مَقام ابراهیم سنگی کنار کعبه، که نشان پای حضرت ابراهیم(ع) بر آن نقش بسته است. قرآن این مقام را از آیات و نشانه‌های روشن خداوند بر روی زمین شمرده و مسلمانان را به نماز در این جایگاه دعوت می‌کند. این سنگ، اکنون در استوانه‌ای طلایی‌رنگ، در فاصله ۱۳ متری خانه خدا قرار دارد. در دیدگاه شیعه، مکان اصلی مقام ابراهیم چسبیده به کعبه است.
طواف واجب در محدوده بین کعبه و مقام ابراهیم انجام گرفته و نماز طواف پشت آن خوانده می‌شود.
مقام ابراهیم در قرآن
در دو آیه از قرآن کریم به مقام ابراهیم اشاره شده و آن را از نشانه‌های آشکار خداوند بر روی زمین دانسته است و مسلمانان را دعوت به نماز در این جایگاه می‌کند:
- آیه ۱۲۵ سوره بقره: وَاتَّخِذُوا مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّی (و از مقام ابراهیم، نمازگاهی برای خود اختیار کنید.)
- آیه ۹۷ سوره آل عمران: فِیهِ آیاتٌ بَینَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً (در آن (مکه)، نشانه‌هایی روشن است [از جمله] مقام ابراهیم است؛ و هر که وارد آن شود در امان است.)
شکل ظاهری
این سنگ به شکل تقریبی مربع با طول و عرض چهل سانتیمتر و ارتفاع تقریبی بیست سانتیمتر است. رنگ این سنگ، سفید مایل به طیفی بین زرد و قرمز گزارش شده است. بر روی این سنگ، جای پایی به عمق ۱۰ سانتیمتر وجود دارد که اثر انگشتان آن مشخص نیست.[۱] در طول زمان به دلیل تبرک جستن و دست کشیدن، جای پاها در قسمت بالا کمی بزرگتر شده است. هم اکنون طول اثر پاها در قسمت سطح سنگ ۲۷ سانتیمتر و عرض هر کدام ۱۴ سانتیمتر است که در قسمت فرورفته به طول ۲۲ و عرض ۱۱ سانتیمتر کاهش می‌یابد. میان این دوجای پا، فاصله باریکی حدود یک سانتیمتر وجود دارد.[۲]
تاریخچه
بر اساس روایات، پس از اینکه خداوند به ابراهیم(ع) امر فرمود مردم را برای انجام حج فراخوانَد، ایشان بر روی این سنگ قرار گرفته و امر الهی را انجام داد و جای پای وی در سنگ ماند.[۳] در نقلی دیگر، اثر پاها به هنگام ساخت قسمت‌های بالای دیوار کعبه که ابراهیم علیه‌السلام بر روی این سنگ می‌ایستاد ایجاد شده است.[۴]
این سنگ در کنار حَجَرُ الْاَسوَد از سنگ‌های مقدس و بهشتی دانسته شده[۵]. حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) در حالی به نماز می‌ایستادند که این سنگ مابین آنها و کعبه قرار می‌گرفت. رسول خدا(ص) نیز در مکه به همین کیفیت نماز می‌خواندند.[۶]
بر اساس منابع تاریخی، تا زمان خلیفه دوم این سنگ بر روی زمین قرار داشت. در زمان وی جاری‌شدن سیلی که «اُمِّ نَشْهَل» نام گرفت [یادداشت ۱] این سنگ را تا مسافت زیادی جابجا کرد و خلیفه برای سنگ، پایه‌ای در جای قبلی خود ساخت.[۷] در قرن دوم هجری قمری سنگ مقام که از چندجا شکسته شده بود را با نقره به هم متصل نموده و روکشی از طلا برای آن قرار دادند. بعدها برای حفاظت بیشتر، گنبدی با چهار پنجره از آهن بر روی آن ساختند. تا سال ۱۳۴۶ش ساختمانی چوبی به ابعاد ۳ در ۶ متر بر روی مقام وجود داشت که برای طواف‌کنندگان ایجاد زحمت می‌کرد. دولت سعودی تصمیم داشت مقام را به نزدیکی باب بنی‌شیبه منتقل کند اما به دلیل مخالفت عمومی عالمان مسلمان، جای مقام ابراهیم تغییر نکرد و استوانه فلزی طلایی رنگی بر روی آن قرار گرفت.[۸][۹] از شیشه‌های اطراف این استوانه می‌توان سنگ مقام و جای پاها که هم اکنون با نقره پوشانده شده را مشاهده کرد.[۱۰] مقام ابراهیم حدود ۱۳ متر از کعبه فاصله دارد.
ايرانيان برابر مقام ابراهيم به سوی کعبه نماز می‌خوانند؛ یعنی جهت جغرافیایی ایران به سمت قبله، در زاویه میان حجر الاسود و رکن عراقی است.[۱۱]
مکان اصلی مقام
در مورد مکان اصلی مقام ابراهیم چند دیدگاه وجود دارد:
بیشتر شیعیان و برخی اهل سنت[یادداشت ۲][۱۲] [۱۳] اعتقاد دارند مکان مقام ابراهیم در زمان جاهلیت مکان فعلی بوده و رسول خدا آن را به جایگاه اصلی خود که چسبیده به کعبه بود بازگرداند، در زمان خلیفه دوم وی مقام را به دلایلی مثل ازدحام طواف‌کنندگان به مکان فعلی منتقل کرد.
