جنگ‌های رِدَّة (به فارسی:جنگ‌های ارتداد)، مجموعه جنگ‌هایی که به‌دستور ابوبکر بن ابی‌قحافه خلیفه اول، در سال‌های ۱۱ و ۱۲ هجری قمری علیه گروه‌هایی که آنها را مرتد می‌خواند، انجام شد. این جنگ‌ها علیه پیروان پیامبران دروغین و افراد و قبایلی روی داد که از پرداخت زکات به حکومت خودداری می‌کردند.
| زمان | سال ۱۱ و ۱۲ق |
|---|---|
| نتیجه | پیروزی سپاه مسلمانان |
| علت جنگ | ارتداد برخی اعراب، نپرداختن زکات توسط برخی مسلمانان |
| جنگندگان | |
| طرفین جنگ | مسلمانان قبیله‌های مرتد و مخالف |
| فرماندهان | |
| فرماندهان جنگ | خالد بن ولید، عَکرمة بن ابی‌جهل و خالد بن سعید بن عاص مالک بن نُوَیره، مُسَیلمه کذّاب، اَسود عَنَسی، طُلَيحة بن خُوَيلد اَسدی |
کشتن افرادی همچون مالک بن نُوَیره صحابی پیامبر(ص) توسط خالد بن ولید فرمانده اعزامی خلیفه اول به جرم نپرداختن زکات، اعتراض برخی از صحابه همچون ابوقتاده انصاری و عمر بن خطاب را در پی داشت. همچنین از ماجرای جنگ‌های رده برای رد نظریه عدالت صحابه استفاده می‌شود؛ چراکه طرفین این جنگ‌ها از صحابه پیامبر(ص) بودند و قتل برخی از صحابه توسط برخی دیگر و دیگر اتفاقات رخ‌داده در این ماجرا با عدالت آنان سازگار نیست.
نامگذاری و جایگاه
جنگ‌های رده به مجموعه جنگ‌هایی اشاره دارد که به‌دستور خلیفه اول علیه گروه‌هایی که آنها را مرتد می‌خواندند، به وقوع پیوست.[۱] از این رو جنگ‌های رده یا ارتداد نامیده شدند. «رِدَّة» در لغت به معنای برگشت از دین[۲] و کافر شدن است.[۳]
به گفته مقدسی، تاریخ‌نگار قرن چهارم قمری، پس از مسئله امامت، اختلاف مسلمان‌ها در جنگ‌های رده ظاهر شد؛ اگرچه ابوبکر معتقد بود باید با اهل رده جنگید، اما مسلمانان با او مخالفت کردند.[۴] محققان شیعه با استناد به برخی اتفاقات واقع شده در جنگ‌های رده مانند قتل مالک بن نویره به دست خالد بن ولید و همبستر‌شدنش با همسر مالک، نظریه اهل‌تسنن مبنی بر عدالت صحابه را نقد کرده، معتقدند این نظریه در توجیه برخی رفتار ناشایست صحابه مطرح شده است.[۵]
جنگ‌های رده در سال ۱۱ هجری قمری پس انتخاب ابوبکر به جانشینی پیامبر(ص) آغاز شد[۶] و تا سال ۱۲ق ادامه یافت.[۷] این جنگ‌ها در بخش‌های مختلف سرزمین‌های اسلامی از مدینه تا یمن، بحرین و یمامه روی داد.[۸] به‌گفته رسول جعفریان، پس از رحلت پیامبر(ص) و واقعه سقیفه، مشکل اصلی مسلمانان حرکتی بود که به عنوان جریان ارتداد شناخته شده است.[۹]
زمینه‌های شکل‌گیری و طرف‌های درگیر
ادعای پیامبری دروغین از سوی افرادی همچون مُسَیلمه کذّاب و طُلَیحة بن خُوَیلد اسدی، خودداری از بیعت با ابوبکر و نپرداختن زکات به حکومت توسط تعدادی از قبایل مسلمان زمینه‌ساز جنگ‌های رده شد.[۱۰]
به‌گفته واقدی از مورخان قرن دوم وسوم قمری، پس از انتخاب ابوبکر به جانشینی پیامبر(ص)، قبایل مختلفی مرتد شدند. از جمله آنها قبیله بنی‌اسد بود که بزرگشان طُلَیحة بن خُوَیلد اسدی ادعای پیامبری کرد. قبیله بنی‌حنیفه در حمایت از پیامبری مُسَیلمه کذّاب و قبیله کِنده که بزرگشان اشعث بن قیس بود، نیز مرتد شدند.[۱۱]
کسانی هم که از پرداخت زکات خودداری می‌کردند، انگیزه‌های مختلفی داشتند: برخی تازه‌مسلمان بودند و پرداخت زکات برای آنها سنگین بود و توجیه نداشت.[۱۲] برخی دیگر اهل پرداخت زکات بودند، اما از پرداخت آن به ابوبکر خودداری می‌کردند؛[۱۳] چراکه خلافت ابوبکر را قبول نداشتند و خواستار حکومت اهل‌بیت پیامبر(ص) بودند.[۱۴] به‌گفته رسول جعفریان، مالک بن نُوَیره و قبیله‌اش از این گروه بودند.[۱۵] همچنین گزارش کرده‌اند حارث بن معاویه نماینده خلیفه اول را از میان قبیله‌اش بیرون کرد، چراکه معتقد بود خلافت از آنِ اهل‌بیت پیامبر(ص) است.[۱۶]
