مسجدالنبی
.jpg) | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | مسجد• مرقد پیامبر(ص) • مدفن حضرت فاطمه(س) |
| مکان | مدینه |
| نامهای دیگر | جامع مدینه • مسجد الرّسول • مسجد رسول الله • مسجد نبوی • مسجد مدینه |
| وقایع مرتبط | ستون حنانه |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| بازسازی | در دورههای مختلف |
مسجدُالنّبی یا مسجد نبوی، از مهمترین زیارتگاههای مسلمانان که پس از مسجدالحرام، مقدسترین مسجد در نزد مسلمانان است. پیامبر اسلام این مسجد را در سال اول هجری، و در آغاز ورود خود به مدینه ساخت. پیامبر اسلام، نماز خواندن در مسجدالنبی را معادل ده هزار نماز در مسجدهای دیگر (غیر از مسجدالحرام) دانسته است. حجره و مرقد پیامبر اسلام(ص) و همچنین خانه حضرت زهرا(س) در اواخر قرن اول هجری بخشی از این مسجد گردیدند.
مسجدالنبی که در آغاز حدود هزار متر مربع بود، پس از توسعه در قرن چهارده شمسی، فضای مُسَقف آن به حدود ۹۸ هزار متر مربع، پشتبام ۶۷ هزار متر مربع و صحن آن به ۲۳۵ هزار متر مربع گسترش یافت. همچنین بیش از ۲۱۰۰ ستون در مسجدالنبی ساخته شد. منبر پیامبر و نیز چند محراب از جمله محراب پیامبر، محراب تهجد و همچنین گنبد سبز، از دیگر قسمتهای موجود در مسجدالنبی است.
مسلمانان پیش یا پس از ادای فریضه حج، غالباً به زیارت مسجدالنبی میروند و زیارت این مسجد را در کمال معنوی سفر حج خود مؤثر میشمارند. رَوْضَةُ النَّبی بخشی میان منبر و حجره نبوی در مسجدالنبی است که پیامبر آن را باغی از باغهای بهشت توصیف کرده است. مسجدالنبی همچنین برای شیعیان جایگاه ویژهای دارد، و برای ورود در آن احکام مستحبی بیان شده است. مسجدالنبی همچنین از اماکن مقدسی است که میتوان در آن نماز را کامل یا شکسته خواند و نیز ورود جنب، حائض و نفساء در آن حرام است.
در طول تاریخ، از حوالی سال ۲۰۰ هجری، کتابهایی درباره مسجدالنبی بهطور خاص نوشته شده یا در کتابهایی درباره شهر مدینه، به مسجدالنبی هم پرداخته شده است.
فضیلت و جایگاه
مسجدالنبی پس از مسجدالحرام، مقدسترین مسجد مسلمانان به شمار میآید و احکام فقهی ویژهای دارد. وجود برخی اماکن در این مسجد و نیز در پیرامون آن، اهمیت بیشتری به آن بخشیده است. مقبره و خانه پیامبر(ص) در این مسجد است و قبرستان بقیع که مدفن بزرگان صدر اسلام از جمله برخی امامان شیعه است، در نزدیکی این مسجد قرار دارد.[۱] احتمال دفن حضرت فاطمه(س) درون مسجدالنبی بین قبر و منبر حضرت رسول(ص)[۲] و ماجرای سد الابواب که در آن پیامبر از طرف خداوند مأمور شد همه درهایی که به داخل مسجدالنبی باز میشد، به جز درِ خانهٔ حضرت علی(ع)، را ببندد[۳] بر اهمیت این مسجد افزودهاند.
پیامبر اسلام، نماز خواندن در مسجدالنبی را معادل ده هزار نماز در مسجدهای دیگر (غیر از مسجدالحرام) دانسته است.[۴] روایات دیگری نیز بر فضل نماز در مسجدالنبی بر نماز در مساجد دیگر نقل شده است.[۵] همچنین توصیه شده وقتی وارد مسجدالنبی میشوید بر پیامبر اسلام صلوات بفرستید و نماز بسیار در این مسجد بخوانید.[۶]
آیه ۱۰۸ سوره توبه، از رفتن[۷] و تجمع[۸] و اقامه نماز در مسجد ضرار باز میدارد[۹] و به جای آن توصیه به خواندن نماز در مسجدی میکند که بر پایه تقوا ساخته شده و نمازگزاران آن همواره با طهارت هستند.[۱۰] بیشتر مفسران مسجد تحسین شده در این آیه را مسجد قبا دانستهاند[۱۱] اما برخی انرا پیرامون مسجدالنبی نقل کردهاند.[۱۲]
مسلمانان پیش یا پس از ادای فریضه حج، غالباً به زیارت این مسجد میروند و زیارت این مسجد را در کمال معنوی سفر حج خود مؤثر میشمارند.[۱۳] از پیامبر اسلام نقل شده که هر فردی که قبر مرا زیارت کند شفاعت من بر او واجب میشود.[۱۴] قبر پیامبر در درون حجره وی بوده که در توسعه مسجدالنبی در اواخر قرن اول، بخشی از مسجد شد.[۱۵] در روایات به اعتکاف در کنار ستونهای مسجدالنبی توصیه شده است.[۱۶]
مسجدالنبی با نامهای دیگری از جمله جامع مدینه، مسجد الرّسول، مسجد رسول الله، مسجد نبوی و مسجد مدینه نیز شناخته میشود. مشهورترین نام این مسجد، «مَسجدُالنَّبی» است. پیامبر اسلام(ص) در این مسجد نمازهای جماعت را اقامه میکرد و فعالیتهای خویش را در این مکان انجام میداد؛[۱۷] از این رو این مسجد را از دیرباز به مسجدالنبی میشناسند. همچنین افزوده شدن خانه پیامبر که محل دفن او نیز بوده به این مسجد، در این نامگذاری مؤثر بوده است.[۱۸] در روایاتی که از پیامبر(ص) نقل شده، مسجدالنبی با تعابیری همچون «مسجدی» (مسجد من) تعبیر شده است.[۱۹] این مسجد در بخش مرکزی شهر مدینه، در کشور عربستان سعودی است.[۲۰]
ساحت مسجدالنبی
مسجدالنبی پس از بازسازی دوم در حکومت آلسعود، وسعت بسیار زیادی یافت؛ بهگونهای که فضای مُسَقف مسجد حدود ۹۸ هزار متر مربع، پشت بام ۶۷ هزار متر مربع و صحن مسجدالنبی به ۲۳۵ هزار متر مربع گسترش یافت.[۲۱] بخش جدید مسجدالنبی بهگونهای طراحی شد که مسجد قدیمی را درون خود قرار دهد.[۲۲] صحن وسیع ساخته شده برای مسجدالنبی برای نماز نیز مورد استفاده قرار میگیرد.[۲۳] این صحن به سایبانهای چادری مجهز شده که قابلیت باز و بستهشدن داشته و هر یک ده تن وزن دارد.[۲۴] در مجموعه مسجدالنبی ۱۸۲ سایبان ساخته شده است.[۲۵] پشتبام مسجدالنبی نیز بهگونهای ساخته شده که قابل استفاده برای زائران است و برای برپایی نماز استفاده میشود.[۲۶] براساس گزارش سایت سازمان عمومی امور مسجدالنبی، این مسجد در ایام شلوغی ظرفیت یک میلیون نمازگزار را دارد.[۲۷]
در مسجدالنبی برای آب شُرب، آب زمزم فراهم آمده است.[۲۸] در سال ۲۰۲۴م حدود ۱۱۲ تن عطرهای طبیعی و حدود ۶۴۰ کیلو از بهترین و لوکسترین عطرها برای معطرکردن فضای مسجدالنبی استفاده شد.[۲۹] سیستمهای تهویه بسیار قدرتمندی برای مسجدالنبی ساخته شده و از طریق پایههای ستونها که در بر گیرنده شبکههای تهویه هستند، دمای درون مسجد تنظیم میشود.[۳۰] در صحن مسجدالنبی، فضایی برای کودکان در نظر گرفته شده که برای نگهداری از کودکان با برنامههای آموزشی و تفریحی ساخته شده است.[۳۱] تأسیس کتابخانه مسجدالنبی به سال ۸۸۶ق باز میگردد که در آتشسوزی همان سال بخش بزرگی از کتابها سوخت.[۳۲] در نهایت در سال ۱۳۵۲ق با پیشنهاد مدیر وقت اوقاف مدینه این کتابخانه دوباره بازسازی شد. همه زائران مسجدالنبی میتوانند از این کتابخانه و سالن مطالعه آن استفاده نمایند.[۳۳]
بخشهای بزرگی از زیرزمین مسجدالنبی برای پارکینگ ماشینها اختصاص داده شده و همچنین سرویسبهداشتیهای بزرگی نیز در زیر زمین مسجد ساخته شده است.[۳۴] همچنین تونلهایی به فضای بیرون مسجد برای سهولت رفتو آمد خودروها ساخته شده است.[۳۵] برای دسترسی به زیرزمین مسجد و بام مسجد، یکصد و هشتاد پله برقی ساخته شده است.[۳۶]
تاریخچه
وقتی پیامبر اسلام(ص) وارد یثرب شد، شتر خود را رها کرد و قرار را بر این گزارد که هر جا شتر متوقف شود، همانجا محل سکونتش باشد. شتر در محل فعلی مسجدالنبی زانو زد و مسجد و خانه پیامبر همانجا ساخته شد. دیگر مسلمانان نیز در کنار مسجد خانههایی ساختند که درِ آنها به داخل مسجد باز میشد.[۳۷] نخستین بنای مسجد، در حدود ۱۰۵۰ متر مربع[۳۸] تا ۱۱۹۲متر (حدود ۳۳ در ۳۶ متر[۳۹]) بود که البته گسترش آن از زمان پیامبر آغاز شد و دیوارهایی به طول ۳ و نیم متر داشت.[۴۰] تغییر قبله از مسجدالاقصی به مسجدالحرام، و به عبارتی از شمال به جنوب، باعث بسته شدن درِ جنوبی و انتقال آن به دیوار شمالی و همچنین انتقال بخش مسقف از شمال به جنوب مسجد شد.[۴۱] در سال هفتم هجری، به دلیل گسترش اسلام و افزایش تعداد مسلمانان، مساحت مسجد به ۲۴۷۵ متر مربع رسید و شکل مسجد به صورت مربع درآمد.[۴۲]
دوره خلیفه دوم و سوم
