پرش به محتوا

حضرت زینب سلام الله علیها

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از زینب (س))
حضرت زینب سلام الله علیها
حرم حضرت زینب در دمشق
نامزینب
نقشپیام‌آور واقعه کربلا و سرپرست اسیران کربلا
کنیهام‌کلثوم و ام‌الحسن
زادروز۵ جمادی‌الاول، ۵ق یا ۶ق
زادگاهمدینه
درگذشت۱۵ رجب، ۶۲ق
مدفندمشق/قاهره (اختلافی)
محل زندگیمدینه
لقب(ها)زینب کبری، عقیله بنی هاشم، عالمه غیر مُعلّمه، ام‌المصائب، کامله، فاضله و...
پدرامام علی(ع)
مادرحضرت زهرا(س)
فرزند(ان)عون، محمد، علی، عباس، ام‌کلثوم
طول عمر۵۷ سال (بنابر مشهور)
امامزادگان مشهور
عباس بن علیزینب کبریفاطمه معصومهسید محمدشاهچراغسیده نفیسه
سایر امامزادگان


حضرت زینب(س) (۵ یا ۶ق- ۶۲ق) دختر امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) که در واقعه کربلا، پس از شهادت برادرش امام حسین(ع)، پرچمدار قیام کربلا و سرپرست اسیران کربلا بود. واقعه کربلا را مهم‌ترین حادثه در دوران زندگانی زینب(س) دانسته‌اند. او پس از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا، به همراه دیگر بازماندگان به اسارت درآمد و سپس به کوفه و از آنجا به شام منتقل شد. سرپرستیِ بازماندگان، حمایت و نگهبانی از امام سجاد(ع) و ابلاغ پیام شهیدان کربلا به مردم، سه رسالت زینب(س) پس از عاشورا بیان شده است. خطبه حضرت زینب در کوفه و خطبه او در مجلس یزید در شام، ضمن معرفی مقام و مظلومیت اهل‌بیت(ع)، موجب افشاگری ستم‌های بنی‌امیه از جمله عبیدالله بن زیاد و یزید بن معاویه و عذرخواهی و اظهار پشیمانی یزید شد. دو تن از فرزندان زینب، عون و محمد در واقعه کربلا به شهادت رسیدند.

حضرت زینب(س) را به سبب سختی‌های بسیاری که در زندگی‌اش دید، ام‌المصائب لقب داده‌اند. عَقیله بنی‌هاشم، عالمة غیر مُعَلَّمَة، عابده آل علی، صدیقه صغری، معصومه صغری، نائبةالزهرا و شریکةالحسین از دیگر القاب او به شمار می‌رود. به باور عالمانی همچون عبدالله مامقانی، باقر شریف قرشی و سید نورالدین جزائری، زینب(س) جامع همه فضائل و کمالات بود. علم و فقاهت، تشبیه او به امام علی(ع) در سخنوری و فصاحت و بلاغت، شباهت وی در عبادت به مادرش حضرت زهرا(س)، تجسم صبر و استقامت و نماد صبر جمیل از جمله ویژگی‌ها و فضائل زینب بیان شده است. برخی از عالمان شیعه، با توجه به فضایل و ویژگی‌های حضرت زینب، قائل به عصمت او شده‌اند.

رحلت حضرت زینب(س) در شب ۱۵ رجب سال ۶۲ق را مشهور دانسته‌اند. درباره محل دفن او اختلاف‌نظر وجود دارد. مشهور این است که قبر زینب(س) در دمشق است؛ اما برخی مقام حضرت زینب در مصر و قبرستان بقیع را محل دفن او دانسته‌اند. پژوهشگرانی چون محمدجواد مغنیه و نویسندگان مقتل جامع سیدالشهداء، هر سه نظر را نقد کرده و گفته‌اند که هیچ یک از این اقوال بر دیگری ترجیح ندارد و نمی‌توان هیچ یک از این سه مکان را با اطمینان محل دفن حضرت زینب(س) به شمار آورد. با این حال زیارت زیارت‌گاه موجود در شام و مصر را به جهت تعظیم اهل‌بیت پسندیده شمرده‌اند.

حضرت زینب در فرهنگ و ادبیات شیعه جایگاه رفیعی دارد. برای نمونه آنان در سالروز ولادت و وفات حضرت زینب(س) مراسم بزرگداشت برای او برگزار، دخترانشان را به نام او نام‌گذاری و همایش‌هایی برای بزرگداشت او برگزار می‌کنند. در ایران روز ولادت او روز پرستار نامیده شده است. کتاب‌های متعددی نیز به زبان‌های گوناگون درباره زندگانی، شخصیت و فضایل حضرت زینب منتشر شده است. برخی بیش از ۳۳۴ کتاب به زبان‌هایی همچون عربی، فارسی و اردو و انگلیسی درباره زینب معرفی کرده‌اند.

ولادت، نام، لقب و کنیه

زینب دختر اول امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)[۱] و خواهرِ امام حسن(ع) و امام حسین(ع)[۲] و ام‌کلثوم[۳] است. درباره تاریخ ولادت زینب(س) اختلاف وجود دارد: برخی منابع، ولادتش را در ۵ جمادی‌الاولِ[۴] سال پنجم[۵] و برخی دیگر سال ۶ قمری[۶] در مدینه گفته‌اند. در برخی منابع، ولادت وی را پنج سال پیش از رحلت پیامبر(ص) ذکر کرده‌اند.[۷] تاریخ‌های دیگری مانند سال چهارم و نهم قمری نیز ذکر شده است.[۸] گفته می‌شود هیچ یک از این تاریخ‌ها دلیل تاریخی ندارد.[۹]

نام‌گذاری حضرت زینب(س)، توسط پیامبر اسلام(ص) صورت گرفت. گفته شده جبرئیل از سوی خداوند این نام را به پیامبر(ص) رسانده است.[۱۰] در کتاب اَلخَصائِصُ الزَّینَبیّة آمده است پیامبر(ص) او را بوسید و گفت: «حاضران امّتم، غایبان را از کرامت این دخترم زینب آگاه کنند؛ همانا او مانند جده‌اش خدیجه است.»[۱۱] زینب در لغت به‌معنای «درخت نیکونظر و خوشبو»[۱۲] و «زینت پدر»[۱۳] آمده است.

کُنیهٔ زینب(س) را ام‌کلثوم و ام‌الحسن گفته‌اند.[۱۴] به‌جهت فرق‌گذاشتن بین او و خواهران هم‌نامش، او را زینب کبری و برای فرق‌گذاشتن میان او و مادرش صدیقه کبری، او را صدیقه صغری لقب داده‌اند.[۱۵] القاب فراوانی نیز برای وی نقل شده است.[۱۶] برخی بیش از شصت لقب برای او ذکر کرده‌اند[۱۷] که بعضی از آن‌ها عبارت‌اند از: عَقیله بنی‌هاشم، عالمةً غیرُ مُعَلَّمَة، فَهِمَةٌ غَيْرُ مُفَهَّمَة،[یادداشت ۱] عارفه، موثّقه، فاضله، کامله، عابده آل علی، صدیقه صغری، معصومه صغری، امینةالله، نائبةالزهرا، نائبةالحسین، عقیلة النساء، شریکة الشهداء، بلیغه، فصیحه، شریکةالحسین، محبوبة المصطفی.[۱۸]

حضرت زینب(س) را به‌سبب سختی‌های بسیاری که در زندگی دید، ام‌المصائب لقب داده‌اند: درگذشت جدش پیامبر(ص)، بیماری و شهادت مادرش فاطمه(س)، شهادت پدرش امیرالمؤمنین(ع)، شهادت برادرش امام حسن(ع)، واقعه کربلا و به اسارت رفتن در کوفه و شام از جمله وقایع سخت و تلخ زندگی وی به شمار می‌آید.[۱۹]

