مسجد ملک کرمان، مشهور به مسجد امام کرمان، یکی از مساجد تاریخی شهر کرمان و از قدیمی‌ترین مساجد ایران است. ساخت این مسجد در قرن پنجم هجری قمری صورت گرفته و بانی آن را تورانشاه سلجوقی و یا پدر او ملک قاورد دانسته‌اند. وجود آثار معماری و تاریخی از دوره‌های مختلف در این مسجد، اهمیت آن را دوچندان کرده‌است.
 نمایی از مسجد ملک کرمان | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | تورانشاه سلجوقی |
| تأسیس | قرن اول هجری قمری |
| کاربری | مسجد |
| مکان | کرمان |
| نام‌های دیگر | امام خمینی |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
| شماره ثبت | ۷۶۰ |
| معماری | |
| سبک | چهار ایوانه |
| بازسازی | ۱۲۸۵-۱۲۸۶ق و ۱۳۶۰ش |
موقعیت و جایگاه
مسجد ملک کرمان در جنوب شرقی شهر کرمان قرار گرفته است. محراب گچی این مسجد، یکی از قدیمی‌ترین محراب‌های مساجد در ایران است و قدمت آن به دوره آل بویه می‌رسد.[۱] مردم محلی بر این باورند که پس از فتح کرمان توسط امام حسن مجتبی(ع)، ایشان در این ناحیه نماز خواندند و برای پاسداشت این موضوع، نمازخانه‌ای در آن مکان تاسیس شد که بعدها به شبستان امام حسن مجتبی تغییر نام یافت.[۲] با بررسی‌های کارشناسی بر روی این مسجد، بنای اولیه آن مربوط به قرن اول هجری قمری و یا در دوره دیلمیان گزارش شده است.[۳] این بنا با شماره ۷۶۰ در سال ۱۳۴۶ش به عنوان آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.[۴] این بنا به خاطر در بر داشتن آثاری از عصرهای مختلف، همچون آل‌بویه، سلجوقی، صفوی، قاجار و پهلوی، از جنبه معماری و تاریخی، اهمیت و ارزش زیادی دارد.[۵]
تاریخچه
مسجد ملک کرمان را یکی از قدیمی‌ترین مساجد شهر کرمان و حتی ایران گزارش کرده‌اند. تا پیش از تاسیس خیابان ششم بهمن، این مسجد در درون بافت محله قدیمی عادلشاه قرار داشت و امروزه در خیابان امام خمینی در بخش مرکزی شهر کرمان، محله‌ای به نام «مسجد ملک»، جای گرفته است. قدمت این مسجد را ۹۰۰ سال و به عنوان اولین مسجد جامع شهر کرمان گفته‌اند. این مسجد تا پیش از تاسیس مسجد جامع مظفری در کرمان، محل اصلی اجتماعات در این شهر بود. پرسی سایکس، جهانگرد و جغرافی‌دان انگلیسی، در سفرنامه خود گزارش می‌کند که این مسجد، قدیمی‌ترین مسجد کرمان است که توسط ملک تورانشاه سلجوقی تاسیس شد.[۶] احمدخان وزیری، گزارش می‌کند که این مسجد می‌تواند توسط پدر تورانشاه، یعنی ملک قاوُرْد سلجوقی تاسیس شده باشد.[۷] به گفته احمدخان وزیری، ساخت زیربنای این مسجد، ۱۳ سال به طول انجامیده است. در ابتدا شبستان امام حسن علیه‌السلام و ورودی جنوب‌غربی مسجد ساخته شد. شبستان‌های بعدی نیز در سال‌های بعد به وسیله دیگران به این بنا اضافه شده است.[۸] بررسی‌های جدید نشان می‌دهد که سلجوقیان این مسجد را بر روی آثار باقی مانده از یک مسجد قدیمی تاسیس کرده‌اند که مربوط به دوره آل‌بویه می‌شد. احتمالا سلجوقیان تمام مسجد قدیمی را بجز محراب آن، تخریب کردند و مسجد جدید را در آنجا بنا کردند.[۹] گفته شده است که حیاط این مسجد در نیمه دوم قرن پنجم قمری به این بنا اضافه شده است.[۱۰]
در طول تاریخ بارها بر این بنا تعمیرات صورت گرفته است. به طوری که بافت اصلی مسجد در دوران سلجوقی، از بین رفته است. به مرور زمان، اسناد، کتیبه‌ها و موقوفات این مسجد نیز از بین رفته است و امروزه از تاریخچه تاسیس این مسجد، اطلاعات زیادی وجود ندارد. با تاسیس مسجد جدید در کرمان، این مسجد متروک ماند و امروزه به عنوان یک اثر تاریخی در ایران به ثبت رسیده است.[۱۱] با زلزله سال ۱۳۶۰ش در کرمان، بخشی از گچبری مسجد آسیب دید و از زیر آن آجرهای مربوط به دوره سلجوقی نمایان شد. بر روی این آجرها، نام ملک تورانشاه نوشته شده بود که تاسیس مسجد را به سال ۴۷۷ تا ۴۹۰ق می‌رساند.[۱۲] از جمله تعمیراتی که بر این بنا شده‌است، تعمیراتی است که شهاب‌الدوله فرمانروای کرمان در بین سال‌های ۱۲۸۵-۱۲۸۶ق بر این بنا انجام داده‌است. احتمال داده شده است که در این تعمیرات، مسجد مجدد تزئین شده باشد.[۱۳]
این مسجد در سال‌های انقلاب اسلامی در ایران، یکی از مکان‌های اجتماع مردم بود و در سال ۱۳۵۷ش، با هجوم عوامل پهلوی به این مسجد، تعدادی از حاضرین در آن کشته و زخمی شدند.[۱۴] هر ساله مراسم یادبودی برای کشتگان این واقعه، برگزار می‌گردد.[۱۵] در سال‌های اخیر، این مسجد به نام مسجد امام خمینی، تغییر نام پیدا کرده است.[۱۶] امروزه عبادت‌های جمعی چون اعتکاف در ایام ماه رجب[۱۷] و نمازهای عید در این مسجد برگزار می‌شود.[۱۸]
معماری
مسجد ملک، بیش از ۱۰۷ متر عرض و ۱۰۱ متر طول دارد. در چهار طرف مسجد شبستان قرار گرفته و چهار ایوان دارد. بزرگترین این ایوان‌ها، ایوان قبله است که در ضلع غربی واقع شده و با آجر به شیوه سلجوقیان تزئین شده است. این مسجد دارای سه ورودی در جهت‌های شمال‌غرب، شمال‌شرق و جنوب‌غربی است که ورودی اصلی، همان ورودی شمال‌غربی محسوب می‌شود.[۱۹] شبستان این مسجد به صورت دو طبقه طراحی شده است. طاق ورودی سردر مسجد، مقرنس‌کاری و در بالای طاق و حاشیه‌های آن نیز از صنعت گچبری بهره گرفته شده است. درهای این مسجد، همگی چوبی، و بر روی آنها آیات قرآن کتیبه‌نگاری شده‌اند. پس از سردر شمالی این مسجد، دالانی قرار داده شده که با صنعت کاشی‌کاری تزئین شده‌اند.[۲۰] از جمله دیگر بخش‌های این مسجد می‌توان به برج آجری مشهور به برج سلجوقی و کتابخانه واقع در ایوان قبله و مدرسه علمیه متروکه‌ای در پشت ضلع جنوب‌غربی است.[۲۱] دیگر شبستان‌های این مسجد، عبارتند از شبستان آقاشیخ حسن با ۲۲ ستون، شبستان جنوبی با ۲۷ ستون و شبستان آقاعلی با ۶ ستون.[۲۲]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ حیدری و دیگران، مطالعه تزئینات گچبری محراب های دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۲-۱۵۴.
- ↑ حیدری و دیگران، مطالعه تزئینات گچبری محراب های دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۰-۱۶۱.
- ↑ بیت‌اللهی، مطالعه تطبیقی نگاره و خط‌نگاره در محراب‌های گچی چهارگانه مسجد ملک کرمان، ۱۳۹۶ش، ص۶۰.
