مَناره سازه‌ای برج‌مانند و مرتفع است که در کنار مساجد یا در میانۀ راهها ساخته می‌شود. مَأذنه، صُومعه و گلدسته از دیگر نام‌های مناره هستند. رساندن صدای اذان به مناطق دور از مسجد، راهنمایی شهروندان به سوی مسجد، تمایز مساجد از دیگر بناهای شهر، تعیین مرزهای سرزمینی و راهنمایی مسافران در جاده‌ها را از جمله کاربردهای مناره برمی‌شمارند. منابع تاریخی سابقۀ ساخت مناره را به پیش از اسلام برمی‌گردانند. با این حال، نخستین مناره‌های اسلامی در قرن اول قمری (در حکومت امویان) ساخته شد و تا قرن نهم قمری به مرور جزء ثابتی از ساختمان مساجد شد. برخی تاریخ‌نگاران، مناره را نتیجۀ گسترش شهرهای اسلامی می‌دانند و دیگران آن را اقتباس مسلمانان از برج عبادتگاه‌های مسیحی یا آتشدانهای زرتشتی برمی‌شمارند.
شیوه معماری ملی یا مذهبی هر منطقه از جهان اسلام باعث شده تا تفاوت‌هایی میان اجزای معماری، مصالح و تزئینات مناره‌ها (به ویژه میان مساجد شیعه و اهل سنت) وجود داشته باشد. برای مثال، شیعیان در طول تاریخ خود مناره مساجد را عموماً هم‌ارتفاع با بام یا گنبد مساجد و به صورت جفت ساخته‌اند.
وجه نمادین مناره (به عنوان یکی از مظاهر تمدن اسلامی) باعث اهمیت آن در شهرسازی اسلامی شده و هم حساسیت‌هایی را در جوامع بیرون از جهان اسلام به وجود آورده است. از مشهورترین مناره‌های موجود می‌توان به منارۀ مسجد ابن‌طولون مصر، مسجد قیروان تونس، مسجد جامع یزد، مسجد جامع ساوه، مسجد علی و دار‌الضیافۀ اصفهان و مناره‌های مسجدالنبی اشاره کرد.
مفهوم‌شناسی
لغت‌شناسان واژۀ مَناره را به معنی «چراغ پایه» می‌دادند.[۱] مَأذنه (محل اذان گفتن)، گلدسته، میل و صومعه از دیگر نام‌های مناره هستند.[۲] شباهت ظاهری و کارکرد مشترک این سازه با آتشدانهای بین‌راهی (در عصر باستان) را دلیل انتخاب واژۀ «مناره» برای آن می‌دانند.[۳] انتخاب واژۀ «گلدسته» را نیز مربوط به طرح‌های اسلیمی و گلهای خُتاییِ منقش بر کاشی‌های مناره‌های ایرانی می‌دانند.[۴] همچنین برخی پژوهشگران معتقدند، به دلیل شباهتِ ظاهری مناره با عبادتگاه‌های بلند و باريکِ مسيحى، در برخى روايات و آثار فقیهان از مناره با نام صومعه یاد شده است.[۵] بعضی مورخان، اساساً شکل چهارگوشِ نخستین مناره‌های اسلامی را اقتباسی از این برجهای مسیحی می‌دانند.[۶]
نقش اجتماعی سیاسی مناره
کارکرد اصلی مناره در جامعه اسلامی را اذان گفتن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه می‌دانند؛[۷] اما کارکردهای دیگری نیز برای آن برشمرده شده است. برای مثال، سازۀ مترفع و نور آن باعث مى‌شود تا شهروندان مسجد را راحت‌تر پيدا كنند.[۸] برخی نیز کارکرد فعلی مناره‌ها را تزئین مساجد و وسیله‌ای برای تمایز آنها از دیگر بناهای شهر می‌دانند.[۹] علاوه بر اینها، به گواه منابع تاریخی، مناره‌ها برای تعیین مرز سرزمین‌های مسلمانان و مشخص کردن مسیر راهها نیز کاربرد داشته است.[۱۰]