خالد بن ولید، عکرمة بن ابی‌جهل و خالد بن سعید بن عاص از جمله فرماندهانی بودند که ابوبکر آنها را به جنگ با اهل‌رده فرستاد.[۱۷] خالد بن ولید، مالک بن نویره صحابی پیامبر(ص) را به جرم نپرداختن زکات کشت.[۱۸]
واکنش‌ها
واکنش‌ها به جنگ‌های رده متفاوت گزارش شده است. بنابر نقل مورخان، برخی از صحابه جنگیدن با افرادی را که به توحید و نبوت پیامبر اسلام(ص) اعتقاد داشتند، برخلاف دستور پیامبر(ص) دانستند و اعتراض کردند.[۱۹] از این رو به خلیفه اول پیشنهاد دادند آنها را رها کند تا ایمان در قلب‌هایشان رسوخ کند و پس از آن، از آنان زکات بگیرد؛[۲۰] اما ابوبکر میان کسانی که نماز می‌خوانند، اما زکات نمی‌دادند و کسانی که منکر نماز بودند، تفاوتی قائل نبود و همه را مرتد و مستحق جنگ خواند.[۲۱]
به‌گفته مادلونگ اسلام‌شناس آلمانی، ابوبکر هرگونه مصالحه درباره زکات را رد کرد و پرداخت آن را ملاک وفاداری قبائل به اسلام قرار داد. از نظر او، کسانی که زکات پرداخت نمی‌کردند، مرتد محسوب شده و باید مانند کسانی که از دین برگشته‌اند یا هرگز دین را نپذیرفته‌اند، با آنان جنگید.[۲۲]
کشتن مالک بن نُوَیره و قبیله‌اش به‌دست خالد بن ولید اعتراض ابوقَتاده انصاری و برخی دیگر از صحابه پیامبر(ص) را در پی داشت.[۲۳] عمر بن خطاب، خالد بن ولید را به جرم قتل مالک مستحق قصاص و به جرم همبسترشدن با همسر او مستحق سنگسار می‌دانست؛ با این‌همه ابوبکر از عملکرد خالد دفاع می‌کرد.[۲۴]
پیامدها
گفته‌اند ماجرای ردّه دو نتیجه سیاسی و نظامی برای ابوبکر در پی داشت: نتیجه سیاسی آن کم‌شدن بحران حکومت او و نتیجه نظامی‌اش تجربه جنگی‌ای بود که تا آن روز، با آن وسعت در منطقه حجاز رخ نداده بود.[۲۵]
پیامدهای کلامی
همچنین در مباحث کلامی، از ماجرای جنگ‌های رده برای ردّ نظریه عدالت صحابه استفاده می‌شود؛ چراکه دو طرفِ جنگ‌های رده از صحابه بودند. ارتداد برخی از صحابه و قتل مالک بن نویره و همبستر شدن با همسرش توسط خالد بن ولید را نیز با نظریه عدالت صحابه سازگار نمی‌دانند.[۲۶]
کتابشناسی
در منابع تاریخ‌نگاری به جنگ‌های رده پرداخته شده است. قدیمی‌ترین آثاری که در این زمینه (مربوط به قرن دوم و سوم هجری قمری )به صورت مستقل نوشته شده چنین است:
- کتاب الرِّده اثر ابومِخنَف (درگذشت: ۱۵۷ق)
- کتاب المَبعث و المَغازی و الوَفاة و السَّقیفة و الرِّدة؛ اثر اَبان بن عثمان اَحمری
- کتاب الرِّده؛ سیف بن عمر اسدی (درگذشت: بعد از ۱۷۰ق)
- کتاب الرِّده؛ عبدالله بن وَهَب فَهْری قُرَشی (درگذشت: ۱۹۷ق)
- کتاب الرِّده؛ هِشام بن محمد کلبی (درگذشت: ۲۰۴ق)
- کتاب الرِّده؛ اسحاق بن بشر بخاری (درگذشت: ۲۰۶ق)
- کتاب الرِّده؛ محمد بن عمر واقِدی (درگذشت: ۲۰۷ق)
- کتاب الرِّده؛ ابوالحسن علی بن محمد مداینی (درگذشت: ۲۱۵ق)
- کتاب الرِّده؛ اسماعیل بن عیسی عطار (درگذشت: ۲۳۲ق)
- کتاب الرِّده؛ وَثیمة بن موسی فارسی (درگذشت: ۲۳۷ق)[۲۷]
این کتاب‌ها اکنون موجود نیستند و تنها بخش‌هایی از آن کتاب‌ها در آثار پسین (مانند تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی، سیره ابن‌هشام، انساب الأشراف بلاذری) نقل شده است.[۲۸]
کتاب «جنگ‌های ارتداد و بحران جانشینی پیامبر(ص)» اثر علی غلامی دهقی از دیگر کتاب‌ها با محوریت این موضوع، در سال ۱۳۸۱ش منتشر شده است. این کتاب با بررسی منابع شیعه و سنی به این نتیجه رسیده است که گروهی از شورشیان علیه خلافت ابوبکر در مدینه مرتد شدند اما گروه زیادی از آنان انگیزه‌های اقتصادی و سیاسی داشتند با این حال اسلام و احکام آن را قبول داشتند، ابوبکر همه این گروهها را به جرم ارتداد سرکوب کرد. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی این کتاب را منتشر کرده است.[۲۹]
پانویس
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۱۵۲.
