 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
مناسک حج یا اعمال حج، مجموعه‌ای از اعمال، اذکار و حضور در برخی مکان‌های شهر مکه و اطراف آن است، که انجام آنها در فریضه حج واجب است. برخی از این مناسک جزو ارکان حج هستند و اخلال در آنها ممکن است به بطلان حج منتهی شود. این مناسک عبارت‌اند از: اِحرام، طواف، نماز طواف، سعی صفا و مروه، حلق یا تقصیر، وقوف در عرفات، و مشعر الحرام، رمی جمرات، قربانی در منا، نماز طواف زیارت، طواف نساء، نماز طواف نساء و بیتوته در منا. اهل‌سنت، طواف نساء و نماز آن را جزو مناسک حج نمی‌دانند.
بنابر روایات، مشرکان مکه نیز پیش از اسلام مناسکی شبیه آنچه در اسلام است داشته‌اند، که بازمانده و تغییریافته آیین حضرت ابراهیم(ع) بوده است. از مهم‌ترین اموری که درباره فلسفهٔ مناسک حج بر آن تأکید شده، رسیدن به حقیقت توحید است. امام رضا(ع) ترسیدن از خدا، از یاد نبردن او، و به غیر او امید نداشتن را نیز جزو فلسفهٔ حج شمرده است.
جایگاه
حج جزو فروع دین اسلام است[۱] و بر هر مسلمانی واجب است - در صورت فراهم شدن شرایط - یک بار به حج برود.[۲]
قرآن سوره‌ای با نام حج دارد و در آیات متعددی به مسائل حج پرداخته است.[۳] روایات بسیاری نیز در زمینهٔ حج از امامان معصوم(ع) نقل شده است؛ دو کتاب وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل بیش از ۹۱۵۰ حدیث دربارهٔ جایگاه و احکام حج نقل کرده‌اند، که نشان‌دهنده اهمیت این فریضه الهی در دین اسلام و فراوانی احکام آن می‌باشد.[۴]
تعریف و اقسام
مَناسِک حج همان اعمال حج را گویند.[۵] حج عبادت مخصوصی است که به منظور اطاعت و تقرّب به خدا،[۶] در شهر مکه و در ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود.[۷]
مناسک را جمع مَنسِک (اسم مکان یا زمان برای نُسُک)، به معنی محل یا زمان عبادت[۸] و برخی آن را به فتح سین و مصدر، به معنی عبادت‌کردن، دانسته‌اند.[۹]
در کتاب‌های فقهی شیعه و اهل‌سنت، حج به سه قِسم تقسیم شده است: حج تَمتُّع، حج قِران و حج اِفراد.[۱۰] حج تمتّع بر خلاف حج قِران و اِفراد وظیفه کسانی است که در فاصله شانزده فرسخی (حدود ۸۸ کیلومتری) مکه یا دورتر سکونت دارند.[۱۱]
مناسک حج تمتع
به گفتهٔ فُقهای شیعه و سنی، مناسک حج تمتع دو بخش دارد:[۱۲] عُمرهٔ تمتع که دارای پنج عمل و حج تمتع (در معنی خاص آن) که دارای سیزده عمل است و اعمال آن پس از عمرهٔ تمتع انجام می‌شود.[۱۳]
اعمال عمرهٔ تمتع
در کتاب‌های فقهی برای عمرهٔ تمتع پنج عمل ذکر شده است:[۱۴]
- احرام بستن در یکی از میقات‌های پنج‌گانه[۱۵] و در ماه‌های حج،[۱۶] طوری که تا قبل از ظهر روز عرفه (نهم ذیحجّه) اعمال عمره به پایان برسد.[۱۷]
- طواف
- نماز طواف
- سعی صفا و مروه
- تقصیر (چیدن مقداری از مو یا ناخن).[۱۸]
اعمال حج تمتع
در کتاب‌های فقهی برای حج تمتع سیزده عمل ذکر شده است:[۱۹]
- احرام‌بستن از مکه، طوری که بتواند وقوف عرفات در نهم ذیحجّه را درک کند.[۲۰]
- وقوف در عرفات: از ظهر تا غروب آفتاب روز عرفه.