در سال هفدهم هجری، خانههای اطراف مسجد ضمیمه آن شد و مسجد از سمت قبله حدود ۵ متر و از سمت غرب ۱۰ متر و از سمت شمال ۱۵ متر گسترش یافت.[۴۳] در سال ۲۹ هجری نیز با وجود مخالفت برخی از همسایگان مسجد که افزایش مساحت مسجد باعث تخریب خانههایشان میشد، خلیفه سوم ۴۹۶ متر بر مساحت مسجد افزود. او همچنین در این توسعه از سنگهای حجّاری شده و منقّش استفاده کرد و سقف را با چوب ساج ترمیم نمود. به علاوه، در قسمت جلوی مسجد، یعنی محل ایستادن امام، مقصوره، یا غرفه کوچکی برای ایستادن امام جماعت ساخت.[۴۴]
دوره بنیامیه، بنیعباس و ممالیک
عمر بن عبدالعزیز، والی مدینه در سال ۸۸ تا ۹۱ هجری، خانه حضرت فاطمه(س)، و حجرههای پیامبر را به مسجد اضافه کرد و بنای مسجد را تا ۶۴۰۰ متر مربع یا ۷۵۰۰ متر مربع افزایش داد.[۴۵] اتفاق خاصی که در بنای این دوره افتاد، استحکام بنای مسجد و افزودن تزیینات فراوان به مسجد توسط کارگران ماهر رومی بود.[۴۶] ولید برای بنای مسجد از قیصر روم کمک گرفت و او علاوه بر بخشیدن صد هزار مثقال طلا، صد کارگر ماهر برای ولید فرستاد.[۴۶]
مهدی عباسی، در سال ۱۶۱ یا ۱۶۲ هجری قمری، ۲۴۵۰ متر بر مسجد افزود، شمار ستونهای مسجد را بیشتر کرد و بر تعداد درهای آن افزود. در این زمان مسجد بیست در داشت؛ چهار درِ شمالی، هشت درِ غربی و هشت درِ شرقی. در این بازسازی شمار زیادی از خانههای اطراف مسجد که هر کدام به نام صحابه ساکن در آنها شهرت داشت، تخریب و به مسجد افزوده شد؛ از جمله آنها خانه عبدالله بن مسعود، شُرَحْبیل بن حَسنة و مِسْور بن مَخْرمه بود.[۴۷] ممالیک نیز در دورههای مختلق به بازسازی مسجدالنبی پرداختند.[۴۸]
دوره عثمانی و آلسعود
سلطان عبدالحمید اول، طی سیزده سال از سال ۱۲۶۵ق، مسجد را به شکلی استوار و در عین حال زیبا بازسازی کرد. برخی مدعی شدهاند ساختمانی که در این بازسازی ساخته شد، قویترین و محکمترین ساختمان نسبت به گذشته بود.[۴۹] ملک فهد بن عبدالعزیز، در سال ۱۴۰۵ق، با افزایش مساحت مسجد به ۸۲ هزار متر مربع، بزرگترین گسترش برای مسجدالنبی را شکل داد.[۵۰]
آداب و احکام مسجد
هنگام ورود به مسجدالنبی، توقف در کنار درِ آن و خواندن اذن دخول، مستحب است. همچنین است اینکه ورود با پای راست و از درِ جبرئیل انجام شود و صد مرتبه ذکر الله اکبر گفته شود، و بعد از آن، دو رکعت نماز تحیت مسجد ادا شود.[۵۱] ورود جنب، حائض و نُفَساء به مسجدالنبی حرام است، اگرچه از یک در وارد و از در دیگر خارج شوند.[۵۲] همچنین مسجدالنبی از اماکن تخییر است؛ یعنی مسافر میتواند در مسجدالنبی نمازش را کامل یا شکسته بخواند.[۵۳] برخی مراجع شیعه فتوا دادهاند در زمان اقامه نماز جماعت در مسجدالنبی، مؤمنان نبايد از آنجا خارج شوند و بايد از جماعت تخلف نكنند و با ساير مسلمين به جماعت نماز بخوانند.[۵۴]
اماکن و اجزاء مسجد
حجره نبوی
حجره نبوی محل دفن پیامبر اسلام است که پیشتر محل زندگی او با همسرش عایشه بود.[۵۶] پیامبر اسلام در این خانه مریض شد، درگذشت، و مردم در این خانه بر پیامبر نماز خواندند.[۵۷] با پیشنهاد امام علی(ع)، پیامبر در همین خانهای که در آن وفات کرده بود، به خاک سپرده شد.[۵۸] بعدها خلیفه اول و خلیفه دوم نیز در این اتاق دفن شدند.[۵۹] امام حسن(ع) وصیت کرد تا در کنار پیامبر اسلام دفن شود[۶۰] اما حکومت بنیامیه[۶۱] و عایشه همسر پیامبر[۶۲] از آن جلوگیری کردند. در اواخر قرن اول هجری، در اطراف حجره پیامبر، دیوارهایی ساخته شد که دارای پنج ضلع بود. علت این امر شبیه نشدن به کعبه گفته شده است.[۶۳] در بازسازیهای بعدی، این حجره بخشی از مسجدالنبی شد و به همراه خانه حضرت زهرا در درون ضریحی قرار گرفت.[۶۴]
خانه و مدفن حضرت فاطمه(س)
خانه حضرت فاطمه(س) دختر پیامبر اسلام، پشت خانه عایشه بود. درِ خانه فاطمه(س) در انتهای دیواره غربی حجره و مقصوره کنونی پیامبر قرار داشت. امروز از آن خانه اثری نیست و محدوده آن داخل ضریح و حجره پیامبر(ص) قرار دارد.[۶۵] اهلسنت غالباً محل دفن حضرت فاطمه(س) را بقیع میدانند؛[۶۶] اما بنابر بیشتر روایات شیعه، محل دفن، خانه اوست که اکنون جزء مسجدالنبی است.[۶۷] علمای شیعه نیز هرچند به گونه یقینی در این باره اظهارنظر نکردهاند، اما احتمال قوی دادهاند که مدفن حضرت فاطمه(س) جایی در مسجدالنبی کنونی است.[۶۸]
روضة النبی
رَوْضَةُ النَّبی بخشی میان منبر و حجره نبوی در مسجدالنبی است که پیامبر آن را باغی از باغهای بهشت توصیف کرده است.[۶۹] در تفسیر کلامِ پیامبر گفته شده که عبادت در روضةالنبی سبب دستیابی به باغی از باغهای بهشتی میگردد.[۷۰] اما برخی دیگر ظاهر این روایت را مقصود دانسته و معتقدند این مکان قطعهای از بهشت است.[۷۱] روضةالنبی به «روضه مُطَهّره» و «روضه شَریفه» نیز شهرت دارد.[۷۲]
درهای مسجد
مسجدالنبی در زمان پیامبر اسلام سه در داشته است:
- درِ سمت جنوب مسجد که بعد از تغییر قبله بسته شد، و به جای آن دری دیگر در شمال مسجد باز شد.[۷۳]
- درِ سمت غربی مسجد معروف به «باب عاتکة»، که اکنون به «باب الرحمة» مشهور است.[۷۴] وجه نامگذاری این در به «عاتکه» به این جهت است که این در، روبهروی خانه عاتکه، دختر عبدالله بن یزید بن معاویه، باز میشد.[۷۵] علت نامگذاری به «رحمت» بر پایه حدیثی از رسول خدا(ص) است که شخصی از این در وارد شد و از خداوند طلب نزول باران کرد و پس از هفت روز، به خواسته همان شخص تقاضای قطع باران شد.[۷۶]
باب السلام در مسجدالنبی در سال ۱۹۲۵م. 
فاصله میان مسجدالنبی و قبرستان بقیع - درِ سمت شرق، معروف به باب عثمان، باب النبی و باب جبرئیل است.[۷۷] از آنجا که این در، روبهروی خانه عثمان بن عفان بوده، و پیامبر از این در وارد مسجد میشد، و جبرئیل در این مکان در روز جنگ بنیقریظه بر پیامبر نازل شد، این باب نامهای متعددی پیدا کرده است.[۷۸]
در زمان خلیفه دوم، سه در دیگر به مسجد اضافه شد:
- باب السلام در سمت غرب مسجد
- باب النساء در سمت شرق مسجد
- یک در در سمت شمال مسجد[۷۹]
در توسعههای مختلف در طول تاریخ، درهایی بر مسجد افزوده و گاه برخی درها مسدود شد. در سال ۱۴۰۴ش، مسجد حدود ۸۶ در دارد.[۸۰]
ستونها
مسجدالنبی در زمان پیامبر اسلام ستونهایی داشت که تنه نخل بود و برخی از ستونهایی که در روضه شریفه بود، مشهور شدند.[۸۱] هر کدام از آنها نام[۸۲] و قصه تاریخی برای خود دارند.[۸۳] این ستونها در بازسازیهای مسجدالنبی تغییر یافتند و بهجای آنها، ستونهایی از جنس سنگ قرار داده شد.[۸۴] با وجود بازسازیهای متعدد، تلاش بر این بود حالت اولیه مسجد از بین نرود و ستونها دقیقاً در همان مکانِ ستونهای سابق قرار داده شود.[۸۵] پس از دومین بازسازی در دوره آلسعود، ۲۱۰۴ ستون در مسجدالنبی ساخته شد.[۸۶]
مِنبر پیامبر
پیامبر اسلام(ص) در آغاز، هنگام سخنرانی در مسجدالنبی به تنه درخت خرما تکیه میداد.[۸۷] در سال هفتم یا هشتم هجری منبری در مسجد ساخته شد[۸۸] و پیامبر منبر خود را دَرِ کوچکی از بهشت توصیف کرد[۸۹] که پایههای آن از بهشت آغاز شده است.[۹۰] دو علت برای ساخت منبر چوبی برای پیامبر نقل شده است: خستگی پیامبر در زمانی که به صورت ایستاده خطبه میخواند،[۹۱] و نیز تعداد زیاد مسلمانان و بزرگشدن مسجدالنبی که ضروری میساخت پیامبر در فضای بلندی قرار گرفته و سخنرانی کند.[۹۲] در قرنهای متمادی، منبرهای متعددی ساخته، و در همان مکان منبر پیامبر قرار داده شد.[۹۳] در نهایت در سال ۹۹۸ قمری، سلطان عثمانی منبری فرستاد که در مکان منبر پیامبر قرار دارد.[۹۴]
محرابها
.jpg)
یکی از مکانهایی که در درون روضه شریفه قرار دارد محراب پیامبر اسلام است.[۹۶] محراب در نزدیکی منبر پیامبر قرار گرفته است.[۹۷] محراب پیامبر مکانی بوده که حضرت محمد(ص) در آنجا نماز میخوانده و اصحاب به ایشان اقتدا میکردند.[۹۸] این محراب در زمان پیامبر توخالی نبود، بلکه مانند دیوار بود[۹۹] احتمال داده شده که این محراب در زمان عمر بن عبدالعزیز ساخته شده باشد.[۱۰۰]
در زمان خلیفه دوم دیوار در سمت قبله (جنوب) مسجدالنبی مقداری گسترش یافت. به همین جهت محراب به دیوار جدید منتقل گردید. در زمان خلیفه سوم نیز چند متر دیوار جلوتر رفت و محراب چند متر جلوتر در دیوار جدید قرار گرفت که هنوز این دیوار و محراب در آنجا قرار داشته و تغییری نکرده است. البته در هر دو انتقال، محراب در محازات همان مکانی که قرار داشت در دیوار جدید قرار گرفت.[۱۰۱] این محراب در سمت ورودی باب السلام قرار داد.[۱۰۲] این دیوار که محراب ساخته شده در زمان عثمان در آن قرار داشت، در بازسازیها گسترش نیافت.[۱۰۳] این محراب به محراب عثمانی شهرت یافت. نماز جماعت در دورهای از حکومت آلسعود در این محراب برگزار میگردید که پس از مدتی به محراب پیامبر در داخل روضه بازگشت و امام جماعت در آنجا نماز را میخواند.[۱۰۴]
محراب تهجّد، مکانی در کنار ستون تهجد بوده، که پیامبر اکرم(ص) برای نماز شب، عبادت و شبزندهداری در کنار این ستون میایستاد. در قرون بعدی، به یاد و احترام پیامبر(ص)، محرابی در اینجا ساخته شد که به محراب تهجد شهرت یافت و در دوره آلسعود، آن را برچیدند.[۱۰۵] دیگر محراب مسجدالنبی محراب فاطمه(س) است. امروزه این محراب در داخل ضریح مقصوره قرار دارد که به مسجد ملحق شده است. در روایات، از این محراب یاد شده است.[۱۰۶]
گنبد نبوی
در سال ۶۷۸ق نخستین گنبد توسط سلطان قلاوون مملوکی، روی مرقد مطهر بنا شد. در سال ۸۸۷ق سلطان قایتبای گنبد را که در اثر آتشسوزی آسیب دیده بود، از نو بنا کرد. همچنین در سال ۱۲۳۳ق در روزگار سلطان محمود عثمانی، گنبد بازسازی شد. در زمان سلطان عبدالحمید عثمانی، رنگ گنبد که تا آن زمان کبود بود، به سبز تغییر پیدا کرد و از آن پس، به قُبة الخضراء شهرت یافت. طبق سنت، هر از چند سال، رنگی روی رنگ پیشین کشیده میشود.[۱۰۷] در بازسازی دوم توسط آلسعود، بیست و چهار گنبد برای مسجدالنبی ساخته شد. این گنبدها متحرک هستند.[۱۰۸] این گنبدها هماهنگ با گنبد سبز مسجد و البته کوتاهتر از آن طراحی شدهاند.[۱۰۹]
مأذنه (منارهها)
مسجدالنبی در زمان پیامبر اسلام هیچ مناره و مأذنهای نداشت و مؤذنها بر بالای بلندی رفته و اذان میگفتند.[۱۱۰] اولین مأذنه برای مسجدالنبی توسط عمر بن عبدالعزیز در دوران حکومت ولید بن عبدالملک ساخته شد.[۱۱۱] منارهای در جنوب شرقی مسجد و در نزدیکی گنبد سبز قرار دارد که مشهورترین مناره مسجدالنبی است. مناره دیگری نیز در نزدیکی باب السلام قرار دارد. در بازسازی در دوره سعودی این دو مناره باقی ماند و دو مناره در سمت شمال مسجد بازسازی کامل شد.[۱۱۲] همچنین در دوره آلسعود شش مناره دیگر نیز ساخته شد و در مجموع مسجد دارای ده مناره گردید.[۱۱۳]
حدیقة الزهرا
در گذشته، در زاویه شرقى حیاتِ اول مسجد، چندین درخت نخل بوده است. ابنجبیر در قرن ششم هجرى از پانزده عدد نخل در صحن مسجد یاد كرده است. گویا بعدها به دلیل نزدیكى آنها به محراب تهجد و خانه حضرت زهرا(س) آن را «حدیقة الزهراء» نامیدهاند.[۱۱۴] نام دوازده امام شیعه، همراه نام عشره مبشّره و اسامى چهار امام مذهب اهلسنت بر اطراف دیوار حیات اول و دوم به خطى زیبا نوشته شده است. در میان آنها نام امام زمان(عج) به صورت محمدالمهدى آمده، بهگونهاى كه از دور «حى» یعنى زنده خوانده مىشود. که کلمه «حی» در دوره آلسعود تغییر یافته است.[۱۱۵]
کتابشناسی
آثار درباره مسجدالنبی را میتوان دو دسته دانست؛ آثاری که به گونه مستقل به معرفی این مسجد پرداختهاند و آثاری که ضمن پرداختن به موضوعاتی دیگر مانند شهر مدینه، مباحثی را نیز به مسجدالنبی اختصاص دادهاند. از جمله:
- اخبار المدینة، نوشته ابنزَباله (درگذشتهٔ حدود ۲۰۰ق)، اولین کتابی است که در بخشهایی به معرفی مسجدالنبی پرداخته است. ابنزباله در این کتاب، گزارشهایی را از تاریخ مسجد و ساختوساز آن نقل کرده است. او همچنین مساحت مسجد و شرحی از وضعیت بناها و خانههای پیرامونی آن را نوشته است.
- تاریخ المدینة المنورة، نوشته ابنشبّه (درگذشتهٔ ۲۶۲ق): مؤلف در این کتاب به معرفی شهر مدینه در سه دوره حیات پیامبر(ص)، خلیفه دوم و خلیفه سوم پرداخته است.[۱۱۶] ابنشبه در ذیل مباحث مربوط به شهر مدینه، به معرفی مسجدالنبی و آداب مربوط به آن نیز پرداخته است.
- آثار اسلامی مکه و مدینه، نوشته رسول جعفریان.
- تاریخ المسجد النبوی الشریف، نوشته محمد الیاس عبدالغنی. مؤلف در این کتاب به طور مستقل مسجدالنبی را مورد بررسی قرار داده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ رک: جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۹.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۷۲.
- ↑ ابنکثیر، البدایة والنهایه، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۳۴۲.
- ↑ شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۳۰.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۶۲۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۳.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۴۰.
- ↑ فضلالله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۱، ص۲۱۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۳۹۰.
- ↑ حسینی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۰۴.
- ↑ حسینی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۰۴.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰.
- ↑ رک: امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۱۶۵-۱۶۹.
- ↑ ورام بن أبیفراس، مجموعة ورام، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۹.
- ↑ ابنکثیر دمشقی، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۹، ص۷۵.
- ↑ شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۷۰.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به: پورحسین، «قانونمندی در حکومت نبوی»، ص۱۵۳.
- ↑ رک: ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۳۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۶.
- ↑ حافظ، فصول من تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۷ق، ص۶۳.
- ↑ أنصاری، عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، مدینه، ص۲۰۴.
- ↑ «معماری مسجد النبی در گذر زمان»، هنر آنلاین.
- ↑ «معماری مسجد النبی در گذر زمان»، هنر آنلاین.
- ↑ علیآبادی، «معماری مسجد پیامبررا بهتر بشناسیم»، انجمن مفاخر معماری ایران
- ↑ «ساحات المسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین).
- ↑ «معماری مسجد النبی در گذر زمان»، هنر آنلاین.
- ↑ «عمارة المسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین).
- ↑ «ماء زمزم المدينة»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین).
- ↑ «الطيب والبخور بالمسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین).
- ↑ «معماری مسجد النبی در گذر زمان»، هنر آنلاین.
- ↑ «مركز ضيافة الأطفال بالمسجد النبوي.. رعاية واهتمام بأبناء القاصدين»، العربیه.
- ↑ «بزرگترین توسعه در تاریخ مسجد شریف نبوی»، ص۹۷.
- ↑ «مكتبة المسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین).
- ↑ «بزرگترین توسعه در تاریخ مسجد شریف نبوی»، ص۸۱.
- ↑ «بزرگترین توسعه در تاریخ مسجد شریف نبوی»، ص۸۲.
- ↑ «المسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین).
- ↑ ابنزباله، اخبار المدینه، ۲۰۰۳م، ص۷۴.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۳.
- ↑ حاج سید جوادی، «سیری در معماری مسجد النبی»، ص۱۲۲.
- ↑ حاج سید جوادی، «سیری در معماری مسجد النبی»، ص۱۲۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۴.
- ↑ نجفی، مدینهشناسی، ۱۳۶۴ش، ص۳۵.
- ↑ سمهودی، وفاءالوفاء، ۲۰۰۶م، ج۲، ص۶۷-۶۸؛ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۵، ۲۰۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۷.
- ↑ ۴۶٫۰ ۴۶٫۱ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۸.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۱-۲۱۳.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، مجمع احیاء الثقافة الإسلامیه، ص۴۰۵، باب کیفیت زیارت حضرت رسول(ص) در مدینه.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۸۵.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۶۴.
- ↑ امام خمینی، مناسک حج (امام و مراجع)، ص۵۹۵.
- ↑ الحربی، «تعرف علی أبرز موجودات وتفاصیل الحجرة النبویة»، سایت العربیه.
- ↑ «الحجرة النبویة.. الملائکة یحفون بالقبر الشریف»، سایت المدینة.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۲۰.
- ↑ محدث اربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۱۹.
- ↑ الأنصاری، عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ۱۹۹۶م، ص۶۲.
- ↑ شیخ طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۱۶۰.
- ↑ ابنشهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۴۴؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۹۹۸م، ص۸۱-۸۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج۲، ص۲۲۵.
- ↑ الأنصاری، عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ۱۹۹۶ق، ص۶۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۶.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۲۵۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۹.
- ↑ ابنشبّه، تاریخ المدینة المنورة، ۱۳۹۹ق، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۷۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۳.
- ↑ مجلسی، ملاذ الأخیار، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۲۰.
- ↑ «الروضة الشریفة»، اسلام ویب.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۱۵.
- ↑ حافظ، فصول من تاریخ المدینه المنوره، ۱۴۱۷ق، ص۶۵-۶۶.
- ↑ حافظ، فصول من تاریخ المدینة المنورة، ۱۴۱۷ق، ص۶۶.
- ↑ عبد الغنی، تاریخ المسجد النبوی الشریف، ۱۴۱۶ق، ص۱۴۱.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۶.
- ↑ حافظ، فصول من تاریخ المدینة المنورة، ۱۴۱۷ق، ص۶۶.
- ↑ عبد الغنی، تاریخ المسجد النبوی الشریف، ۱۴۱۶ق، ص۱۳۸-۱۴۱.
- ↑ «ابواب مسجد النبی»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین).
- ↑ «ابواب مسجد النبی»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین).
- ↑ القرشی، «ما هی "الأساطین" التی ارتبطت بتاریخ المسجد النبوی»، العربیه.
- ↑ «أساطین المسجد النبوی من شواهد السیرة النبویة»، وکالة الأنباء السعودیة.
- ↑ «ما هی "الأساطین" التی ارتبطت بتاریخ المسجد النبوی»، العربیه.
- ↑ «8 أساطین فی الروضة الشریفة»، الوطن.
- ↑ الأنصاری، عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ۱۹۹۶م، ص۶۸.
- ↑ علیآبادی، «معماری مسجد پیامبررا بهتر بشناسیم»، انجمن مفاخر معماری ایران
- ↑ الأنصاری، عماره و توسعه المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ۱۹۹۶م، ص۷۶.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۴.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۹۲.
- ↑ وکیل، المسجد النبوی عبر التاریخ، ۱۹۸۸م، ص۴۱.
- ↑ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱۰، ص۹۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۲۱.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسة، ۱۹۸۷م، ج۳، ص۳۲۸.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسة، ۱۹۸۷م، ج۳، ص۳۲۸.
- ↑ «ماذا تعرف عن المحراب النبوی بالروضة الشریفة؟»، العربیه.
- ↑ صبری باشا، موسوعة مرآة الحرمين الشريفين وجزيرة العرب ۲۰۰۴م، ج۳، ص۳۶.
- ↑ جمعی از نویسندگان، مفاهیم اسلامیه، ج۱، ص ۲۷۳.
- ↑ سمهودی، وفاءالوفاء، ۲۰۰۶م، ج۱، ص۲۸۲.
- ↑ جمعی از نویسندگان، مفاهیم اسلامیه، ج۱، ص ۲۷۳.
- ↑ الحربی، «6 محاریب تاریخ الإمامة فی الحرم النبوی»، الوطن.
- ↑ أنصاری، عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، مدینه، ص۸۹.
- ↑ الحربی، «6 محاریب تاریخ الإمامة فی الحرم النبوی»، الوطن.
- ↑ نجفی، مدینهشناسی، ۱۳۶۴ش، ص۱۰۰؛ شیخی، فرهنگ اعلام جغرافیایی، ۱۳۸۳ش، ص۳۳۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۶، ص۳۱۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۵.
- ↑ «معماری مسجد النبی در گذر زمان»، هنر آنلاین.
- ↑ علیآبادی، «معماری مسجد پیامبررا بهتر بشناسیم»، انجمن مفاخر معماری ایران
- ↑ «مآذن المسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین).
- ↑ «مآذن المسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین).
- ↑ «مناره های مسجد نبوی ... سمبلهای معماری اسلامی در گذر زمان»، وکالة الأنباء السعودیة.
- ↑ «مآذن المسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین).
- ↑ «حدیقة الزهراء»، حوزه نمایندگی ولیفقیه در امور حج و زیارت.
- ↑ «حدیقة الزهراء»، حوزه نمایندگی ولیفقیه در امور حج و زیارت.
- ↑ ابنشبّه، تاریخ مدینه منوره، ۱۳۸۰ش، ص۲.
منابع
- ابنزباله، محمد بن حسن، اخبار المدینه، جمعآوری و تدوین صلاح عبدالعزیز زین سلامه، المدینة المنورة، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره، ۲۰۰۳م.
- ابنسعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- ابنشبّه، تاریخ المدینة المنورة، تحقیق فهیم محمد شلتوت، جدّة، بینا، ۱۳۹۹ق.
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة والنهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
- «ابواب مسجد النبی»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین)، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۳۹۶ش.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق: محمد جعفر یاحقی، محمدمهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- ابوالفرج الأصفهانی، علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، محقق: سید احمد صقر، بیروت، دارالمعرفة، بیتا.
- اربلی، علی بن عیسی، كشف الغمة في معرفة الأئمة، تحقیق و تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنیهاشمی، ۱۳۸۱ق.
- «أساطین المسجد النبوی من شواهد السیرة النبویة»، وکالة الأنباء السعودیة، تاریخ درج مطلب: ۵ مارس ۲۰۲۱م، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۴۰۳ق.
- الأنصاری، ناجی محمد حسن عبد القادر، عمارة وتوسعة مسجد النبوي الشريف عبر التاريخ، با مقدمه عطية محمد سالم، مدینه، نادي المدينة المنورة الأدبي، ۱۹۹۶م.
- الوکیل، محمد السید، المسجد النبوي عبر التاریخ، جده، دار المجتمع للنشر والتوزیع، ۱۹۸۸م.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۶ق.
- أنصاری، ناجی محمد، عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، مدینه، نادی المدینه المنوره، ۱۹۹۶م.
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: علی عبدالباری عطیة، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- «بزرگترین توسعه در تاریخ مسجد شریف نبوی»، ترجمه حامد فقیهی، مجله میقات حج، شماره ۸۹، پاییز ۱۳۹۳ش.
- پورحسین، مهدی، «قانونمندی در حکومت علوی»، در مجله حکومت اسلامی، قم، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، زمستان ۱۳۸۵، شماره۴۲.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، چاپ نهم، ۱۳۸۷ش.
- جمعی از نویسندگان، مفاهیم اسلامیه، بینا، بیجا، بیتا.
- حافظ، علی، فصول من تاریخ المدینة المنورة، المدینة النورة، شرکة للطباعة والنشر، الطبعة الثالثة، ۱۴۱۷ق.
- «الحجرة النبویة.. الملائکة یحفون بالقبر الشریف»، سایت المدینة، تاریخ درج مطلب: ۳۰ ژوئیه ۲۰۲۱م، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۴ش.
- حسینی شاهعبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، تهران، میقات، چاپ اول، ۱۳۶۳ق.
- الحربی، سعد، «6 محاریب تاریخ الإمامة فی الحرم النبوی»، تاریخ در مطلب: ۷ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۴۰۳ق.
- الحربی، محمد، «تعرف على أبرز موجودات و تفاصيل الحجرة النبوية»، سایت العربیة، تاریخ درج مطلب: ۱۹ فوریه ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۴ش.
- خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسة، بیروت، مؤسسة الأعلمي، ۱۹۸۷م.
- «الروضة الشریفة»، اسلام ویب، تاریخ درج مطلب: ۲۵ آگوست ۲۰۱۶م، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۴ش.
- «ساحات المسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین)، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- سمهودی، نورالدین علی، وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی، تحقیق خالد عبدالغنی محفوظ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
- شیخ صدوق، الخصال، محقق و مصحح: غفاری، علیاکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الأعمال، قم، دارالشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: علیاکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شیخی، حمیدرضا، فرهنگ اعلام جغرافیایی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
- صبری باشا، ایوب، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب ترجمه ماجده معروف، حسین مجیب المصری، عبدالعزیز عوض، قاهره، دارالآفاق العربیة، ۲۰۰۴م.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دار التراث، الطبعة الثانیة، ۱۳۸۷ق.
- «الطيب والبخور بالمسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین)، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- عبدالغنی، محمد الیاس، تاریخ المسجد النبوی الشریف، المدینة المنورة، مکتبة ملک فهد، ۱۴۱۶ق.
- علیآبادی، بیژن، «معماری مسجد پیامبررا بهتر بشناسیم»، انجمن مفاخر معماری ایران، تاریخ درج مطلب: ۱ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «عمارة المسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین)، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- فضلالله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک للطباعة و النشر، چاپ دوم، ۱۴۱۹ق.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، مؤسسه فرهنگی هنری مشعر، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- القرشی، حامد، «ما هی "الأساطین" التی ارتبطت بتاریخ المسجد النبوی»، العربیه، تاریخ درج مطلب: ۲ مارس ۲۰۲۱م، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، تحقیق علی آلکوثر، قم، مجمع احیاء الثقافة الإسلامیه، بیتا..
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علیاکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- «ماء زمزم المدينة»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین)، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «ماذا تعرف عن المحراب النبوی بالروضة الشریفة؟»، العربیه، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «مآذن المسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین)، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «المسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین)، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الأخبار، تصحیح مهدی رجائی، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق.
- «معماری مسجد النبی در گذر زمان»، هنر آنلاین، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق/ ۱۹۹۹م.
- «مناره های مسجد نبوی ... سمبلهای معماری اسلامی در گذر زمان»، وکالة الأنباء السعودیة، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- نجفی، محمدباقر، مدینهشناسی، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش.
- یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، مؤسسة الاعلامی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- یعقوبی، احمد بن أبییعقوب، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، بیروت، چاپ اول، بیتا.
- «مركز ضيافة الأطفال بالمسجد النبوي.. رعاية واهتمام بأبناء القاصدين»، العربیه، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «مكتبة المسجد النبوي»، الهئیة العامة بشؤون المسجد الحرام و المسجد النوبی (الحرمین)، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «8 أساطین فی الروضة الشریفة»، الوطن، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