- ↑ زمانی، یوزباشی، گونه‌شناسی و قابلیت گرافیکی آرایه‌های معماری مسجد امام کرمان (مسجد ملک)، ۱۳۹۸ش، ص ۱۰۲.
- ↑ زمانی، یوزباشی، گونه‌شناسی و قابلیت گرافیکی آرایه‌های معماری مسجد امام کرمان (مسجد ملک)، ۱۳۹۸ش، ص ۱۰۹.
- ↑ حیدری و دیگران، مطالعه تزئینات گچبری محراب های دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۲-۱۵۴.
- ↑ بیت‌اللهی، مطالعه تطبیقی نگاره و خط‌نگاره در محراب‌های گچی چهارگانه مسجد ملک کرمان، ۱۳۹۶ش، ص۶۰.
- ↑ حیدری و دیگران، مطالعه تزئینات گچبری محراب‌های دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۲-۱۵۴.
- ↑ حیدری و دیگران، مطالعه تزئینات گچبری محراب های دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۶.
- ↑ «مسجد امام یکی از کهن ترین مساجد ایران»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ حیدری و دیگران، مطالعه تزئینات گچبری محراب های دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۲-۱۵۴.
- ↑ بیت‌اللهی، مطالعه تطبیقی نگاره و خط‌نگاره در محراب‌های گچی چهارگانه مسجد ملک کرمان، ۱۳۹۶ش، ص۶۰.
- ↑ حیدری و دیگران، مطالعه تزئینات گچبری محراب‌های دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۲-۱۵۴.
- ↑ «مراسم بزرگداشت شهدای حادثه ۲۴ آذر کرمان برگزار شد»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «مراسم بزرگداشت شهدای حادثه ۲۴ آذر کرمان برگزار شد»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ زمانی، یوزباشی، گونه‌شناسی و قابلیت گرافیکی آرایه‌های معماری مسجد امام کرمان (مسجد ملک)، ۱۳۹۸ش، ص ۱۰۳.
- ↑ «آمادگی ۱۵۰ مسجد برای برگزاری مراسم اعتکاف در کرمان»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «نماز عید فطر در مصلی و ۶ مسجد شهر کرمان برگزار می‌شود»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ حیدری و دیگران، مطالعه تزئینات گچبری محراب های دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۲-۱۵۴.
- ↑ حیدری و دیگران، مطالعه تزئینات گچبری محراب های دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۶.
- ↑ زمانی، یوزباشی، گونه‌شناسی و قابلیت گرافیکی آرایه‌های معماری مسجد امام کرمان (مسجد ملک)، ۱۳۹۸ش، ص ۱۰۳.
- ↑ «مسجد امام یکی از کهن ترین مساجد ایران»، باشگاه خبرنگاران جوان.
منابع
- بیت‌اللهی، علیرضا، «مطالعه تطبیقی نگاره و خط‌نگاره در محراب‌های گچی چهارگانة مسجد ملک کرمان» در نشریه نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، تهران، شماره ۳۱، ۱۳۹۶ش.
- حیدری، یدالله و دیگران، «مطالعه تزئینات گچبری محراب های دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسلامی»، در نشریه مطالعات تاریخ اسلام، تهران، شماره ۵۶، ۱۳۹۳ش.
- زمانی، فاطمه و عطیه یوزباشی، گونه‌شناسی و قابلیت گرافیکی آرایه‌های معماری مسجد امام کرمان (مسجد ملک)، در مجله هنرهای زیبا هنرهای تجسمی، شماره ۸۰، ۱۳۹۸ش.
- «آمادگی ۱۵۰ مسجد برای برگزاری مراسم اعتکاف در کرمان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۸ بهمن ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش.
- «مسجدی زیبا در بافت قدیم کرمان»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۲ اسفند ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۹ اسفند ۱۴۰۲ش.
- «مراسم بزرگداشت شهدای حادثه ۲۴ آذر کرمان برگزار شد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ آذر ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۹ اسفند ۱۴۰۲ش.
- «نماز عید فطر در مصلی و ۶ مسجد شهر کرمان برگزار می‌شود»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش.