمی‌تواند باشد مگر به عنایت و کرامت خداوند و امتیاز ویژه در عبادات و طاعت و مقام عصمت. گناه‌کاری که برای نفس خود امان نیست چطور می‌تواند برای دیگران امان باشد؟! بنابراین امان بودن اهل‌بیت(ع) برای اهل زمین، نشان از عصمت آنها است.[۳۴] همچنین گفته شده این سخن پیامبر(ص) که اهل‌بیت را بدون هیچ قید و شرطی، ستارگان هدایت و مایه امنیت مردم از اختلاف و ضلالت دانسته است، دلالت بر عصمت اهل‌بیت دارد؛ زیرا بدون عصمت چنین چیزی امکان ندارد.[۳۵] در روایت منقول در کتاب «کفایة الاثر»، به معصوم بودن اهل‌بیت تصریح شده است.[۳۶]
- برتری اهل‌بیت: حدیث امان را از دلایل برتری اهل‌بیت(ع) شمرده‌اند؛ زیرا امان اهل زمین بودن دلالت بر برتری آنها نسبت سایر مردم دارد.[۳۷]
- امامت اهل‌بیت: از نظر محمدحسن مظفر، این حدیث افزون بر اینکه نشانه و دلیل عصمت و برتری اهل‌بیت است، یکی از بهترین دلیل‌ها برای اثبات امامت اهل‌بیت نیز محسوب می‌شود؛ زیرا هنگامی که اهل‌بیت برترین مردم و معصوم باشند، امامت آنها اثبات می‌شود.[۳۸]
امان بودن اصحاب پیامبر در منابع اهل‌سنت
در برخی منابع اهل‌سنت به جای واژه «اهل بیتی»، کلمه «اصحابی» نقل و اصحاب پیامبر(ص) امان امت ذکر شده است.[۳۹] آن روایات را به خاطر اشکالات سندی و محتوایی ساختگی دانسته‌اند؛[۴۰] از جمله اشکالات محتوایی این است که طبق روایت اگر اصحاب پیامبر(ص) امان اهل زمین یا امت پیامبر(ص) باشند و نبودنشان باعث نابودی مردم شود، باید همواره یکی از آنها در میان مردم باشد؛ در حالی که به گواهی تاریخ همه اصحاب پیامبر(ص) در قرن اول قمری درگذشته‌اند.[۴۱] افزون بر این، گفته شده به گواهی قرآن[۴۲] و تاریخ، برخی از صحابه که به گناهانی چون شرابخوری و انحراف عقیده مانند نفاق مبتلا بوده‌اند؛ چطور می‌توانند امان امت باشند؟[۴۳]
در برخی منابع اهل‌سنت نیز آمده که اصحاب من همانند ستارگان‌اند؛ به هر کدام از آنها اقتدا و پیروی کنید، هدایت خواهید شد.[۴۴] عالمان شیعه همچون آیت‌الله مکارم[۴۵] و سبحانی[۴۶] و برخی از عالمان اهل‌سنت همچون ابوحیان اندلسی و ابن‌حزم،[۴۷] این حدیث را جعلی و ساختگی می‌دانند و معتقدند پیامبر چنین سخنی نگفته است.
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۸۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به التفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکری، ۱۴۰۹ق، ص۵۴۶؛ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۷؛ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۲۵۹ و ۳۷۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن‌حنبل، فضائل الصحابه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۶۷۱؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۸۶ و ج۳، ص۱۶۲ و ۵۱۷؛ طبرانی، المعجم الکبیر، نشر مکتبة ابن‌تیمیة، ج۷، ص۲۲؛ ابن‌عساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۰، ص۲۰.
- ↑ ربانی گلپایگانی و فاطمی‌نژاد، «حدیث امان و امامت اهل بیت علیهم السلام»، ص۹ و ۱۰.
- ↑ خزاز قمی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۹ و ۲۱۰؛ ابن‌حنبل، فضائل الصحابة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۶۷۱؛ قاضی نعمان، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار(ع)، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۰۲ و ج۳، ص۱۰ و ۱۳؛ طبری، ذخایر العقبی، ۱۳۵۶ق، ص۱۷.
- ↑ ربانی گلپایگانی و فاطمی‌نژاد، «حدیث امان و امامت اهل بیت علیهم السلام»، ص۱۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۷؛ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۲۵۹ و ۳۷۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۸۶ و ج۳، ص۱۶۲ و ۵۱۷؛ طبری، ذخایر العقبی، ۱۳۵۶ق، ص۱۷.
- ↑ ربانی گلپایگانی و فاطمی‌نژاد، «حدیث امان و امامت اهل بیت علیهم السلام»، ص۱۸.
- ↑ نگاه کنید به: صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۰۵؛ ابن‌حنبل، فضائل الصحابة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۶۷۱.
- ↑ التفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکری، ۱۴۰۹ق، ص۵۴۶.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۶۲.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۱۶۵؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۲۶۲.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۰۷.
- ↑ ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۳۶؛ ابن‌عقده کوفی، فضائل امیرالمؤمنین(ع)، ۱۴۲۴ق، ص۱۳۸.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۸۹ و ۹۰.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۱۰۰، ص۱۴۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی و فاطمی‌نژاد، «حدیث امان و امامت اهل بیت علیهم السلام»، ص۱۱.
- ↑ ابن‌حنبل، فضائل الصحابة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۶۷۱؛ طبری، ذخایر العقبی، ۱۳۵۶ق، ص۱۷.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۸۶.
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۷۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۶۲.
- ↑ قاضی نعمان، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار(ع)، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۳؛ طبری، ذخایر العقبی، ۱۳۵۶ق، ص۱۷.
- ↑ خزاز قمی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۹.
- ↑ نگاه کنید به: شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۲۹۴-۳۰۸ و ج۱۸، ص۳۲۳-۳۳۰.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۸۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی و فاطمی‌نژاد، «حدیث امان و امامت اهل بیت علیهم السلام»، ص۱۱.
- ↑ ربانی گلپایگانی و فاطمی‌نژاد، «حدیث امان و امامت اهل بیت علیهم السلام»، ص۱۳.
- ↑ «درس امامت - کتاب المراجعات - استاد ربانی»، وبگاه مدرسه فقاهت.
- ↑ ربانی گلپایگان و فاطمی‌نژاد، «حدیث امان و امامت اهل بیت علیهم السلام»، ص۱۱-۱۳.
- ↑ نگاه کنید به: صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۲۴؛ خزاز قمی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۹.
- ↑ سمهودی، جواهر العقدین، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۲۴و۱۲۵؛ ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۴۶.
- ↑ سمهودی، جواهر العقدین، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۲۴و۱۲۵؛ ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۴۶.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۹۰.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۲۵۹.
- ↑ نگاه کنید به: مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۹۰؛ ربانی گلپایگانی و فاطمی‌نژاد، «حدیث امان و امامت اهل بیت علیهم السلام»، ص۳۱.
- ↑ خزاز قمی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۹.
- ↑ نگاه کنید به: ابن‌عطیه، ابهی المداد، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۸۱۹؛ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۲۵۹.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۲۵۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۱۹۶۱؛ طبرانی، المعجم الکبیر، نشر مکتبة ابن‌تیمیة، ج۱۱، ص۵۳ و ج۲۰، ص۳۶۰.
- ↑ نگاه کنید به: زینلی، «حدیث امان»، ص۵۶ -۶۱.
- ↑ نگاه کنید به: زینلی، «حدیث امان»، ص۵۶ و ۵۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سوره نور، آیه ۱۱ و ۱۲؛ سوره توبه، آیه ۱۰۱.
- ↑ نگاه کنید به: زینلی، «حدیث امان»، ص۵۸-۶۱.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۲۲، ص۳۵۹.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۹۱.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۴۴۳.
- ↑ نگاه کنید به: ابوحیان اندلسی، البحر المحیط فی التفسیر، ۱۴۲۰ق، ج۶، ص۵۸۲ و ۵۸۳.
منابع
- ابن‌حجر هیتمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقه علی أهل الرفض والضلال والزندقة، تحقیق عبدالرحمن بن عبدالله الترکی و کامل محمد الخراط، بیروت، مؤسسه الرسالة، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌حنبل، احمد بن محمد بن حنبل، فضائل الصحابه، تحقیق وصی‌الله محمد عباس، بیروت، مؤسسه الرسالة، چاپ اول، ۱۴۰۳ق-۱۹۸۳م.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، تحقیق عمرو بن غرامة العمروی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق-۱۹۹۵م.
- ابن‌عطیه، مقاتل، ابهی المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، شرح و تحقیق محمد جمیل حمود، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌عقده کوفی، احمد بن محمد، فضائل امیرالمؤمنین(ع)، تحقیق عبدالرزاق محمد حسین حرزالدین، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تحقیق عبدالحسین امینی، نجف اشرف، دار المرتضویة، چاپ اول، ۱۳۵۶ش.
- ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقى محمد جمیل، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- التفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکری، تحقیق محمدباقر موحد ابطحی، قم، مدرسه امام مهدی(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق،
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق-۱۹۹۰م.
- خزاز قمی، علی بن محمد، کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر، تحقیق و تصحیح عبدالطیف حسینی کوه‌کمری، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
- «درس امامت - کتاب المراجعات - استاد ربانی گلپایگانی»، وبگاه مدرسه فقاهت، تاریخ درس: ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۲ش.
- ربانی گلپایگانی، علی و علیرضا فاطمی‌نژاد، «حدیث امان و امامت اهل بیت علیهم السلام»، فصلنامه کلام اسلامی، شماره ۱۰۰، زمستان ۱۳۹۵ش.
- زینلی، غلامحسین، «حدیث امان»، مجله حدیث اندیشه، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۸۵ش.
- سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۴۱۲ق.
- سمهودی، علی بن عبدالله، جواهر العقدین فی فضل الشریفین، بغداد، مطبعة العانی، ۱۴۰۵ق.
- شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و إزهاق الباطل، قم، مکتبة آیت الله المرعشی النجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، علل الشرایع، قم، کتاب‌فروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی بن عبدالمجید السفلی، قاهره، نشر مکتبة ابن‌تیمیة، چاپ دوم، بی‌تا.
- طبری، محب الدین، ذخایر العقبی فی مناقب ذوی القربی، قاهره، دار الکتب المصریة، ۱۳۵۶ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- قاضی نعمان، نعمان بن محمد مغربی، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار(ع)، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، تحقیق حسین حسنی بیرجندی، قم، دار الحدیث، ۱۳۷۶ش.
- مظفر، محمدحسن، دلائل الصدق لنهج الحق، قم، مؤسسه آل‌بیت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ نهم، ۱۳۸۶ش.
- نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