شیعیان و اهل سنت، در طول تاریخ خود رسیدگی به امور مناره‌ها را یکی از وظایف محتسب (از مناسب دولتی) برشمرده‌اند. از نظر آنها، محتسب بایستی مراقب می‌بود تا فرد غیر شایسته بر فراز مناره نرود، از مناره به خانه‌های مردم نَنگرد، اذان را به شیوۀ غنایی نخواند، وقت‌شناسى را به مؤذنان بياموزد و اجازه ندهد کسی در غیر موقع اذان از مناره بالا رود.[۱۱]
رویکرد شیعیان به مناره
از نظر پژوهشگران، در میان متون شیعی تأکید یا سفارشی برای ساخت مناره وجود ندارد؛ با این حال، شیعیان ساختن گلدسته برای مساجد و مصلی‌ها را جزئی از توسعۀ «شعائر دینی»[۱۲] و ساخت مناره برای حرم امامان و بزرگان دینی خود را جزو شعائر مذهبی برمی‌شمارند.[۱۳]
بنا بر روایات شیعی، امام علی(ع) دستور داد تا مناره‌ها را کوتاهتر از ارتفاع بام مساجد و خانه‌ها بسازند.[۱۴] در روایتی دیگر نیز از امام حسن عسکری(ع) نقل شده که مناره‌ها را بدعت خواندند و گفتند با ظهور قائم مناره‌ها فرو خواهد ریخت.[۱۵] علاوه بر این، طبق بعضی روایات شیعه اذان گفتن بر جای بلند بر خلاف سنت نبوی است؛ زیرا در زمان پیامبر(ص) بر روى زمین اذان میگفتند.[۱۶] بر اساس این روایتها برخی از فقیهان شیعه مرتفع‌تر کردن مناره از بام یا گنبد مسجد را مکروه می‌دانند.[۱۷] بعضی از متخصصان هنر اسلامی، همین مسائل را علت مناره نداشتنِ بسیاری از مساجد شیعی - مثل برخی مساجد فاطمیان مصر- برشمرده‌اند.[۱۸]
علاوه بر اینها، در احادیث شیعه، گاهی از قرآن به «منارۀ هدایت» تعبیر شده است.[۱۹] همچنين در بعضی از روایات، امام على(ع) و اهل‌بیت(ع) به منارۀ هدایت تشبیه شده‌اند.[۲۰] عالمان شیعه معتقدند این تشبیهات به این دلیل است که قرآن و اهل بیت راهنمای راه هدايت هستند.[۲۱] برخی پژوهشگران معتقدند که همین تشبیه، باعث شده تا شیعیان مناره‌های مساجد خود را جفت بسازند نه تک.[۲۲]
تاریخچه
منابع تاریخی سابقۀ ساخت مناره را به پیش از اسلام برمی‌گردانند. فانوس اسکندریه (ساخته شده در قرن سوم یا چهارم پیش از میلاد) در مصر[۲۳] و میل نورآباد (ساخته شده در دورۀ اشکانیان) در ایران[۲۴] از این نمونه‌ها هستند. در جزیرة العرب نیز أبرهة ابن رائش (از پادشاهان یمن) را نخستین کسی می‌دانند که دست به ساخت مناره زد و به همین دلیل به «ابرهۀ ذوالمنار» مشهور شد.[۲۵]
به عقیدۀ تاریخ‌نگاران، نخستین مساجدِ اسلام (مسجدالنبی و مسجد قبا) سازه‌هایی بسیار ساده و بدون مناره بوده‌اند.[۲۶] در آن زمان مؤذّن بالای بام مرتفعی می‌رفت و اذان می‌گفت.[۲۷] اما با گسترش شهرها، لازم شد که در کنار هر مسجد مناره‌ای وجود داشته باشد تا صدای اذان به مناطق بیشتری برسد.[۲۸] اُلگ گرابار ۱۹۲۹-۲۰۱۱م.(به فرانسوی: Oleg Grabar) (پژوهشگر هنر اسلامی) معتقد است که وقتی که پرستشگاه‌های رومیِ دمشق به مسجد تبدیل شدند، برجهای چهارگوش (صومعه) آنها به جایی برای اذان گفتن تبدیل شد.[۲۹] در مقابل، بعضی از متخصصان هنر اسلامی معتقدند که مناره منشئی ایرانی دارد؛ زیرا معماران ایرانی مسجدهای عربی را بسیار ساده می‌دیدند و تصمیم گرفتند که ستون‌هایی شبیه آتشدانهای ساسانی به ساختمان مساجد اضافه کنند.[۳۰]
مورخان ساخت اولین مناره‌های اسلامی را به حکومت بنی‌امیه برمی‌گردانند.[۳۱] بر اساس یک دیدگاه، نخستین مناره را زیاد بن ابیه، به دستور معاویه در سال ۴۴ یا ۴۵ قمری در مسجد کوفه ساخت.[۳۲] در مقابل برخی معتقدند که امویان، در فرایند تبدیل کلیسای دمشق به مسجد جامع اموی (در سال ۸۶ قمری)، برجهای کلیسا را باقی گذاشتند و از آنها به عنوان اولین مأذنه‌های اسلامی استفاده کردند.[۳۳] اولین منارۀ اسلامیِ ایران را نیز مناره میدان کهنه در قم (ساختۀ ۲۹۱ق) می‌دانند.[۳۴]
با این حال از نظر مورخانی همچون جاناتان بلوم، این عنصر معماری تا قرن نهم قمری، جزء ثابتی از مساجد مسلمانان نبود.[۳۵]
ویژگی‌های ظاهری
به گزارش متخصصان معماری اسلامی، اکثر مناره ها - به جز پلکانی که درون یا بیرون آنها قرار دارد - از چهار بخش اصلی ساخته شده‌اند:
- پایه (به صورت مربع، شش ضلعی یا دوازده ضلعی)
- ساقه (به شکل استوانه یا مخروطی)
- سرپوش (مربع و هشت گوش که مهمترین بخش مناره است)
- رأس (سایبان یا سقف گنبدی مناره).[۳۶]
مناره‌ها غالباً از همین اجزا تشکیل شده‌اند؛ اما در هر منطقه از جهان اسلام از شیوه معماری ملی هر منطقه اثر پذیرفته‌اند و شکلی خاص به خود گرفته‌اند. در یک دسته‌بندی کلی، می‌توان تفاوت‌های روشنی میان مناره‌های مساجد شیعه (به ویژه شیعیان ایران) و مساجد اهل سنت (به ویژه در شمال آفریقا) دید:
- مناره‌های بسیاری از مساجد شیعی (به‌ویژه در ایران) دوتایی ساخته می‌شوند، [۳۷] در حالی که مناره‌های اهل تسنن و کشورهای غرب اسلامی تک هستند.[۳۸]
- مناره‌های ایرانی به خلاف مناره‌های غرب جهان اسلام و ترکیه، شکلی مخروطی دارند.[۳۹]
- پلکان مناره‌های ایرانی داخل آن قرار دارد؛ به خلاف بسیاری از مناره‌های غربی که پلکانشان بیرون از آنها ساخته می‌شود.[۴۰]
- در مساجد شمال آفریقا گاهی مناره را جزئی از دیوار مساجد (مانند مسجد قیروان تونس) و گاهی بیرون از آن (مسجد جامع سامرا) می‌ساختند. در مساجد ایران مناره به طور سنتی در کار در ورودی مسجد و یا در ورودی حیاط آن ساخته می‌شود.[۴۱] [یادداشت ۱]
- در شمال آفریقا مناره‌ها حجیم و چهارگوش ساخته می‌شده است؛ اما مناره‌های ایران و مناطق همجوار به شکل استوانه‌ای لاغر ولی رفیع هستند.
مصالح و تزئینات
در هر منطقه از جهان اسلام، مناره‌ها با مصالح متفاوتی ساخته می‌شود. پژوهشگران، مناره‌های کمی را در عراق برمی‌شمارند که تماماً از سنگ و گچ ساخته شده باشد. در شام، الجزایر، مصر و مراکش مصالح مناره غالباً سنگ و گاهی هم سنگ و آجر است. در ایران و افغانستان بنای مناره‌ها معمولاً فقط از آجر و گچ و در هندوستان سنگ و آجر است.[۴۲] با این حال برخی از تاریخ‌دانان احتمال داده‌اند که مناره‌های نخستین مساجد ایران خشت و گلی بوده‌اند و به همین دلیل نابود شده‌اند.[۴۳]
کتیبۀ بسیاری از مناره‌ها به خط کوفی ساده و کوفی بنایی است.[۴۴] روی مناره‌های مساجد ایرانی، کاشی‌کاریهایی با طرح گلهای خُتایی (اسلیمی) نقش بسته است. گفته شده است که اساساً به همین دلیل، مناره را با نام «گلدسته» نیز یاد می‌کنند.[۴۵] مناره‌های بین‌راهی - به ویژه در دوران غزنوی و سلجوقی - شمال اشعاری با آرزوی سلامتی و پایداری مسافران بوده است.[۴۶]
ممنوعیت ساخت مناره
در سال ۲۰۰۹م، مردم سوئیس در یک همه‌پرسی رأی به ممنوعیت ساخت مناره در این کشور دادند.[۴۷] برخی مسلمانان اروپا این مسئله را نشانگر نگرانی دولت‌های اروپایی از گسترش اسلام توصیف کردند.[۴۸]
مناره‌های مشهور
مناره‌های مسجد النبی
چهار مناره اصلی مسجدالنبی عبارتند از «مناره سلیمانیه» و «مناره مجیدیه» که هردو در دوران معاصر ساخته شده است؛ «منارۀ رئیسیه» که در کنار قبة الخضرا (گنبد سبز مسجدالنبی) است که در قرن نهم قمری ساخته شد و مناره «باب‌السلام» که در سال ۷۰۶ق ساخته شده.[۴۹] به گزارش گردشگران خارجی، اهالی مدینه برای منارۀ رئیسیه احترام ویژه‌ای قائلند و فقط موذنان باسابقه را برای اذان گفتن به فراز آن می‌فرستند؛ زیرا بر این باورند که این مناره در جایی ساخته شده است که بلال (صحابی و مؤذن پیامبر(ص)) در آن اذان می‌گفته است.[۵۰] در دوران حکومت سعودی، شش مناره به این مسجد اضافه شده و اکنون مسجدالنبی ده مناره دارد.
مناره‌های شمال آفریقا
بسیاری از مناره‌های مساجد شمال آفریقا، از شاهکارهای معماری دوران امویان، فاطمیان و مملوکانند. برخی از مشهورترین مناره‌ها عبارتند از:
- مناره مسجد قیروان تونس، (قرن اول هجری قمری).
- مناره مسجد ابن طولون، در قاهره (قرن سوم هجری).
- مناره مسجد حاکم مصر، در قاهره، (قرن چهارم هجری قمری).
- مناره مسجد جامع تلمسان، در الجزایر (قرن پنجم قمری).
همچنین در سال ۱۳۹۸ش دولت الجزایر اقدام به ساخت بلندترین منارۀ دنیا در مسجد جامع الجزایر کرد. این مناره ۲۷۰ متر ارتفاع دارد.[۵۱]
مناره‌های ایران
بسیاری از قدیمی‌ترین مناره‌های برجا مانده در ایران را مربوط به دورۀ غزنویان و سلجوقیان می‌دانند.[۵۲] اکثر مناره‌های پیش از این دو سلسله، نابود شده‌اند.[۵۳] بعضی از قدیمی‌ترین مناره‌های به‌جا مانده در ایران عبارتند از:
- مناره میدان کهنه، در قم (ساختۀ ۲۹۱ق).[۵۴]
- مناره مسجد ساوه، در ساوه (۴۵۳ قمری).
- مناره مسجد پامنار، در زواره اصفهان (۴۶۱ قمری).
- مناره مسجد جمعه، در كاشان (۴۶۶ قمری).
- مناره زین الدین در کاشان (قرن پنجم قمری)
- مناره مسجد برسیان، در اصفهان (۴۹۱ قمری).
- مناره چهل دختران، در اصفهان (۵۰۱ قمری).
- مناره گار، در اصفهان (۵۱۵ قمری).
- مناره مسجد گز، در اصفهان (ربع اول قرن ششم قمری).
- مناره مسجد سین، در اصفهان (۵۲۶ قمری).