همسر و فرزندان

نقش قهرمانانه حضرت زینب در برابر ماست. ما به این زن احترام می‌گذاریم و او را بزرگ می‌داریم. ... همان‌گونه که مرد می‌تواند حسین باشد، زن مسلمان نیز می‌تواند زینب باشد. اگر امام حسین نمونه‌ای است برای قهرمانان و کمالی است برای مردان، زینب نیز نمونه‌ای است برای زنان. آن‌چنان‌که مرد مسلمان می‌تواند قهرمان و مجاهد باشد، زن مسلمان نیز می‌تواند قهرمان و مجاهد باشد.[۲۰]

به‌گزارش منابع تاریخی، زینب(س) با وجود خواستگارهای متعدد، با پسرعموی خود عبدالله بن جعفر، ازدواج کرد.[۲۱] زمان ازدواج آن‌ها مشخص نیست[۲۲] و در منابع تاریخی نیز زمان ازدواجشان ذکر نشده است.[۲۳] در برخی منابع آمده است که یکی از شروط حضرت زینب در ازدواج این بود که هرگاه امام حسین(ع) خواست سفری برود، زینب در کنار او باشد و عبدالله مانع او نشود.[۲۴]

از چهار پسر به نام‌های علی، عونُ الْاَکبر، عباس، محمد و یک دختر به نام ام‌کلثوم به‌عنوان فرزندان زینب و عبدالله نام برده شده است.[۲۵] فضل بن حسن طبرَسی (درگذشت: ۵۴۸ق)، از عالمان شیعه، در کتاب اِعلامُ الوَریٰ بِاَعلامِ الْهُدیٰ، سه پسر و یک دختر برای زینب ذکر کرده و نام عباس را نیاورده است.[۲۶] دو تن از فرزندان زینب، عون[۲۷] و محمد[۲۸] در واقعه کربلا به شهادت رسیدند. سبط بن جوزی در تذکرة‌ُالْخواص، عون الاصغر را از شهدای کربلا و نام مادرش را جُمانة بنت المُسَیَّب دانسته است.[۲۹] در مَقاتلُ‌الطّالبین نام مادرِ محمد، خوصاء بنت حفصه ذکر شده است.[۳۰] برخی منابع نیز از فرزندان حضرت زینب، فقط عون را از شهدای کربلا دانسته‌اند.[۳۱]

معاویه ام‌کلثوم دختر حضرت زینب(س) را برای فرزندش یزید، خواستگاری کرد؛ ولی امام حسین (ع) او را به همسری پسرعمویش قاسم بن محمد بن جعفر بن ابی‌طالب درآورد.[۳۲] شاخه‌ای از فرزندان علی «زینبیّون» خوانده شده‌اند.[۳۳]

ویژگی‌ها و فضایل

ویژگی‌ها و فضایل مختلفی برای حضرت زینب(س) بیان کرده‌اند: عبدالله مامَقانی در تنقیح المقال گفته است: «زینب و ما زینب و ما ادراک ما زینب هى عقیلة بنی هاشم؛ زینب کیست؟ چه می‌دانی که زینب کیست؟ او عقیله بنی‌هاشم است.» به‌باور او، بعد از حضرت زهرا(س)، کسی در کسب صفات و فضایل پسندیده مانند او نبوده است.[۳۴] به‌گفته عالمانی همچون باقر شریف قرشی[۳۵] و سید نورالدین جزائری[۳۶] حضرت زینب(س) جامع همه فضایل و کمالات و صفات بود، به‌گونه‌ای که زبان و قلم عاجز از توصیف اوست.[۳۷] برخی از ویژگی‌های او را چنین برشمرده‌اند:

علم و فقاهت

سخنان و خطبه‌های زینب(س) در کوفه و همچنین در دربار یزید را که همراه با استدلال به آیات قرآن بود، بیانگر دانش او دانسته‌اند.[۳۸] زینب(س)، در موسوعة طبقات الفقهاء، یکی از فقیهان قرن اول قمری شمرده شده است.[۳۹] او احادیثی از پدرش امام علی(ع) و مادرش حضرت زهرا(س) نقل کرده است.[۴۰] برپایه گزارش کتاب مقاتل الطالبیین، عبدالله بن عباس سخنان حضرت زهرا(س) در مورد فدک را به نقل از حضرت زینب(س) روایت و از او با عنوان «عقیلتنا زینب بنت علی(ع)» یاد کرده است.[۴۱] امام سجاد(ع) و راویانی همچون جابر بن عبدالله انصاری،[۴۲] محمد بن عمرو، عطاء بن سائب، فاطمه دختر امام حسین[۴۳] نیز از زینب(س) حدیث نقل کرده‌اند.

حماسه زینب کبری(س) ... مکمّل حماسه عاشورا است؛ بلکه به یک معنا، حماسه‌ای که بی‌بی زینب کبری(س) به‌وجود آورد، احیاکننده و نگهدارنده حماسه عاشورا شد. عظمت كار زینب كبری(س) را نمی‌شود در مقایسه با بقیّه حوادث بزرگ تاریخ سنجید؛ باید آن را در مقایسه با خود حادثه عاشورا سنجید؛ و انصافاً این دو عِدل یكدیگرند. این انسانِ باعظمت، این بانوی بزرگ اسلام، بلكه بشریّت توانست در مقابل كوه سنگین مصائب، قامت خود را استوار و برافراشته نگه دارد ... هم در مواجهه با دشمنان، هم در مواجهه با مصیبت و حوادث تلخ، مثل یک قلّه سرافراز استواری ایستاد؛ درس شد، الگو شد، پیشوا شد، پیشرو شد.[۴۴]

زینب هنگام حضور امام علی(ع) در کوفه، برای زنان کوفه تفسیر قرآن ارائه می‌داد.[۴۵] همچنین نقل شده که او محل مراجعه مردم در بیان حلال و حرام بود.[۴۶] برخی او را دارای علم لدنی دانسته‌اند.[۴۷]

سخنوری

سخنوری حضرت زینب را به امام علی(ع) تشبیه کرده و گفته‌اند وی در فصاحت و بلاغت، آن‌گونه بود که هنگام خطبه‌خواندن، گویا امام علی(ع) سخن می‌گفت و خطبه می‌خواند.[۴۸] طبرسی در الاحتجاج نقل کرده در روز ورود قافله اسیران به کوفه، امام سجاد(ع) با حال بیماری برای مردم که در حال گریه و ناله بودند، سخن می‌گفت که حضرت زینب به مردم اشاره کرد که ساکت باشید. راوی می‌گوید نفس‌ها در سینه‌ها حبس شد و حتّی صدای زنگوله چهارپایان نیز شنیده نشد. سپس زینب برای مردم خطبه خواند.[۴۹]

عبادت

حضرت زینب را در عبادت به مادرش حضرت زهرا(س) تشبیه کرده‌اند.[۵۰] نقل شده او شب‌ها به عبادت و تهجد و تلاوت قرآن می‌پرداخت و در دوران زندگی، هیچ‌گاه تهجّدش ترک نشد؛ حتی شب یازدهم عاشورا، با وجود مصائب فراوان در واقعه عاشورا.[۵۱] فاطمه دختر امام حسین(ع) می‌گوید: «عمه‌ام زینب در تمام شب عاشورا، در محل عبادتش ایستاده بود و به پروردگار خویش استغاثه می‌کرد.»[۵۲] همچنین از امام سجاد(ع)‌ نقل شده که با وجود سختی‌های فراوان در مسیر شام، نماز شب حضرت زینب ترک نشد.[۵۳] نقل شده امام حسین(ع) در روز عاشورا هنگام وداع آخرش، به زینب فرمود: «خواهرم، مرا در نماز شب فراموش نکن.»[۵۴] حضرت زینب را به جهت عبادتش، «عابده» لقب داده‌اند.[۵۵]

حجاب و عفت

درباره حجاب و عفت حضرت زینب، عبدالله مامقانی گفته است که تا پیش از واقعه کربلا هیچ مردی او را ندید.[۵۶] از یحیی مازِنی، از یاران امام حسین(ع) و شهدای کربلا نقل شده است با اینکه در مدینه مدت زیادی همسایه خانه امام علی(ع) بود، هرگز زینب را ندید و صدای او را نشنید. به نقل او،‌ هنگامی که زینب(س) به زیارت مرقد رسول الله(ص) می‌رفت،‌ امام علی و حَسَنین اطراف او حرکت می‌کردند تا کسی او را نبیند.[۵۷]

صبر و استقامت

حضرت زینب را تجسم و نماد صبر جمیل[۵۸][یادداشت ۲] و قهرمان صبر[۵۹] دانسته‌اند. مقاومت در راه پاسداری از حریم دین،‌ کنترل نفس در برابر ناملایمات و ضعف نشان ندادن در مقابل دشمن و عدم شِکوِه در حضور مردم را از جمله ویژگی‌های صبر زینب(س) نام برده‌اند.[۶۰] او در روز عاشورا، هنگام دیدن پیکر خونین برادرش چنین گفت: «بار خدایا، این قربانی و کشته در راه خودت را از ما (خاندان پیامبر) بپذیر.»[۶۱] همچنین وی در پاسخ ابن‌زیاد که پرسید کار خدا را با برادر و اهل‌بیتت چگونه دیدی، گفت: «مَا رَأَیْتُ إلّا جَمِیلاً؛ جز زیبایی، چیزی ندیدم».[۶۲]

عصمت

برخی از عالمان، همچون عبدالله مامَقانی[۶۳] و جعفر نقدی، از فقیهان شیعی در قرن چهاردهم قمری،[۶۴] با توجه به فضایل و ویژگی‌های حضرت زینب، قائل به عصمت او شده‌اند. سید نورالدین جزایری او را دارای عصمت صغری می‌داند.[۶۵]

همراهی امام حسین(ع) در واقعه کربلا و روشنگری پس از آن

مهم‌ترین حادثه در دوران زندگانی زینب(س) را واقعه کربلا دانسته‌اند.[۶۶] حضرت زینب در واقعه کربلا تا هنگام شهادت امام حسین(ع)، همراه او بود. پس از شهادت امام حسین(ع) نیز به همراه دیگر بازماندگان اسیر شد و به کوفه و شام رفت.[۶۷] گفته شده مشخص نیست که حضرت زینب از مدینه برادرش را همراهی کرد یا بعدها به او پیوست. همچنین چگونگی خروج زینب از مدینه تا مکه نیز در منابع ذکر نشده است.[۶۸] آنچه روشن است این است که زینب هنگام خروج امام حسین(ع) از مکه به سمت عراق، همراه برادرش بود.[۶۹]

زینب(س) به جهت مقابله با دشمنان و افشاگری‌های خود و معرفی مقام و مظلومیت اهل‌بیت(ع) پس از شهادت برادرش امام حسین، پرچمدار قیام کربلا معرفی شده است.[۷۰] همچنین خطبه‌ها و روشنگری‌های او را رمز بقای حماسه عاشورا و بیداری مردم دانسته‌اند.[۷۱] محمد محمدی اشتهاردی، نویسنده آثار مذهبی، سه رسالت زینب(س) پس از عاشورا را چنین بیان کرده است: سرپرستیِ بازماندگان، حمایت و نگهبانی از امام سجاد(ع)، و ابلاغ پیام شهیدان به مردم.[۷۲]

حضرت زینب(س) در پاسخ عبیدالله بن زیاد که از او پرسید کار خدا را با برادر و خاندانت چگونه دیدی، فرمود: ما رأيت إلاّ جميلاً؛ جز زیبایی، چیزی ندیدم.[۷۳]

در کربلا

شیخ مفید از امام سجاد(ع) نقل کرده که در شب عاشورا، زینب(س) کنار او نشسته بود که امام حسین(ع) به خیمه خود رفت و اشعاری درباره بی‌وفایی دنیا خواند. امام سجاد می‌گوید عمه‌ام با شنیدن آن اشعار، با بی‌تابی نزد پدرم رفت. پدرم به او نگاهی کرد و گفت: «خواهرم، شیطان بردباری را از تو نگیرد.» سپس چشمانش پر از اشک شد و فرمود: «اگر پرنده قطا (مرغ سنگخوار) را به حال خود بگذارند، می‌خوابد». زینب(س) گفت:‌ «ای وای بر من! آیا جان تو را به زور می‌گیرند؟...». سپس به صورت خود سیلی زد و گریبان چاک کرد و بیهوش افتاد. حسین(ع) آب بر صورتش ریخت و او را به تقوا و صبر سفارش کرد و فرمود: «... بدان که اهل زمین و اهل آسمان می‌میرند و همه چیز نابود می‌شود، مگر خداوند... پدرم، مادرم و برادرم از من بهتر بودند [و همه از دنیا رفتند]...» حسین(ع) با این سخنان او را دلداری داد و او را سوگند داد که پس از شهادت برادرش گریبان چاک نکند، به صورتش سیلی نزند و بی‌تابی نکند.[۷۴]

عصر عاشورا، هنگامی که به دستور شمر، بدن امام حسین(ع) را تیرباران کردند، زینب(س) از خیمه بیرون آمد و عمر بن سعد (فرمانده لشکر دشمن) را این‌گونه مورد خطاب قرار داد: «فرزند سعد، آیا اباعبدالله (امام حسین) را می‌کشند و تو تماشا می‌کنی؟!» ابن‌سعد جوابی نداد. آنگاه زینب(س) فریاد زد آیا میان شما مسلمانی نیست؟ کسی پاسخ او را نداد.[۷۵] براساس برخی منابع، زینب(س) پس از شهادت امام حسین(ع)، بر بالین برادرش رفت و گفت: «خدایا، این قربانی را از ما بپذیر.»[۷۶] همچنین نقل شده که او رو به مدینه نمود و خطاب به پیامبر(ص)، از شهادت برادر و اسیری اهل‌بیتش شکایت کرد. نقل شده سخنان و ناله‌های زینب(س)، دوست و دشمن را تحت تأثیر قرار داد و همگان را به گریه واداشت.[۷۷]

به نقل منابع، دو تن از فرزندان حضرت زینب(س) در روز عاشورا به شهادت رسیدند.[۷۸] سید محمدکاظم قزوینی گفته است که در کتاب‌های مقتل، گزارشی مبنی بر ناله یا گریه زینب(س) در شهادت فرزندانش نیافتم. به نظر او، حضرت زینب به خاطر برادرش امام حسین، غم و اندوه خود در شهادت فرزندانش را اظهار نمی‌کرد.[۷۹]

در کوفه

بعد از شهادت امام حسین(ع)، اسیران از جمله زینب(س) را به کوفه بردند.[۸۰] گفته شده طبق گزارش‌های تاریخی، رهبری کاروان اسیران برعهده زینب(س) بود.[۸۱] هنگام ورود به کوفه، زینب(س) برای حاضران خطبه‌ای خواند، به‌طوری که همه شگفت‌زده شدند و تحت‌تأثیر قرار گرفتند.[۸۲] حِذْیَم بن شَریک اَسَدی، از اصحاب امام سجاد(ع)، درباره خطبه حضرت زینب(س) می‌گوید: «سوگند به خدا، کسی را مانند زینب، در سخنوری توانا ندیدم؛ چنان‌که گویی از زبان امیرالمؤمنین علی(ع) سخن می‌گوید. بر مردم نهیب زد خاموش باشید! با این نهیب، نه‌تنها آن جماعت انبوه ساکت شدند، بلکه زنگ شتران نیز از صدا افتاد.»[۸۳] در پایان خطبه که آشوبِ شهر و قیام علیه حکومت احساس می‌شد، فرمانده نیروهای نظامی، برای جلوگیری از شورش، اسیران کربلا را به دارالاماره، مرکز حکومت عبیدالله بن زیاد، حاکم کوفه، فرستاد.[۸۴]

به گزارش شیخ مفید، عبیدالله پس از رسیدن سرهای شهدا و اسیران کربلا به کوفه، در قصر دارالاماره مجلس عمومی برپا کرده بود و سرِ بریده امام حسین(ع) در مقابل او قرار داشت و با چوب بر دندان‌های او می‌زد. اسیران کربلا و در میان آنان زینب(س) را به صورت ناشناس وارد دارالاماره کردند. حضرت زینب در آنجا با عبیدالله بن زیاد به مناظره پرداخت و از تصمیم عبیدالله برای کشتن امام سجاد(ع) جلوگیری کرد و به ابن‌زیاد گفت که اگر قرار است امام سجاد(ع) را بکشد، او را هم باید همراه امام بکشد.[۸۵]

در شام

بخشی از خطبه حضرت زینب(س) در شام خطاب به یزید

هر کید و مکر، و هر سعی و تلاشی که داری به کار بند، سوگند به خدا که هرگز نمی‌توانی یاد و نام ما را محو و وحی ما را بمیرانی و خاموش کنی... این عار و ننگ از تو زدوده نخواهد شد.[۸۶]

پس از واقعه کربلا، یزید بن معاویه از عبیدالله خواست تا کاروان اسیران را همراه سرهای شهیدان به شام بفرستد. ازاین‌رو، خاندان امام حسین(ع) را به سوی شام راهی کردند.[۸۷] به جهت تبلیغات سوء بنی‌امیه برعلیه خاندان امام علی(ع) در شام و استحکام حکومت یزید، هنگام ورود اسرا به شام، مردم لباس‌های نو بر تن کردند و شهر را زینت دادند و به شادمانی پرداختند؛[۸۸] اما خطابه‌های حضرت زینب و امام سجاد(ع) در شام، از یک‌سو دشمنی شامیان نسبت به اهل‌بیت(ع) را به محبت تبدیل کرد و از سوی دیگر، خشم عمومی را متوجه یزید ساخت. ازاین‌رو، یزید ضمن ابراز پشیمانی، احساس کرد که کشتن امام حسین(ع) به‌جای آنکه موقعیت او را بهتر کند، ضربه‌های کوبنده‌ای بر پایه‌های حکومتش وارد آورد.[۸۹]

یزید مجلسی ترتیب داده بود که اشراف و سران شام در آن شرکت داشتند.[۹۰] وی در حضور خاندان امام حسین که مانند اسیران در حضورش بودند، اشعاری توهین‌آمیز و کفرآمیز خواند و درباره پیروزی خود، مطالبی گفت و آیات قرآن را به نفع خود تأویل کرد.[۹۱] همچنین او با چوب‌دستی‌ای که در دست داشت، به سر بریده امام حسین(ع) جسارت کرد.[۹۲] پس از آن، زینب(س) از گوشه مجلس با سخنان یزید به مقابله برخاست و با صدای رسا، خطبه‌ای[۹۳] در حقّانیت امام حسین(ع) و باطل‌بودن اعمال یزید ایراد کرد.[۹۴] او، در این خطبه، یزید را در مقابل سران و شخصیت‌های شام، تحقیر و توبیخ و رسوا کرد و جنایت‌های او را محکوم کرد و زمینه بیداری مردم و تزلزل حکومت یزید را فراهم ساخت.[۹۵]

روشنگری‌هایِ زینب(س) را موجب ازبین‌رفتن شادی پیروزیِ ابن‌زیاد و یزید و بنی‌امیه دانسته‌اند.[۹۶] گفته شده در اثر روشنگری حضرت زینب(س)، یزید مجبور به عذرخواهی و اظهار پشیمانی شد و قتل امام حسین(ع) را به گردن عبیدالله بن زیاد انداخت.[۹۷] پس از آن، زینب(س) و اسیران کربلا از یزید درخواست کردند در شام برای امام حسین(ع) عزاداری کنند و یزید پذیرفت.[۹۸]

درگذشت و محل دفن

می‌گویند درباره زمان و مکان و چگونگی درگذشت حضرت زینب(س)، در منابع تاریخی تا سده هشتم قمری اطلاعات دقیقی وجود ندارد و اطلاعات موجود فقط تا زمانی را شامل می‌شود که کاروان اسیران وارد مدینه می‌شود.[۹۹] با این حال، وفات حضرت زینب(س) در شب یکشنبه، ۱۵ رجب سال ۶۲ق را مشهور دانسته‌اند.[۱۰۰] روز ۱۴ رجب[۱۰۱] و سال ۶۵ق[۱۰۲] نیز از دیگر نظرات در این باره است.

در خصوص محل دفن حضرت زینب(س)، سه دیدگاه مطرح است:

  1. شام: محل دفن حضرت زینب در شام را نظر مشهور دانسته‌اند.[۱۰۳] مکان حرم او در جنوب دمشق قرار دارد و به‌سبب وجود حرم حضرت زینب(س) در آن مکان، این منطقه به «شهرک السیدة زینب» معروف شده است.[۱۰۴]
  2. مصر: برخی از مورخان قبر زینب(س) را در مصر دانسته‌اند.[۱۰۵] این مکان که به مقام حضرت زینب یا مسجد السیدة زینب مشهور است، در منطقه سیدة زینب قاهره قرار دارد.[۱۰۶] سید محمدکاظم قزوینی در کتاب زینب الکبری من المهد الی اللحد، این قول را قوی‌ترین احتمال شمرده است.[۱۰۷]
  3. مدینه: سید محسن امین، قبرستان بقیع در مدینه را محل دفن حضرت زینب(س) دانسته است.[۱۰۸]

محمدجواد مغنیه در کتاب الحسین و بطلة کربلا با رد قول سوم گفته است که از آنجا که علمای مورد اعتماد مانند کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید و شیخ طوسی، محل دفن حضرت زینب را بیان نکرده‌اند، نمی‌توان هیچ‌یک از اقوال سه‌گانه را بر دیگری ترجیح داد. شهرت شام و مصر نیز با هم تعارض می‌کنند و از این جهت نیز هیچ‌یک بر دیگری ترجیح ندارد. بنابراین نمی‌توان با اطمینان محل دفن او را مشخص کرد؛ اما بدون تردید، زیارت زیارتگاه‌های موجود در شام و مصر، به‌جهت تعظیم اهل‌بیت پسندیده است.[۱۰۹] در کتاب مقتل جامع سیدالشهداء نیز هر سه دیدگاه نقد شده و هیچ‌یک بر دیگری ترجیح داده نشده است. از جمله نقدها به هر سه دیدگاه این است که بااینکه حضرت زینب از شخصیت‌های بزرگ و مهم اسلام به شمار می‌رفت، در کتاب‌های معتبر قدیمی، نامی از محل دفن حضرت زینب در شام، مصر و مدینه به میان نیامده است. بنابراین هیچ‌یک از این سه محل را نمی‌توان با اطمینان، محل دفن حضرت زینب(س) به شمار آورد.[۱۱۰]

درباره مزار مشهور در دمشق نیز گفته شده که نام صاحب این مزار تا قرن هشتم قمری، ام‌کلثوم ضبط شده است؛ ولی پس از آن تاریخ، به‌تدریج آن مزار را به زینب کبری نسبت داده‌اند.[۱۱۱]

در سنجار،‌ شهری در شمال عراق، نیز مزاری منسوب به حضرت زینب(س) وجود دارد.[۱۱۲] زیارتگاه زینبیه یا تل زینبیه، در نزدیکی حرم امام حسین(ع) نیز منسوب به زینب(س) است. گفته شده تل زینبیه محل ایستادن حضرت زینب در روز عاشورا بود و از آنجا رویدادهای کربلا از جمله شهادت برادرش را مشاهده می‌کرد.[۱۱۳]

حمله گروه‌های تکفیری به حرم حضرت زینب در دمشق

از سال ۱۳۹۱ش تا ۱۳۹۴ش و در پی حملات گروه‌های تکفیری و تروریستی همچون داعش به سوریه، حملاتی نیز به حرم حضرت زینب(س) صورت گرفت که به آسیب‌دیدگی بخشی از حرم همچون گنبد و گلدسته‌ها و برخی رواق‌ها و همچنین شهادت برخی از ساکنان و زائران حرم منجر شد؛[۱۱۴] البته به همت ستاد بازسازی عتبات عالیات خوزستان، از خرداد ۱۳۹۳ش تا ۱۳۹۵ش، همه نقاط آسیب دیده بازسازی شد.[۱۱۵]

در فرهنگ و ادبیات شیعه

حضرت زینب در فرهنگ و ادبیات شیعه جایگاهی مهمی دارد. شیعیان همواره نام و یاد او را گرامی داشته و در فرهنگ و ادبیات خود از او به‌بزرگی یاد کرده‌اند. برای نمونه، در سالروز ولادت و وفات حضرت زینب(س) مراسم بزرگداشت برای او برگزار می‌کنند و دخترانشان را به نام او نام‌گذاری و همایش‌هایی برای بزرگداشت او برگزار می‌کنند.

مدت: 10 دقیقه و 20 ثانیه
مداحی زینب زینب با صدای سلیم مؤذن‌زاده اردبیلی.

روز ولادت: شیعیان و مسلمانان، در کشورهای مختلف مانند سوریه، ترکیه و مصر و ایران، به‌مناسب زادروز تولد حضرت زینب(س) مراسم جشن برگزار می‌کنند.[۱۱۶] در ایران روز ولادت حضرت زینب(س) به عنوان روز پرستار نام‌گذاری شده است.[۱۱۷] سبب این نام‌گذاری را پرستاری وی از امام سجاد(ع) و دیگر بیماران و اسیران کربلا دانسته‌اند.[۱۱۸]

سالروز وفات: شیعیان و مسلمانان در سالروز وفات حضرت زینب(س) در روز ۱۵ رجب، در مکان‌های گوناگون از جمله حرم حضرت زینب در دمشق و دیگر حرم‌ها مراسم عزاداری برگزار می‌کنند.[۱۱۹]

نام‌گذاری دختران: نام زینب، یکی از اسامی محبوب و پرطرفدار در میان مسلمانان و شیعیان کشورهای مختلف مانند ایران و ترکیه به شمار می‌رود.[۱۲۰] براساس گزارش مؤسسه آمار ترکیه، نام زینب از سال ۲۰۰۰م در صدر اسامی دختران ترکیه قرار گرفته است.[۱۲۱] برپایه گزارش برخی خبرگزاری‌ها از سازمان ثبت احوال ایران، نام زینب، ششمین نام پرطرفدار در سده چهاردهم شمسی در ایران بوده است.[۱۲۲]

همایش‌ها: همایش‌های متعددی با هدف معرفی ابعاد گوناگون زندگانی و شخصیت حضرت زینب(س) در شهرهای مختلف ایران و دیگر کشورها برگزار شده است.[۱۲۳] برای نمونه در سال ۱۳۹۱ش کنگره ملی حضرت زینب(س) در شهر قم،[۱۲۴] و در سال ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ش همایش بین‌المللی حضرت زینب در دانشگاه امام حسین تهران[۱۲۵] برگزار شد.

ای زینب! ای زبان علی در کام! ای زن! ای که مردانگی در رکاب تو، جوانمردی آموخت. زنان ملت ما، اینان که نام تو، آتش عشق و درد بر جانشان می‌افکند، بتو محتاج‌اند بیش از همیشه... ای زبان علی در کام! ای رسالت حسین بر دوش! ای که از کربلا می‌آیی و پیام شهیدان را، در میان هیاهوی همیشگی قدّاره بندان و جلادان، هم‌چنان به گوش تاریخ می‌رسانی، زینب! با ما سخن بگو...مگو که در آنجا بر شما چه رفت! مگو که دشمنانتان چه کردند و دوستانتان چه! آری ای «پیامبر انقلاب حسین»! ما همه را شنیده‌ایم از تو، تو پیام کربلا را، پیام شهیدان را به درستی گذارده‌ای، تو شهیدی هستی که از خون خویش کلمه ساختی، همچون برادرت که با قطره قطره خون خویش سخن می‌گفت... ای دختر علی، ای‌خواهر، ای که قافله سالار کاروان اسیرانی، ما را نیز در پی این قافله با خود ببر.[۱۲۶]

شعر و ادبیات: شاعران بسیاری درباره حضرت زینب(س) به زبان‌های مختلف شعر سروده‌اند.[۱۲۷] برخی از این اشعار در موضوعات مختلفی از جمله مدح، مرثیه و حضور زینب(س) در کربلا است. کتاب «آیینه صبر؛ در مدایح و مراثی حضرت زینب» به کوشش محمود شاهرخی و مشفق کاشانی و کتاب «بانوی صبر؛ برگزیده شعر معاصر مذهبی در ستایش حضرت زینب(س)» به کوشش امیرمسعود طاهریان اشعار شاعران پیرامون حضرت زینب را گرد آورده‌اند. کتاب «آفتاب در حجاب» نوشته سید مهدی شجاعی،[۱۲۸] «بانوی قصه من» و «خداحافظ درختان سرو: داستان زندگی بانو زینب(س)» هر دو، اثر مژگان شیخی[۱۲۹] نیز از جمله کتاب‌ها در زمره ادبیات داستانیِ مربوط به حضرت زینب به شمار می‌روند. نمونه‌ای از اشعار پیرامون زینب(س) از این قرار است:

نیر تبریزی، شاعر ایرانی (درگذشت ۱۳۱۲ق):

زینب، چو دید پیکر آن شه به روی خاک
از دل کشید ناله به صد درد سوزناک
کای خفته خوش به بستر خون!دیده باز کن
احوال ما ببین و سپس، خواب ناز کن...[۱۳۰]

علی‌اکبر خوشدل تهرانی (درگذشت ۱۳۶۵ش):

خطبه زینب اگر در سفر شام نبود
از فداکاری شاه شهدا نام نبود
نه همین نام نبود از شه خونین کفنان
اثر از مکتب ارزنده اسلام نبود
...
چوب چون بر لب و دندان شه دین می‌زد
خواهر غمزده‌اش را دمی آرام نبود
جست از جا و بمانند پدر راند سخن
که نظیرش به سخن در همه ایام نبود...[۱۳۱]

ابیاتی از شعر «اگر زینب نبود» از خداداد نورایی:

از قیام کربلا و نهضت سرخ حسین‌
انقلابی کی به پا می‌شد اگر زینب نبود
ابر ظلمت چهره‌ی خورشید را پوشانده بود
حق ز باطل کی جدا می‌شد اگر زینب نبود
خون هفتاد و دو تن عشاق دشتِ نینوا
پایمال اشقیا می‌شد اگر زینب نبود
در دلِ آتش امامِ ساجدین جان می‌سپرد
قطع نسل مصطفی می‌شد اگر زینب نبود...[۱۳۲]


کتاب‌شناسی

کتاب الخصائص الزینبیة نوشته سید نورالدین جزائری.

درباره زندگانی، شخصیت و فضایل حضرت زینب کتاب‌های متعددی به زبان‌های گوناگون نوشته و منتشر شده است. در کتاب «کتاب‌شناسی امامزادگان»، بیش از ۲۰۰ اثر،[۱۳۳] در مقاله «کتاب‌شناسی حضرت زینب علیها سلام»[۱۳۴] ۲۸۵ کتاب و در مقاله «کتاب‌شناسی حضرت زینب(س)»[۱۳۵] ۳۳۴ کتاب به زبان‌هایی همچون عربی، فارسی و اردو و انگلیسی معرفی شده‌اند. برخی از این کتاب‌ها عبارت‌اند از:

«عقیلة الوحی الصدیقة الصغری الحوارء الکبری زینب(س)» اثر سید عبدالحسین شرف‌الدین، «حضرت زینب علیهاالسلام» نوشته سید محمدتقی مدرسی، «نگاهی کوتاه به زندگی زینب کبری(س)» اثر سید هاشم رسولی محلاتی، «السیده زینب عقیلة بنی‌هاشم» به قلم عایشه بنت الشاطی، «پیام‌آور کربلا حضرت زینب» تألیف مرتضی فهیم کرمانی، «سیمای حضرت زینب علیهاالسلام» به قلم محمدمهدی تاج لنگرودی، «زینت عارفان: سیری در سلوک عرفانی زینب کبری(ع)» اثر محمدجواد رودگر و «زینب کبری(ع) پیام‌آور عاشورا» نوشته اسماعیل منصوری لاریجانی از دیگر آثاری است که پیرامون زندگانی و شخصیت حضرت زینب منتشر شده است.

پانویس

  1. ابن‌اثیر، أسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۲؛ نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۲۲.
  2. قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹-۳۳.
  3. دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۹.
  4. دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۹؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۳۱.
  5. دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۹؛ نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۲۲؛ مغنیه، الحسین(ع) و بطلة کربلاء، ۱۴۲۶ق، ص۲۸۵.
  6. شرف‌الدین، عقیلة الوحی، ص۴۱؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۳۱.
  7. کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۱؛ حسّون، اعلام النساء المؤمنات،‌ ۱۴۲۱ق، ص۴۳۶.
  8. نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۲۲.
  9. محلاتی، ریاحین الشریعة، ۱۳۴۹ش، ج۳، ص۳۳.
  10. نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۲۱؛‌ قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۳۹.
  11. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۴۴.
  12. ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ‌ج۱، ص۴۵۳، ‌ذیل واژه «زنب»؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ۱۴۲۶ق، ص۹۵.
  13. فیروزآبادی، القاموس المحیط، ۱۴۲۶ق، ص۹۵؛ حسینی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۶۰.
  14. قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۳۹؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۳۸.
  15. نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۲۱.
  16. برای نمونه نگاه کنید به:‌ جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۲-۵۳؛ ربانی خلخالی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری، ۱۳۸۷ش، ص۱۶-۱۹.
  17. نگاه کنید به: ربانی خلخالی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری، ۱۳۸۷ش، ص۱۶-۱۹.
  18. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۲-۵۳؛ ربانی خلخالی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری، ۱۳۸۷ش، ص۱۶-۱۹.
  19. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۳۷.
  20. «امام موسی صدر درمورد اربعین چه گفت؟»،‌ سایت انتخاب.
  21. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۴۰؛ ابن‌اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۳؛ طبرسی، اِعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۶.
  22. پرتو و خامه‌یار، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، ص۱۵۰.
  23. برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۴۰؛ ابن‌اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۳؛ قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۴۴؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۷۵ و ۷۶؛ عاشور، موسوعة زینب الکبری، ۱۴۲۹ق، ج۱،‌ ص۳۴و۳۵.
  24. برای نمونه نگاه کنید به: عاشور، موسوعة زینب الکبری، ۱۴۲۹ق، ج۱،‌ ص۳۴و۳۵.
  25. برای نمونه نگاه کنید به:‌ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۴۰؛ ابن‌اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۳؛ کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۲؛ دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۷۰؛ قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۴۸.
  26. طبرسی، اِعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۶.
  27. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۵؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۴۱۶ق، ص۹۵؛ طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۷.
  28. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۵؛ طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۷.
  29. سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، مکتبة نینوی الحدیثة، ص۱۹۲.
  30. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۴۱۶ق، ص۹۵.
  31. قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۴۸.
  32. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۳۷؛ قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۴۹ و ۵۰.
  33. مرتضی زبيدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۶۰؛ کحّاله، معجم قبائل العرب، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۴۹۳.
  34. مامقانی، تنقیح المقال، نجف،‌ ج۳، بخش ۲، ص۷۹.
  35. قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۵۱.
  36. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۱.
  37. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۱.
  38. نگاه کنید به: کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۲-۹۷.
  39. اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۱.
  40. کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۱؛ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۲.
  41. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۶ق، ص۹۵.
  42. اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۲.
  43. کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۲.
  44. «بیانات در دیدار پنجاه هزار فرمانده بسیج سراسر کشور»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
  45. محلاتی، ریاحین الشریعة، ۱۳۴۹ش، ج۳، ص۵۷.
  46. اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۲.
  47. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۶۷و۶۸.
  48. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۴؛ مامقانی، تنقیح المقال، نجف،‌ ج۳، بخش ۲، ص۷۹؛ جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۹۶و۹۸.
  49. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۴.
  50. نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۷۴و۷۵.
  51. نقدی، حیاة السیدة زينب، ۱۴۱۹ق، ص۷۵.
  52. محلاتی، ریاحین الشریعة، ۱۳۴۹ش، ج۳، ص۶۲.
  53. نقدی، حیاة السیدة زينب، ۱۴۱۹ق، ص۷۵؛ جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۱۰۵.
  54. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۱۰۵؛‌ نقدی، حیاة السیدة زينب، ۱۴۱۹ق، ص۷۵؛ محلاتی، ریاحین الشریعة، ۱۳۴۹ش، ج۳، ص۶۲.
  55. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۱۰۴و۱۰۵.
  56. مامقانی، تنقیح المقال، نجف،‌ ج۳، بخش ۲، ص۷۹.
  57. نگاه کنید به: نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۲۸.
  58. نگاه کنید به: مهدیزاده، «صبر و پایداری حضرت زینب(س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛ «حضرت زینب(س)، نماد صبر جمیل»، خبرگزاری حوزه.
  59. محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۲۱۶.
  60. «حضرت زینب(س)، نماد صبر جمیل»، خبرگزاری حوزه.