- وقوف در مشعر الحرام در شب عید قربان تا طلوع آفتاب.
- رمی جمره عقبه؛ زدن هفت سنگ‌ریزه به جمره عَقَبه در روز عید.
- قربانی در منا و به گفتهٔ برخی، خوردن از گوشت آن.
- حلق (تراشیدن سر) یا تقصیر در منا، در روز عید.
- طواف زیارت.
- نماز طواف زیارت؛ دو رکعت نماز پشت مقام ابراهیم.
- سعی بین صفا و مروه؛ هفت بار طی مسافت بین صفا و مروه.
- طواف نساء.
- نماز طواف نساء؛ دو رکعت نماز پشت مقام ابراهیم.
- بیتوته (ماندن در شب) در منا در ایام تشریق (شبهای یازدهم، دوازدهم و برای بعضی شب سیزدهم ذیحجّه).
- رمی جمرات؛ سنگ زدن به جمرات سه‌گانه در روزهای یازدهم، دوازدهم، و روز سیزدهم برای کسانی که شب را در منا مانده‌اند.[۲۱]
فقیهان می‌گویند، حاجی می‌تواند اعمال حج را به ترتیب یادشده انجام دهد، یا آنکه پس از حلق یا تقصیر، در منا بماند و بعد از انجام دادن اعمال منا (بیتوته در شبهای یازدهم و دوازدهم و رمی جمرات سه‌گانه) پس از زوال خورشید (هنگام ظهر) در روز دوازدهم به مکه رفته و اعمال مکه (سعی، طواف‌ها و نماز آنها) را به‌جا آورد.[۲۲]
اخلال در مناسک حج
به گفتهٔ فقها، احرام، طواف، وقوف در عرفات، وقوف در مشعرالحرام و سعی صفا و مروه جزو ارکان حج است،[۲۳] که ترک عمدی ( و نه سهوی) آنها موجب باطل شدن حج می‌شود.[۲۴] شهید اول و محقق کرکی، نیت، تلبیه و ترتیب بین اعمال حج را نیز جزو ارکان شمرده‌اند.[۲۵] در مقابل، ترک سهوی ارکان حج (غیر از ترک هر دو وقوف) و نیز ترک عمدی یا سهوی واجبات غیررکنی (مانند رمی جمرات و قربانی) موجب باطل شدن حج نمی‌شود،[۲۶] بلکه حاجی باید جداگانه آنها را انجام داده و یا برای ادای آنها نایب بگیرد.[۲۷]
مناسک حج قران و افراد
هر چند حج اِفراد بیشتر وظيفۀ اهل مکه است، ولی به گفتهٔ فقیهان، گاهى مورد نياز کسی که حج تمتع انجام می‌دهد، قرار می‌گیرد؛ مثل حائض يا كسى كه به خاطر تنگی وقت نمى‌تواند عمرۀ تمتع را به‌جا آورد، که بايد به حج اِفراد عدول كرده و اعمال آن را انجام دهد.[۲۸] اعمال حج اِفراد را مانند حج تمتع دانسته‌اند،[۲۹] با این حال، تفاوت‌هایی برای آن ذکر کرده‌اند،[۳۰] از جمله: برخلاف حج تمتع، در حج اِفراد قربانی واجب نیست، هر چند مستحب است،[۳۱] یا اینکه در حج افراد، بر خلاف حج تمتع، جایز است، طواف و سعی حج را بر وقوف عرفات و مشعر مقدّم نمود.[۳۲]
مطابق نظر مشهور فُقها، حج قِران با حج اِفراد در تمام جهات یکسان است، غیر از اینکه در حج قِران هنگام احرام باید مکلف قربانی را همراه داشته باشد، و از این جهت قربانی کردن بر او واجب می‌شود.[۳۳] مناسک عمرهٔ مفرده نیز مانند عمره تمتع دانسته شده، با این تفاوت که دارای طواف نساء و نماز آن هم بوده و در تمام ماه‌های سال قابل انجام است.[۳۴]
- برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: حج افراد، حج قران، و عمره مفرده
مناسک حج اهل‌سنت
برخی منابعِ فقه مقارن، به مقایسهٔ مناسک حج، در نظر شیعه و مذاهب اهل‌سنت پرداخته و با وجود اختلاف در برخی جزئیات و احکام، صورت کلی مناسک را یکسان گزارش نموده‌اند.[۳۵] البته در فقه اهل‌سنت، سخنی از طواف نساء و نماز آن به میان نیامده،[۳۶] اما بیشتر آنها، طواف وداع را -که در نزد شیعه مستحب است- واجب می‌دانند.[۳۷] در برخی روایات شیعه، طواف وداع از اهل‌سنت، به‌منزلهٔ طواف نساء دانسته شده که پس از آن، استمتاع از همسر نیز بر مُحرم حلال خواهد شد.[۳۸]
مناسک حج، پیش از اسلام
حج، سنت ابداعی اسلام نبود؛ بلکه بنابر روایات، برخی از پیامبران، پیش از اسلام، طوافِ کعبه انجام داده‌اند.[۳۹] برخی ادیان الهی و غیر الهی نیز مناسکی همچون حج مسلمانان داشته‌اند. یهودیان تا زمان بقای معبد سلیمان موَظف به حضور در آنجا در سه عید معیّن بودند.[۴۰] به گفتهٔ برخی تاریخ‌نویسان، حج در دوران جاهلیت بر پایه بقایای دین حضرت ابراهیم(ع) شامل مناسکی همچون احرام، تلبیه، طواف، وقوف در عرفات و مشعر و قربانی بود، که بعدها مشرکان با رواج بت‌پرستی چهره‌ای شرک‌آمیز به آن دادند[۴۱] و اقدامات خاصی هم داشتند که اسلام برخی از آنها را تأیید نکرد؛ همچون طواف عریان[۴۲] و تغییر روزهای حج.[۴۳]
فلسفهٔ مناسک حج
امام سجاد(ع): آیا در موقع اِحرام تصمیم گرفتی لباس گناه را از تن بیرون کنی و لباس طاعت بپوشی؟ ... آیا به هنگام برهنه‌شدن از لباس دوخته‌ات، توجه داشتی که از ریا و نفاق و انجام امور شبهه‌ناک دوری کنی؟ راوی: خیر. ... امام: بنابراین، نه در میقات رفته‌ای و نه از لباس دوخته، خلاص شده‌ای.[۴۴]
برای فریضهٔ حج ظاهر و باطنی معرفی شده است؛ ظاهر حج را همان مناسک و اعمال حج دانسته‌اند،[۴۵] اما در ورای این ظاهر و این اعمال، باطنی نیز بیان شده که اَسرار بسیاری در آن نهفته و برخی معتقدند حقیقت حج را باید با توجه به اَسرارش تحلیل و بررسی کرد.[۴۶] از مهم‌ترین اموری که درباره فلسفهٔ حج بر آن تأکید شده، رسیدن به حقیقت توحید و یکتاپرستی است. امامان معصوم سفارش نمودند پیش از آغاز حج، باید دل را از هر آنچه غیر خداوند است، خالی کرد و تمام امور خود را به خداوند سپرد.[۴۷] امام رضا(ع) ترسیدن از خدا، از یاد نبردن او، و به غیر او امید نداشتن را جزو فلسفهٔ حج برشمرده است.[۴۸]
در برخی منابع، گفتگویی میان امام سجاد(ع) و شخصی با نام شِبْلی که به حج رفته بود، نقل شده که در آن، امام سجاد(ع) معنای باطنی برخی اعمال حج را بیان نموده و حقیقت اِحرام را بیرون کردن لباس گناه از تن و پوشیدن لباس طاعت خداوند دانسته است.[۴۹]
کتاب‌‌شناسی
بیشتر فقیهان و مراجع تقلید، در کنار تألیف رساله توضیح المسائل، کتابی با عنوان «مناسک حج» تدوین نموده‌اند، تا احکام و مسائل فریضه حج راحت‌تر در اختیار مقلدین و حاجیان قرار گیرد. جهت آگاهی بیشتر در این‌باره و سایر آثار مکتوب در زمینه حج، می‌توان به مدخل ذیل مراجعه نمود.
پانویس
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۶، ص۲۹۶.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۹۸؛ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۴۵.
- ↑ برای نمونه: سوره حج، آیات ۲۷- ۳۲.
- ↑ برکت رضایی، «وجود ۹۱۵۰ حدیث در خصوص حج»، سایت خبری ایکنا.
- ↑ محمود عبدالرحمان، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، ۱۴۱۹ق، ، ج۳، ص۳۵۷.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۸۵.
- ↑ مهریزی، فرهنگنامه حج و عمره، ۱۳۶۷ش، ص۱۳.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۸۱؛ ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه (نسک).
- ↑ علوی مقدم، حج در قرآن، ص ۱۰۲.
- ↑ طوسی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، ۱۴۰۸ق، ص۱۵۷؛ موسوی شاهرودی، جامع الفتاوی، ۱۴۲۸ق، ص۵۸، مسأله ۱۳۹؛ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ موسوی شاهرودی، جامع الفتاوی، ۱۴۲۸ق، ص۵۸، مسأله ۱۳۹.
- ↑ ابن فهد حلّی، الرسائل العشر، ۱۴۰۹ق، ص۳۳۳-۳۳۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۳-۴؛ مناسک حج امام خمینی، ۱۳۸۲ش، ص۵۳-۵۴؛ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ ابن فهد حلّی، الرسائل العشر، ۱۴۰۹ق، ص۳۳۳-۳۳۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۳-۴؛ مناسک حج امام خمینی، ۱۳۸۲ش، ص۵۳-۵۴.
- ↑ ابن فهد حلّی، الرسائل العشر، ۱۴۰۹ق، ص۳۳۳؛ مناسک حج امام خمینی، ۱۳۸۲ش، ص۵۳.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، مؤسسهٔ مطبوعات دار العلم، ج۱، ص۴۱۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۳.
- ↑ فلاح‌زاده، مناسک حج ویژه بانوان، ۱۴۲۸ق، ص۳۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۳.
- ↑ ابن فهد حلّی، الرسائل العشر، ۱۴۰۹ق، ص۳۳۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۳-۴؛ مناسک حج امام خمینی، ۱۳۸۲ش، ص۵۳-۵۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۳-۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۱۳۶.
- ↑ شهید اول، الدروس الشرعیه، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۱۳۶؛ گلپایگانی، کتاب الحج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۷.
- ↑ شهید اول، الدروس، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۸-۳۲۹؛ محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۱۰.
- ↑ ابن فهد حلی، المهذب البارع، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۰۶؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۱۳۶؛ گلپایگانی، کتاب الحج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۱۳۷.
- ↑ محمودی، مناسک حج (محشی)، ص۱۳۱، م۲۰۹
- ↑ محمودی، مناسک حج (محشی)، ص۱۳۱، م۲۰۹؛ مناسک حج آیت الله تبریزی، م۱۵۸؛ مناسک حج آیت الله سیستانی، م۱۵۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۷۵؛
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۹۶؛ مناسک حج آیت الله سیستانی، م۱۵۸.
- ↑ خویی، المعتمد فی شرح المناسک، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲۷۵؛ مناسک حج آیت الله تبریزی، م۱۵۸؛ مناسک حج آیت الله سیستانی، م۱۵۸.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۱۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۵۰ و ۷۹؛ مناسک حج آیت الله سیستانی، م۱۶۱.
- ↑ مؤسسهٔ دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۲، ج۵، ص۴۸۸.
- ↑ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۸۹ـ۲۸۷؛ جزیری، الفقه علی المذاهب الأربعه، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۸۱۳ـ۹۶۳.
- ↑ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۲۳۱.
- ↑ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۲۲۹ـ۲۳۰.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۵۳، ح۱۶.
- ↑ عیاشی، التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۱۸۶.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش، ص۸۸.
- ↑ سهیلی، الروض الانف، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۵۱
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۳۴.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۴۵.
- ↑ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۱۶۶.
- ↑ جوادی آملی، صهبای صفا، ص۲۶.
- ↑ جوادی آملی، صهبای صفا، ص۲۶.
- ↑ (منسوب به) جعفر بن محمد(ع)، مصباح الشریعة، ۱۴۰۰ق، ص۴۷.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۰۴.
- ↑ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۱۶۶.
منابع
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: علی عبدالباری، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، المهذب البارع، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌فهد حلّی، جمال الدین، الرسائل العشر، مصحح: سید مهدی رجائی، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- امام خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسهٔ مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.
- برکت رضایی، روزبه، «وجود ۹۱۵۰ حدیث در خصوص حج»، سایت خبری ایکنا، تاریخ درج مطلب: ۲ اردیبهشت ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۹ آذر ۱۴۰۱ش.
- توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۶ش.
- جزیری، عبد الرحمن و دیگران، الفقه علی المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت وفقاً لمذهب أهل البیت(ع)، بیروت، دار الثقلین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- جعفر بن محمد(ع) (منسوب به)، مصباح الشریعة، بیروت، مؤسسهٔ اعلمی، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.
- جوادی آملی، عبدالله، صهبای صفا، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ق.
- حسینی همدانی، سید محمد حسین، انوار درخشان، تهران، لطفی، ۱۴۰۴ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، مقرر: سیدرضا موسوی خلخالی، منشورات مدرسة دار العلم، قم، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- سهیلی، عبدالرحمن، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة، به کوشش عبدالرحمن الوکیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق؛
- شهيد اول، محمد بن مكى، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، شارح: سید محمد کلانتر، کتابفروشی داوری، قم، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- شیخ صدوق، علل الشرائع، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینی، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- طوسی، محمد بن علی بن حمزه، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، مصحح: حسون، محمد، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران،اسلام، ۱۳۷۸ش.
- علوی‌مقدم، محمد، حج در قرآن، تهران، نشر مشعر، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
- عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: هاشم، رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- فخررازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- فلاح‌زاده، محمد حسین، مناسک حج ویژه بانوان، قم، نشر مشعر چاپ دوازدهم، ۱۴۲۸ق.
- گلپایگانی، محمدرضا، کتاب الحج، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۰۳ق.
- مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم‌السّلام، قم، مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامى، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسهٔ آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق و تصحیح عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- محمود عبدالرحمان، عبدالمنعم، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، قاهره، دارالفضیلة، ۱۴۱۹ق.
- محمودی، محمدرضا، مناسک (محشی-امام خمینی و مراجع)، مصحح: معاونت پژوهش بعثه مقام معظم رهبری، تهران، نشر مشعر، ۱۴۲۹ق.
- مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، دار التیار الجدید، دار الجواد، بیروت، چاپ دهم، ۱۴۲۱ق.
- مناسک حج آیت الله سید علی سیستانی، قم، دفتر آیت الله سیستانی، چاپ هفدهم، ۱۳۹۰ش.
- مناسک حج آیت الله میرزا جواد تبریزی، قم، دفتر نشر برگزیده، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- مناسک حج امام خمینی، مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران، چاپ هفتم، ۱۳۸۲ش.
- موسوی شاهرودی، سید مرتضی، جامع الفتاوی - مناسک حج، نشر مشعر، قم، سوم، ۱۴۲۸ق.
- مهریزی، مهدی، فرهنگنامه حج و عمره و اماکن مربوطه، قم، در راه حق، ۱۳۶۷ش.
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، مصحح: عباس قوچانی، علی آخوندی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.