- مناره مسجد علی، در اصفهان (اواخر قرن پنجم).[۵۵]
مناره‌های هند
- مناره حسینیه هُوْگلی در مرشدآباد (۱۸۴۱م).[۵۶]
- مناره حسینیه آصفی در لکهنو (۱۷۸۴م).[۵۷]
نگارخانه
-
مناره حرم امام حسین(ع)
-
مناره مسجد جامع ساوه
-
مناره میدان کهنه قم (قرن سوم قمری)
-
مناره حرم حضرت معصومه(س)
-
مناره مسجد جامع یزد
-
پلکان داخلی یک منارۀ ایرانی
-
مناره مسجد علی اصفهان
-
مناره مسجد ابن‌طولون
-
مناره ملویه در مسجد جامع سامرا
-
مناره باقی‌مانده از مسجد قدیمی جامع بصره
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه مناره.
- ↑ مهدوی و بارانی، «بررسی تاریخی معماری محراب...»، ص۵۶.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه مناره.
- ↑ زمانی، «منار و مناره تزئینی...»، ص۷۲-۷۳.
- ↑ فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۵، ص۱۱۵.
- ↑ گرابار، شکلگیری هنر اسلامی، ۱۳۷۹ش، ص ۱۳۰.
- ↑ گرابار، شکلگیری هنر اسلامی، ۱۳۷۹ش، ص۱۳۰.
- ↑ مکارم شیرازی، سوگندهاى پربار قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۴۳۸.
- ↑ جمع نویسندگان، فرهنگ مسجد، ۱۳۵۸ش، ص۲۳۱.
- ↑ خسروآبادی، «کارکردهای امنیتی_ نظامی مناره‌ها...»، ص۵۳-۵۴.
- ↑ سجادی، «حسبه» در دایرت المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۷۱۲؛ ابن اخوه، آیین شهرداری، ۱۳۶۰ش، ص۱۷۸؛ منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامي، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۴۵۵.
- ↑ صیادنژاد، «بازخوانی نماد مناره»، ص۱۶.
- ↑ اربابی و فولادی، «گستره آيين های مقدس»، ص۳۱.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۳۹.
- ↑ طوسی، الغيبة، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۰۶.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۲۸۴.
- ↑ صادقی‌نژاد، مسعودی، «بازشناسی جایگاه مناره...»، ص۱۳.
- ↑ بلوم، «مبنای پیدایش مناره»، ص۱۲۷.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۸ش، ج۲۵، ص۱۷
- ↑ حر عاملی، اثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۱۷۵.
- ↑ منتظری، درسهایی از نهج البلاغه، ج۳، ص۴۰۳؛ محمدی ری‌شهری، تفسير قرآن ناطق، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۳۷۱.
- ↑ صیادنژاد، «بازخوانی نماد مناره»، ص۱۵؛ نجفی، «تحقیقی پیرامون مناره»، ص۶۷.
- ↑ فاتحی‌نژاد، «اسکندریه»، ص۱۲۴۶.
- ↑ واندنبرگ، باستان‌شناسی ایران باستان، ۱۳۳۷ش، ص۲۷.
- ↑ فضل‌الله، جامع التواریخ، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۵۳؛ ابیکاریوس، نهایة الأرب فی تاریخ العرب، بی‌تا، ص۱۰.
- ↑ Gottheil; «The Origin and History of the Minaret»; p133.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۷-۲۳۸.
- ↑ جمع نویسندگان، فرهنگ مسجد، ۱۳۵۸ش، ص۲۳۱.
- ↑ گرابار، شکلگیری هنر اسلامی، ۱۳۷۹ش، ص۱۳۲.
- ↑ اوصانلو، «مناره در شهرهای اسلامی...»، ص۲.
- ↑ بلوم، «مبنای پیدایش مناره»، ص۱۲۳؛ علام، هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی، ۱۳۸۲ش، ص۲۴.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۱۲ق، ص۳۴۲-۳۴۳.
- ↑ فیلیپ حتی، تاریخ عرب، ۱۳۸۰ش، ص۳۴۰؛ پرایس، تاریخ هنر اسلامی، تهران، ص۱۴.
- ↑ «سومین منارۀ جهان اسلام و اولین مناره ایران»، سایت ایسنا.
- ↑ بلوم، «مبنای پیدایش مناره»، ص۱۲۷.
- ↑ فاضل، «پیدایش مناره در اسلام»، سایت دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ کامپو، دایرة المعارف جهان نوین اسلام، ج۴، ص۱۷۲.
- ↑ زمانی، «منار و مناره تزئینی...»، ص۷۲-۷۳.
- ↑ زمانی، «منار و مناره تزئینی...»، ص۷۲-۷۳.
- ↑ زمانی، «منار و مناره تزئینی...»، ص۷۲-۷۳.
- ↑ مهدوی و بارانی، «بررسی تاریخی محراب...»، ص۶۵.
- ↑ فاضل، «پیدایش مناره در اسلام»، سایت دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ زمانی، «منار و مناره تزئینی...»، ص۷۲.
- ↑ بدیعی گورتی و شیخی، «تحلیل فرم و ساختار کتیبه‌های مناره‌ها...»، ص۲۴؛ رحیمی آریایی و دیگران، «گونه‌شناسی شکلی کتیبه‌های کوفی...» ص۲۲..
- ↑ زمانی، «منار و مناره تزئینی...»، ص۷۲-۷۳.
- ↑ بدیعی گورتی و شیخی، «تحلیل فرم و ساختار کتیبه‌های مناره‌ها...»، ص۲۴.
- ↑ «سوئیسی‌ها در همه‌پرسی منع ساخت مناره»، سایت بی‌بی‌سی فارسی.
- ↑ «ممنوعیت ساخت مناره در سوئیس به خاطر ترس از گسترش اسلام است»، خبرگزاری مهر.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۷-۲۳۸.
- ↑ الخیاط، «مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی»، ص۱۶۵-۱۶۶.
- ↑ «ساخت سومین مسجد بزرگ دنیا در الجزایر»، سایت ایرنا.
- ↑ هایده، «برسیان، مسجد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۴، ص۱۵۱.
- ↑ زمانی، «منار و مناره تزئینی...»، ص۷۲.
- ↑ «سومین منارۀ جهان اسلام و اولین مناره ایران»، سایت ایسنا.
- ↑ فاضل، «پیدایش مناره در اسلام»، سایت دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ "Hazi Muhammad Mohsin's Hooghly Imambara: a Tale of Diminishing Glory"
- ↑ پرساد اختر، انوار السعادت، ج۱، ص۲۱۰؛ شرر، عبدالعلیم، گذشته لکھنؤ، ص۷۴.
یادداشت
- ↑ از نظر برخی پژوهشگران، اتصال مناره به ورودی بنای مسجد، از قرن هفتم هجری متداول شد (زمانی، «منار و مناره تزئینی...»، ص۷۳).
منابع
- اوصانلو، علی، «مناره در شهرهای اسلامی و نقش آن در نشانه شناسی شهری»، مطالعات جغرافیا، عمران و مدیریت شهری، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۵ش.
- ابن اخوه، محمد بن محمد، آيين شهردارى، ترجمه جعفر شعار، تهران، مركز انتشارات علمى و فرهنگى، ۱۳۶۰ش.
- اب‍ک‍اری‍وس، اس‍ک‍ن‍درب‍ن یعقوب، نهاية الأرب في أخبار العرب، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- اسپیزیتو، جان ل.، دائرةالمعارف جهان نوین اسلام، ترجمه حسن طارمی و دیگران، تهران، نشر مرجع، ۱۳۹۱ش.
- اربابی، حسین؛ فولادی، محمد، «گستره آیین‌های مقدس، شعائر و نمادهای دینی شیعه و کاتولیک؛ بررسی مقایسه‌ای» معرفت ادیان، شماره ۳، ۱۳۹۵ش.
- الخیاط، جعفر «مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی»، محمدرضا فرهنگ، شماره ۱۷، میقات حج، پاییز ۱۳۷۵ش.
- بدیعی گورتی، عاطفه؛ شیخی، علیرضا، «تحلیل فرم و ساختار کتیبه‌های مناره‌های(میل) آجری دوره‌های غزنوی و سلجوقی در خراسان»، جلوه هنر، شماره ۳۳، زمستان ۱۴۰۰ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق.
- بلر، شیلا و جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، سمت، ۱۳۸۸ش.
- بلوم، جاناتان، «مبنای پیدایش مناره از دیدگاه کرسول» ترجمه محمدرضا بذل جو، صفّه، دوره دوازدهم، شماره ۳ و ۴، پاییز و زمستان ۱۳۸۱ش.
- منشی جواله، پرساد اختر، انوار السعادت، بی‌تا، بی‌نا
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، ۱۳۹۰ش.
- جمع نویسندگان، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السّلام، قم، مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- حیمی آریایی، افروز؛ ولی بیگ، نیما؛ محمودآبادی، سیداصغر، «گونه‌شناسی شکلی کتیبه‌های کوفی در مساجد و مناره‌های شیوه رازی و آذری در استان اصفهان»، تاریخ نگری و تاریخ نگاری، شماره ۲۲، ۱۳۹۷ش.
- خسروآبادی، مریم، «کارکردهای امنیتی نظامی مناره‌ها به روایت متون تاریخی»، مطالعات تاریخی جنگ، شماره ۲۰، تابستان ۱۴۰۱ش.
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴. تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- «ساخت سومین مسجد بزرگ دنیا در الجزایر»، سایت ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ شهریور ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۵ آبان ۱۴۰۲ش.
- «ممنوعیت ساخت مناره در سوئیس به خاطر ترس از گسترش اسلام است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۰ آذر ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید: ۱۵ آبان ۱۴۰۲ش.
- «سومین منارۀ جهان اسلام و اولین مناره ایران»، سایت ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آبان ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۵ آبان ۱۴۰۲ش.
- «شرکت سوئیسی‌ها در همه‌پرسی منع ساخت مناره»، سایت بی‌بی‌سی فارسی. تاریخ درج مطلب: ۸ آذر ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید: ۱۵ آبان ۱۴۰۲ش.
- جمع نویسندگان، فرهنگ مسجد، تهران، ثقلین، ۱۳۵۸ش.
- حتی، فیلیپ، تاریخ عرب، ترجمۀ ابو القاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۰ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۵ق.
- صدوق، محمد بن علی، من لا يحضره الفقيه، قم، جامعه مدرسين، ۱۳۶۳ش.
- صیادنژاد، علیرضا، «بازخوانی نماد منارۀ مساجد اسلامی در رویکردی تاریخی و پدیدارشناسانه»، دوره ۱۶، شماره ۳۹، پاییز ۱۴۰۱ش.
- طوسی، محمد بن حسن، الغيبة، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۲۵ش.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذيب الأحكام في شرح المقنعة، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ش.
- علام، نعمت اسماعیل، هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی، ترجمه: عباس تفضلی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۸۲ش.
- فاتحی‌نژاد، عنایت‌الله، «اسکندریه»، دانشنامه ایران، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۹ش.
- فاضل، محمود، «پیدایش مناره در اسلام»، سایت دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۶ دی ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱۵ آبان ۱۴۰۲ش.
- فضل‌الله، رشیدالدین، «جامع التواریخ»، تهران، مرکز پژوهشی ميراث مکتوب، ۱۳۹۲ش.
- گرابار، آلگ، پیدایش هنر اسلامی، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى، ۱۳۷۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار الإحیاء التراث العربی، ۱۳۶۸ش.
- محمدی ری‌شهری، تفسير قرآن ناطق، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۰ش.
- مكارم شيرازى، ناصر، «سوگندهاى پربار قرآن» قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
- منتظری، حسینعلی درسهایی از نهج البلاغه، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۸۲ش.
- منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حكومت اسلامي، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹ش.
- مهدوی، محمدمهدی و محمدرضا بارانی، «بررسی تاریخی معماری محراب و مناره در سده نخست اسلامی»، مطالعات تاریخی جهان اسلام، شماره ۱۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
- نجفی، علی، «تحقیقی پیرامون مناره» درسهایی از مکتب اسلام، سال چهل و دوم، شماره ۷، مهر ۱۳۸۱ش.
- واندنبرگ، لویی، باستان‌شناسی ایران باستان، ترجمه عیسی بهنام، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۳۷ش.
- هایده، لاله، «برسیان، مسجد»، در دایرت المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۴، تهران، مرکز دایرت المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۹ش.
- "Hazi Muhammad Mohsin's Hooghly Imambara: a Tale of Diminishing Glory"، بازدید: ۱۵ جولای ۲۰۲۲م.
- Richard J. H. Gottheil, «The Origin and History of the Minaret», Journal of the American Oriental Society, Vol. 30, No. 2 (Mar., 1910), pp. 132-154.