  61. فیض الاسلام، خاتون دوسرا، ۱۳۶۶ش، ص۱۸۵.
  62. سید بن طاووس، اللهوف، انوار الهدی، ص۹۴؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ص۴۷.
  63. مامقانی، تنقیح المقال، نجف،‌ ج۳، بخش ۲، ص۷۹.
  64. نقدی، حیاة السیدة زينب، ۱۴۱۹ق، ص۷۵ و ۷۶.
  65. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۷.
  66. قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۱۳۰.
  67. مامقانی، تنقیح المقال، نجف، ج۳،‌ بخش ۲، ص۷۹.
  68. قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۱۳۷و۱۳۸.
  69. قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۱۳۸.
  70. اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۳.
  71. محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۲۱۶.
  72. محمدی اشتهاردی، «زینب(س) پیامبر عاشورا»، ص۲۴.
  73. خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۴۷.
  74. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۹۳-۹۴.
  75. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۲.
  76. مغنیه، الحسين(ع) و بطلة كربلاء، ۱۴۲۶ق، ص۴۳۳؛ فیض الاسلام، خاتون دوسرا، ۱۳۶۶ش، ص۱۸۵.
  77. ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۲۷ق، ص۲۹۵؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۵۸ق، ج۵، ص۳۴۸-۳۴۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۵۹.
  78. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۵؛ طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۷.
  79. قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۲۰۱.
  80. نگاه کنید به: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۹.
  81. پرتو و خامه‌یار، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، ص۱۵۲.
  82. نگاه کنید به: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۹-۱۱۳.
  83. نگاه کنید به: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۹-۱۱۰.
  84. صادقی اردستانی، زینب قهرمان دختر علی، ۱۳۷۲ش، ص۲۴۶.
  85. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۵و۱۱۶.
  86. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۵.
  87. هاشمی‌نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۸۲ش، ص۲۱۱.
  88. محمّدی اشتهاردی، حضرت زینب فروغ تابان کوثر، ۱۳۷۹ش، ص۳۲۷-۳۲۸؛ هاشمی‌نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۸۲ش، ص۲۱۱.
  89. هاشمی‌نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۸۲ش، ص۲۱۳.
  90. هاشمی‌نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۸۲ش، ص۲۱۳.
  91. محمّدی اشتهاردی، حضرت زینب فروغ تابان کوثر، ۱۳۷۹ش، ص۲۴۸.
  92. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۷.
  93. نگاه کنید به:‌ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۳-۱۳۵.
  94. هاشمی‌نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۸۲ش، ص۲۱۵-۲۱۶.
  95. هاشمی‌نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۸۲ش، ص۲۲۰-۲۲۲.
  96. اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۴.
  97. رسولی محلاتی، زینب عقیله بنی‌هاشم، نشر مشعر، ص۱۰۷و۱۰۸.
  98. طبری، کامل بهایی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۴؛ رسولی محلاتی، زینب عقیله بنی‌هاشم، نشر مشعر، ص۱۰۸.
  99. پرتو، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، ص۱۵۳.
  100. قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۵۹۱؛ رسولی محلاتی، زینب عقیله بنی‌هاشم، نشر مشعر، ۱۱۲.
  101. قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۸؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۵۹۱.
  102. دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۷۰.
  103. قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۹.
  104. قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۹.
  105. شبلنجی، نور الابصار، نشر شریف رضی، ص۳۷۷؛ قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۹.
  106. کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۹.
  107. قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۶۱۰-۶۱۸.
  108. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۴۰-۱۴۱.
  109. مغنیه، الحسین(ع) و بطلة کربلا، ۱۴۲۶ق، ص۳۹۵-۳۹۷.
  110. گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء، ۳۹۱ش، ج۲، ص۵۹۶-۶۰۳.
  111. گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء، ۳۹۱ش، ج۲، ص۶۰۱و۶۰۲.
  112. پرتو و خامه‌یار، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، ص۱۵۸.
  113. پرتو و خامه‌یار، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، ص۱۵۹.
  114. «حمله تروریستی به حرم حضرت زینب در سوریه»، سایت شبکه خبر؛«حمله به حرم حضرت زینب(س)»، سایت تابناک.
  115. «سوریه - تشریح عملیات مرمت و بازسازی آسیب‌های وارده به حرم حضرت زینب سلام الله علیها»، وبگاه ستاد بازسازی عتبات عالیات.
  116. برای نمونه نگاه کنید به: «جهان غرق شادی از میلاد حضرت زینب(س)، پرستار کربلا»، وبگاه ایمنا؛ «برگزاری مراسم ولادت حضرت زینب(س) در زنجان»، پایگاه خبری تحلیلی موج رسا.
  117. «علت نامگذاری روز میلاد حضرت زینب(س) به روز پرستار»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  118. «علت نامگذاری روز میلاد حضرت زینب(س) به روز پرستار»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  119. برای نمونه نگاه کنید به: «عکس/ زائران کشورهای مختلف در مرقد حضرت زینب(س)»، خبرگزاری مشرق نیوز؛ «امروز مراسم عزاداری حضرت زینب(س) در سوئد و هلند برگزار می شود»، خبرگزاری حوزه؛ «عزاداری سالروز وفات حضرت زینب(س) در کربلا»، پایگاه اطلاع‌رسانی بین‌المللی اعتاب و زیارت.
  120. نگاه کنید به: «معنی اسم زینب و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال»، وبگاه راسخون.
  121. «زینب محبوبترین نام دختران ترکیه»، سایت انتخاب.
  122. نگاه کنید به: «فهرست ۵۰ نام پرطرفدار در میان دختران ایران در یک قرن اخیر»، سایت خبری تحلیلی شعار سال؛ «فهرست ۵۰ نام پرطرفدار در میان دختران ایران در یک قرن اخیر»، خبرگزاری آنا.
  123. نگاه کنید به: «همایش حضرت زینب(س) در حرم امام حسین(ع) برگزار شد»، خبرگزاری حوزه؛ «همایش رهروان حضرت زینب(س) در اردبیل»، خبرگزاری صداوسیما؛ «همایش حضرت زینب الگوی ایستادگی در بوشهر برگزار شد»، خبرگزاری دفاع مقدس؛ «کنگره ملی حضرت زینب(س) در قم به کار خود پایان داد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  124. «کنگره ملی حضرت زینب(س) در قم به کار خود پایان داد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  125. «دومین همایش بین‌المللی حضرت زینب (س) با مشارکت پرشور برگزار شد»، وبگاه اندیشگاه عالی تجربه نگاری.
  126. محمدزاده، دانشنامه‌ شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۲۸۷.
  127. نگاه کنید به: امین مقدسی، «بررسی شعر عاشورایی در دو ادب فارسی و عربی با تکیه بر شهریار و جواهری»، ص۷۹؛ «مجموعه اشعار خطبه‌های آتشین حضرت زینب(س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  128. «آفتاب در حجاب، روایت رنج و استقامت»، وبگاه باغ کتاب تهران.
  129. «بانوی قصه من رمانی متفاوت با محوریت حضرت زینب(س)»،‌ پایگاه تخصصی امام حسین(ع).
  130. محمدی‌ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۳۷۳.
  131. «مجموعه اشعار خطبه‌های آتشین حضرت زینب(س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  132. محمدزاده، دانشنامه‌ شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۲۸۰.
  133. احمدی، کتاب‌شناسی امامزادگان، ۱۳۸۴ش، ص۱۷.
  134. انصاری قمی، «کتاب‌شناسی حضرت زینب علیها سلام»، ص۱۴۶-۱۶۹.
  135. زادهوش، «کتاب‌شناسی حضرت زینب(س)»، ص۹۱-۱۰۶.
  136. جزائری، الخصائص الزینبیه، ۱۴۲۵ق، ص۲۰.
  137. «از موسوعة عقلیه الوحی رونمایی شد»، خبرگزاری ایسنا.

