احیا

اِحیا یا شب‌زنده‌داری به معنای شب را به دعا و عبادت گذراندن از سنت‌های مهم مسلمانان است.

در احادیث، احیای شب‌های قدر، شبِ اولِ ماه رجب، شب نیمه شعبان، شب عید فطر و شب عید قربان توصیه شده است.

به گفته مفسران، براساس سوره مزمل در صدر اسلام، شب‌زنده‌داری به قصد نماز شب حدود یک سال بر پیامبر(ص)، واجب بوده و مسلمانان در کنار پیامبر، آن‌ را به‌جای می‌آوردند؛ اما پس از حدود یک‌سال، خداوند در این حکم تخفیف قائل شد و تهجد جای شب‌زنده‌داری را گرفت.

مفهوم‌شناسی

معنای احیاء شب

مرتضی مطهری:
احیاء یعنی زنده‌کردن،احیاء شب یعنی زنده نگه داشتن شب. شبِ زنده آن شبی است که انسان تمام یا لااقل پاسی از آن شب را با یاد خدا و با مناجات و راز و نیاز با ذات پروردگار به سر ببرد، و شب مُرده آن شبی است که انسان تمام آن شب را با غفلت و فراموشی ذات مقدس پروردگار بسر ببرد... شب را زنده نگه‌داشتن، مقصود این نیست که این قطعه زمان را شما زنده نگه دارید؛ مقصود زنده نگه‌داشتن خود شماست در این قطعه از زمان...به عبارت دقیق‏‌تر زمان ما یک حقیقتی است متحد با وجود خود ما، جزء وجود ماست. زمانِ ما، زمان وجود ما از خود ما منفک و جدا نیست...احیاءِ شب قدر یعنی زمان خودمان را زنده نگه داریم،آن زمانی را که در درون ماست زنده نگه داریم. آن زمانی که در درون ماست همان خود ما هستیم، از حقیقتِ ما جدا نیست. پس زمان خودمان را، شب خودمان را زنده نگه داریم یعنی خودمان یک شب واقعاً زنده باشیم.

اِحیاء واژه‌ای عربی به معنای زنده کردن و شب‌زنده‌داری است. این واژه در اصطلاح خاص به‌معنای شب‌زنده‌داری و بیدار ماندن در شب‌های خاصی از سال به ویژه شب‌های قدر، برای دعا و عبادت است. مطهری براین باور است که احیاء یعنی زنده‌کردن، نقطه مقابل «اماته» است که به معنی میراندن است. این کلمه چنین می‌رساند که شب- که قسمتی از وقت انسان است- دو حالت دارد: ممکن است شبِ کسی زنده باشد و ممکن است شبِ او مرده باشد.

شب‌هایی برای احیا

از میان شب‌های متعددی که احیای آنها در روایات سفارش شده است، شب‌زنده‌داری در شب‌های ماه رمضان به ویژه دهه آخر آن، به سبب احتمال واقع شدن شب قدر در آنها، در میان مسلمانان و به ویژه شیعیان مورد توجه بیشتر بوده است. براساس حدیثی از امام باقر(ع) هر کس شب قدر را احیا بدارد، گناهانش بخشیده می‌شود هرچند به عدد ستارگان آسمان، سنگینی کوه‌ها و وسعت دریاها باشد. همچنین در روایتی از امام علی(ع)، احیای چهار شب یعنی شبِ اولِ ماه رجب، شب نیمه شعبان، شب عید فطر و شب عید قربان توصیه شده است.

از حضرت محمد(ص) روایت شده که هر کس شب‌های عیدین را زنده نگه دارد، در روزی که قلب‌ها می‌میرند، دلش زنده خواهد ماند. روایتی به‌همین مضمون درباره شب‌زنده‌داری در شب نیمه شعبان نیز وارد شده است.

وجوب شب زنده‌داری بر پیامبر اسلام(ص)

به گفته اکثر مفسّران، از سوره مزمل به‌دست می‌آید که در صدر اسلام، شب‌زنده‌داری به قصد نماز شب حدود یک سال بر پیامبر(ص)، واجب بوده و مسلمانان در کنار پیامبر، آن‌ را به‌جای می‌آوردند. به نظر بیشتر فقها و مفسران و طبق آیات یک تا سه سوره مزمل، پس از حدود یک‌سال، خداوند در این حکم تخفیف قائل شد و تهجد جای شب‌زنده‌داری را گرفت.

مراسم شب‌های احیا

گفته شده در شبهای احیا، هر شهر آداب و مراسم خاصی دارد؛ اما خواندن قرآن و دعاهای مخصوص این شب‌ها از جمله مراسم عمومی در همه جا است. برخی از اعمالی که در این شب‌ها انجام می‌شود عبارتند از: غسل، خواندن دعاهای خاص همچون دعای جوشن کبیر، خواندن سوره‌های قدر، دخان، عنکبوت و روم، توسل به ائمه(ع)، خواندن زیارت امام حسین(ع) و قرآن به سر گرفتن.

پانویس

یادداشت

منابع

پیوند به بیرون

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی