مسجد فیل

مسجد فیل

اطلاعات اوليه
تأسیس	قاجاریه
کاربری	مسجد
مکان	مشهد
وقایع مرتبط	سخنرانی سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد در ۲۳ مهر ۱۳۴۲ش و بازداشت او توسط ساواک
مشخصات
مساحت	۳۲۰۰ مترمربع
وضعیت	فعال
معماری
بازسازی	در سال‌های مختلف

مسجد فیل، یکی از مساجد تاریخی مشهد است که تاریخ ساخت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد. این مسجد در نزدیکی حرم امام رضا(ع)، در خیابان نواب صفوی و پایین‌تر از مدرسه علمیه عباسقلی‌خان واقع شده است.

مسجد فیل به‌دلیل سخنرانی سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد در سال ۱۳۴۲ش و نقش آن در آغاز نهضت روحانیون مشهد در جریان انقلاب اسلامی ایران، شهرت دارد.

جایگاه و اهمیت

مسجد فیل از مساجد قدیمی و تاریخی مشهد است که در خیابان نواب صفوی (پایین‌خیابان)، در نزدیکی حرم امام رضا(ع) و مدرسه علمیه عباسقلی‌خان قرار دارد. اهمیت این مسجد به حضور واعظان و خطیبان برجسته مشهد، همچون احمد کافی، سید علی خامنه‌ای و سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد، در جریان انقلاب اسلامی ایران پس از قیام ۱۵ خرداد بازمی‌گردد.

تاریخچه ساخت و بازسازی

مسجد فیل، متعلق به عصر قاجار، با ۳۲۰۰ مترمربع زیربنا و یک حیاط کوچک ساخته شده است. این مسجد طی سال‌های متمادی، دستخوش تغییراتی شده است. درباره شهرت این مسجد به «فیل»، دو روایت نقل شده است:

• نسبت به واقف زمین مسجد: گفته شده که واقف این زمین، بینی بزرگی داشته و به او «حَسَنْ فیل» می‌گفتند؛ ازاین‌رو، مسجد به نام «مسجد فیل» معروف شده است.
• ارتباط با کاروان‌سرا: در گذشته، این مکان کاروان‌سرایی در مسیر جاده ابریشم بوده است و کاروانیان، فیل‌های خود را در آنجا می‌بستند. به همین دلیل، این محل «فیل» نامیده شد و پس از وقف آن به مسجد، نام اولیه‌اش حفظ شد.

پس از انقلاب اسلامی ایران، به دلیل سکونت سید مجتبی نواب صفوی در این محله، نام خیابان و مسجد فیل به «شهید سید مجتبی نواب صفوی» تغییر یافت. بااین‌حال، نام مسجد پس از مدتی، دوباره به نام قدیمی‌اش بازگردانده شد.

نمای داخلی مسجد

مرمت و تعمیرات

مسجد فیل در سال ۱۳۲۳ش، به‌همت سید مرتضی مصباح و در سال ۱۳۴۸ش، با تلاش برادرش سید محمدحسین مصباح موسوی (درگذشت: ۱۳۸۲ش)، از عالمان مشهد، توسعه یافت. این مسجد در سال ۱۳۸۴ش دچار آتش‌سوزی شد و به‌دلیل هزینه بالای تعمیرات، برای مدتی تعطیل گردید. در نهایت، در سال ۱۳۸۷ش، بازسازی و مرمت آن انجام شد و مجدداً مورد استفاده قرار گرفت.

حادثه مسجد فیل

حادثه مسجد فیل یکی از وقایع مهم پیش از انقلاب اسلامی ایران در مشهد است که در ایام فاطمیه، پس از قیام ۱۵ خرداد و مهاجرت عالمان مشهد به تهران رخ داد. این حادثه به شهادت و مجروح‌شدن تعدادی از مردم انجامید. در شب ۲۳ مهر ۱۳۴۲ش، سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد در سومین جلسه از سلسله سخنرانی‌های خود در مسجد فیل، به تشریح قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی پرداخت و از سیاست‌های حکومت پهلوی، از جمله، تساوی ظاهری حقوق زن و مرد، بازداشت امام خمینی و دیگر عالمان پس از قیام ۱۵ خرداد، منع انتشار مقالات مجله مکتب تشیع و وجود اختناق و نبود آزادی در کشور انتقاد کرد.

پس از این سخنرانی، نیروهای ساواک به مسجد یورش بردند و هاشمی‌نژاد را بازداشت کردند. در پی این اقدام، مردم مشهد به حمایت از او برخاستند و به سمت ماشین حامل وی هجوم بردند. مأموران ساواک با شلیک گلوله به‌طرف مردم، چند نفر را شهید و زخمی کردند. حکومت پهلوی، جنازه شهدا را به خانواده‌هایشان تحویل نداد و آن‌ها را در قبرستان گُل‌شور مشهد دفن کرد. پس از این واقعه، خانواده شهدا و مردم مشهد، برای یادبود شهدای این حادثه، نام «شهدای مسجد فیل» را روی تخته‌سنگی حک کردند.

حادثه مسجد فیل، تأثیرات مهمی بر روند گسترش نهضت انقلاب اسلامی ایران در مشهد گذاشت و موجب انسجام بیشتر نیروهای انقلابی در این شهر شد.