یادداشت

  1. امام سجاد(ع) پس از سخنرانی حضرت زینب(س)در کوفه به او فرمود: «أَنْتِ بِحَمْدِ اللَّهِ عَالِمَةٌ غَيْرُ مُعَلَّمَةٍ فَهِمَةٌ غَيْرُ مُفَهَّمَةٍ؛ خدای را سپاس که تو عالمی هستی که نزد کسی نیاموخته‌ای و فهیم و دانایی هستی که نیاز به فراگرفتن از دیگران نداشته‌ای» (طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۵).
  2. بر پایه روایتی از امام باقر(ع)، صبر جمیل آن است که انسان در برابر حوادث و مصائب، شکایتی به مردم نداشته باشد.(کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۹۳.)

منابع

  • «آفتاب در حجاب، روایت رنج و استقامت»، وبگاه باغ کتاب تهران، تاریخ درج مطلب: ۱۷ بهمن ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، أسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
  • ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
  • ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبین، قم، شریف الرضی، ۱۴۱۶ق.
  • ابومخنف، لوط بن یحیی، وقعةالطف، تحقیق محمّدهادی یوسفی غروی، قم، مجمع العالمی لاهل البیت، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
  • ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
  • احمدی، اصغر، کتاب‌شناسی امامزادگان و بقاع متبرکه، قم، صبح صادق، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
  • «از موسوعة عقلیه الوحی رونمایی شد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ خرداد ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • «امام موسی صدر درمورد اربعین چه گفت؟»،‌ سایت انتخاب، تاریخ درج مطلب: ۲۶ شهریور ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • «امروز مراسم عزاداری حضرت زینب(س) در سوئد و هلند برگزار می شود»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ فروردین ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۴ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • امین، سید محسن، اعیان الشیعة، تحقیق حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
  • امین مقدسی، ابوالحسن زهرا بهشتی، «بررسی شعر عاشورایی در دو ادب فارسی و عربی با تکیه بر شهریار و جواهری»، دو فصلنامه ادبیات پایداری، شماره ۷، پاییز و زمستان ۱۳۹۱ش.
  • انصاری قمی، ناصرالدین، «کتاب‌شناسی حضرت زینب علیها سلام»، وقف میراث جاویدان، شماره ۱۰۵، بهار ۱۳۹۸ش.
  • «بانوی قصه من رمانی متفاوت با محوریت حضرت زینب(س)»،‌ پایگاه تخصصی امام حسین(ع)، تاریخ درج مطلب: ۱۸ آبان ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • «برگزاری مراسم ولادت حضرت زینب(س) در زنجان»، پایگاه خبری تحلیلی موج رسا، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آبان ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۴ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • «بیانات در دیدار پنجاه هزار فرمانده بسیج سراسر کشور»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب:‌ ۲۹ آبان ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۰ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • پرتو، مریم و احمد خامه‌یار، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، در دانشنامه جهان اسلام (ج۲۲)، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۶ش.
  • جزائری، سید نورالدین، الخصائص الزینبیه، قم، انتشارات المکتبة الحیدریة، ۱۴۲۵ق.
  • «جهان غرق شادی از میلاد حضرت زینب(س)، پرستار کربلا»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ آبان ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۴ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • حسّون، محمد، اعلام النساء المؤمنات،‌ قم، اسوه، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق.
  • حسینی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.
  • «حضرت زینب(س)، نماد صبر جمیل»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۹ شهریور ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۳۹۹ش.
  • خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین، تحقیق محمد سماوی، قم، انوار الهدی، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.
  • «پنجاه نام اول دختران در سال ۱۳۹۲ گزارش ثبت احوال»، سایت سازمان ثبت احوال، تاریخ بازدید مطلب: ۱۴ بهمن ۱۳۹۷ش.
  • دخیل، علی محمد علی، اعلام النساء، لبنان، الدار الاسلامیه، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
  • «دومین همایش بین‌المللی حضرت زینب (س) با مشارکت پرشور برگزار شد»، وبگاه اندیشگاه عالی تجربه نگاری، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آبان ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • ربانی خلخالی، علی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری سلام الله علیها، قم، مکتب الحسین(ع)، ۱۳۸۷ش.
  • رجبی دوانی، حسین، «چرا همسر حضرت زینب(س) ایشان را در کربلا همراهی نکرد؟»، پایگاه خبری باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۵ بهمن ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱۹فروردین ۱۳۹۸ش.
  • زادهوش، محمدرضا، «کتاب‌شناسی حضرت زینب(س)»، آینه پژوهش، شماره ۱۱۵، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۸ش.
  • رسولی محلاتی، سید هاشم، زینب عقیله بنی‌هاشم، تهران، نشر مشعر، بی‌تا.
  • «زینب محبوبترین نام دختران ترکیه»، سایت انتخاب، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اسفند ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۴ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • سبط بن جوزی، یوسف‌ بن‌ قزاوغلی، تذکرة الخواص، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة، بی‌تا.
  • سید بن طاووس، علی بن موسی، اللهوف فی قتلی الطفوف، قم، انوار الهدی، بی‌تا.
  • شبلنجی، مؤمن بن حسن، نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار(ص)، قم، شریف رضی، بی‌تا.
  • شرف‌الدین، سید عبدالحسین، عقیلة الوحی الصدیقة الصغری الحوارء الکبری زینب(س): بنت أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب(ع)، تحقیق محمدرضا مامقانی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  • شیخ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
  • صادقی اردستانی، احمد، زینب قهرمان دختر علی، تهران، مطهر، ۱۳۷۲ش.
  • طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج على أهل اللجاج‏، تحقیق محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضوی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
  • ‌طبرسی، فضل بن حسن، اِعلام الوری بأعلام الهدى‏، قم، آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
  • طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، قاهره، مطبعة الاستقامه، ۱۳۵۸ق.
  • طبری، عمادالدین حسن بن علی، کامل بهائی، تحقیق و تصحیح اکبر صفدری قزوینی، تهران، مرتضوی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
  • عاشور، علی، موسوعة زینب الکبری علیها السلام بنت أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب علیه السلام، بیروت، دار نظیر عبود، ۱۴۲۹ق.
  • «عزاداری سالروز وفات حضرت زینب(س) در کربلا»، پایگاه اطلاع‌رسانی بین‌المللی اعتاب و زیارت، تاریخ درج مطلب: ۲۹ دی ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۴ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • «عکس/ زائران کشورهای مختلف در مرقد حضرت زینب(س)»، خبرگزاری مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۴ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • «علت نامگذاری روز میلاد حضرت زینب(س) به روز پرستار»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آبان ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۲۲ دی ۱۳۹۷ش.
  • «فهرست ۵۰ نام پرطرفدار در میان دختران ایران در یک قرن اخیر»، سایت خبری تحلیلی شعار سال، تاریخ درج مطلب: ۱۹ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • «فهرست ۵۰ نام پرطرفدار در میان دختران ایران در یک قرن اخیر»، خبرگزاری آنا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • ‌ فیروزآبادی، مجدالدین محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۵م.
  • فیض الاسلام، سید علی نقی، خاتون دوسرا سیدتنا زینب الکبری، تهران، نشر آثار فیض الاسلام، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.
  • قرشی، باقرشریف، السیدة زینب بطلة التاریخ و رائدة الجهاد فی الاسلام، بیروت، دارالمحجة البیضاء، چاپ اول، ۱۴۲۲ق/۲۰۰۱م.
  • قزوینی، سید محمدکاظم، زینب الکبری(س) من المهد الی اللحد، قم، دار الغدیر، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق/۲۰۰۳م.
  • کحّاله، عمر رضا، أعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، بیروت، موسسة الرسالة، ۲۰۰۸م.
  • کحّاله، عمر رضا،‌ معجم قبائل العرب، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
  • «کنگره ملی حضرت زینب(س) در قم به کار خود پایان داد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۹ خرداد ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، زیر نظر مهدی پیشوایی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۱ش.
  • اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، زیر نظر جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
  • مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف،‌ بی‌نا، بی‌تا.
  • محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، ۱۳۷۶ش.
  • محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة در ترجمه بانوان دانشمند شیعه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۴۹ش.
  • مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
  • «مجموعه اشعار خطبه‌های آتشین حضرت زینب(س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۳ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • محمدزاده، مرضیه، دانشنامه‌ شعر عاشورایی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۶ش.
  • محمدی اشتهاردی، محمد، حضرت زینب فروغ تابان کوثر، تهران، برهان، چاپ سوم، ۱۳۷۹ش.
  • محمدی اشتهاردی، محمد، «زینب(س) پیامبر عاشورا»، مجله پاسدار اسلام، شماره ۱۹۸، خرداد ۱۳۷۷ش.
  • محمدی‌ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین(ع)، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۸ش.
  • «محبوب‌ترین اسامی دختران و پسران در ۱۰ سال اخیر کدامند؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۱۸ بهمن ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۴ بهمن ۱۳۹۷ش.
  • مرتضی زبيدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
  • «معنی اسم زینب و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال»، وبگاه راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۹ تیر ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۴ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • مغنیه، محمدجواد، الحسین(ع) و بطلة کربلا، بی‌جا، دار الکتب الاسلامی، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۵م.
  • مهدیزاده، زهرا، «صبر و پایداری حضرت زینب(س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۰ مهر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۳۹۹ش.
  • نقدی، جعفر، حیاة السیدة زينب بنت الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع)، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
  • هاشمی‌نژاد، سید عبدالکریم، درسی که حسین به انسانها آموخت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۲ش.
  • «همایش حضرت زینب(س) در حرم امام حسین(ع) برگزار شد»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳ آبان ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • «همایش رهروان حضرت زینب(س) در اردبیل»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • «همایش حضرت زینب الگوی ایستادگی در بوشهر برگزار شد»، خبرگزاری دفاع مقدس، تاریخ درج مطلب: ۶ اردیبهشت ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۳ش.

پیوند به بیرون