- ↑ فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۷.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۳۴۹.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیه، ج۵، ص۱۲۳.
- ↑ نیکزاد، «عدالت صحابه در ترازوی نقد»، ص۴۲-۴۴.
- ↑ طبری، تاریخ الامم والملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۴۲.
- ↑ ابن‌کثیر دمشقی، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۴۲.
- ↑ واقدی، الردة، ۱۴۱۰ق، ص۴۹.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۸.
- ↑ پاکتچی، «پژوهشی در کتابشناسی جنگ‌های رده»، ص۲۶۱-۲۶۲.
- ↑ واقدی، الرده، ۱۴۱۰ق، ص۴۹-۵۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۸.
- ↑ ابن‌کثیر دمشقی، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۱۱.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۳۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۳۲.
- ↑ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۸.
- ↑ مسکویه رازی، تجارب الأمم، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۸۰.
- ↑ واقدی، الرده، ۱۴۱۰ق، ص۱۰۷.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۱۵۳.
- ↑ ابن‌کثیر دمشقی، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۱۱.
- ↑ واقدی، الرده، ۱۴۱۰ق، ص۵۱.
- ↑ مادلونگ، جانشینی حضرت محمد(ص)، ۱۳۷۷ش، ص۷۲.
- ↑ ابن‌عماد حنبلی، شذرات الذهب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۳۵-۱۳۶.
- ↑ ابن‌عماد حنبلی، شذرات الذهب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ غلامی دهقی، جنگ‌های ارتداد و بحران جانشینی پس از پیامبر(ص)، ص۳۶.
- ↑ نیکزاد، «عدالت صحابه در ترازوی تحقیق»، ص۴۲.
- ↑ پاکتچی، «پژوهشی در کتابشناسی جنگ‌های رده»، ص۲۶۷-۲۷۰.
- ↑ پاکتچی، «پژوهشی در کتابشناسی جنگ‌های رده»، ص۲۶۷-۲۷۰.
- ↑ https://ketab.ir/book/a15dfc37-74c6-419c-a2fc-c4e2d30edc38
منابع
- ابن‌اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
- ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌عماد حنبلی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق الارناؤوط، دمشق، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- پاکتچی، احمد، «پژوهشی در کتابشناسی جنگ‌های رده»، مقالات و بررسی‌ها، ش۶۶، ۱۳۷۸ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ خلفا، قم، دلیل، ۱۳۸۰ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- غلامی دهقی، علی، جنگ‌های ارتداد و بحران جانشینی پس از پیامبر (ص)، مجله معرفت، شماره ۴۰، فروردین ۱۳۸۰ش.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق مهدی مخزومی، ابراهیم سامرائی، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- مادلونگ، ویلفرد، جانشینی حضرت محمد (ص)، ترجمه احمد نمایی، جواد قاسمی، محمدجواد مهدوی، حیدررضا ضابط، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۷ش.
- مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
- نیکزاد، عباس، «عدالت صحابه در ترازوی تحقیق»، رواق اندیشه، شماره ۲۸، فروردین ۱۳۸۳ش.
- واقدی، محمد بن عمر، الردة، تحقیق یحیی الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، چاپ اول، ۱۹۹۰م/۱۴۱۰ق.
پیوند به بیرون
- دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی
- «نقش انصار در جنگ‌های رده»
- «جنگ های ارتداد و بحران جانشینی پس از پیامبر اکرم (ص)»
- استقرار و تحکیم خلافت در مدینه