در زمان خلافت امام علی(ع) ایشان در ضمن خطبه‌ای به برخی اشتباهات زمان خلفای قبلی اشاره کرده و تغییر جایگاه مقام ابراهیم را از جمله آنها برمی‌شمارد و بیان می‌کند اگر بیشتر صحابه، امام را تنها نمی‌گذاشتند این امور را به شرایط زمان رسول خدا باز‌می‌گرداند.[۱۴]
برخی مورخان و سیره‌نویسان اهل سنت معتقدند سنگ مقام تا زمان فتح مکه داخل کعبه نگهداری می‌شد و پس از فتح، پیامبر آن را بیرون آورده و در کنار در کعبه نصب کرد. با نزول آیه ۱۲۵ سوره بقره، پیامبر دستور داد سنگ را به مکان فعلی منتقل کنند.[۱۵]
برخی از اهل سنت نزول این آیه را از فضایل خلیفه دوم برشمرده و از عبدالله بن عمر فرزند خلیفه دوم نقل کرده‌اند پیامبر دست عمر را گرفت و نزد مقام برد و فرمود: این مقام ابراهیم است. عمر پرسید: «یا رسول‌الله! چرا آن را "مصلّا" قرار نمی‌دهی؟» آن‌گاه آیه «وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقٰامِ إِبْرٰاهِیمَ مُصَلًّی» نازل شد.[۱۶]
برخی دیگر از اهل سنت معتقدند از زمان حضرت ابراهیم تا کنون، مکان مقامْ همین مکان فعلی است.[۱۷]
مکان مقام در عصر ظهور
در حدیثی از امام صادق(ع)، امام دوازدهم در زمان ظهور خود، مقام را به جایگاه اصلی خود باز می‌گرداند.[۱۸]
محدوده طواف
بر اساس حدیثی در کافی،[۱۹] ضمن تصریح به جابجا شدن مقام از مکان اصلی خود، حد طواف، فاصله بین خانه خدا تا جایگاه فعلی مقام ابراهیم تعیین شده است. بیشتر فقیهان شیعه محدوده طواف را در همین فاصله دانسته[۲۰] و در ازدحام، با شرایطی طواف خارج از این حد را نیز جایز می‌دانند. گروهی دیگر منظور حدیث را استحباب طواف در این منطقه دانسته‌اند.[۲۱][۲۲]
اهل سنت رعایت فاصله خاصی در طواف خانه خدا را لازم نمی‌دانند.[۲۳]
نماز طواف
قبله قرار دادن مقام، از زمان ابراهیم و اسماعیل تا زمان پیامبر(ص) سابقه دارد[۲۴] و قرآن نیز مسلمانان را دعوت به نماز در این جایگاه می‌کند.[۲۵]
بر اساس فقه شیعه، نماز طواف واجب (طواف زیارت و طواف نساء) پشت مقام ابراهیم و در نزدیکی آن خوانده می‌شود.[۲۶] در مورد کسانی که به دلیل عذری در طبقه دوم مسجد الحرام طواف می‌کنند ولی می‌توانند نماز را در صحن مسجد و پشت مقام ابراهیم بخوانند اختلاف فتوا وجود دارد.[۲۷] نماز طواف مستحبی را هرکجای مسجدالحرام می‌توان به جای آورد.
پانویس
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۹۹.
- ↑ مقام ابراهیم، سایت حج.
- ↑ صدوق، علل الشرایع، مکتبة الداوری، ص۴۲۳.
- ↑ ازرقی، اخبار مکه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۹؛ نیشابوری، تفسیر غرائب القرآن، ج۱، ص۳۹۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۲۰۳؛ ازرقی، اخبار مکه، ۱۴۰۳ ق، ج۲، ص۲۹.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۲۰۳؛ ازرقی، اخبار مکه، ۱۴۰۳ق.، ج۲، ص۲۹.
- ↑ اخبار مکه، ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی، ۱۳۶۸ش. ج۲، ص۳۲۷.
- ↑ مقام ابراهیم، سایت حج.
- ↑ التاریخ القویم، ج۴، ص۵۲
- ↑ سائد بکداش، فضل الحجرالاسود و مقام ابراهیم، صص۱۰۵-۱۰۴.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۱۰۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱۰، ص۳۳۴.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۲۱۵.
- ↑ کلینی، کافی، ج۸، ص۵۸، ح۲۱؛ شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۴۲۳؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۸۳.
- ↑ کردی مکی، التاریخ القویم، ج۳، ص۳۴۹؛ ابن بطوطه، رحلة، ج۱، ص۳۷۴؛ ابن جبیر، رحلة، ص۵۵.
- ↑ ابن حجر، فتح الباری، ج۱، ص۶۹.
- ↑ ازرقی، اخبار مکه، ج۲، ص۳۳ و ۳۲۷.
- ↑ اذا قام القائم هدم المسجد الحرام حتی یردّه الی اساسِه وحوّل المقام إلی الموضع الذی کان فیه. شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۸۳.
- ↑ کلینی، کافی، چاپ دارالحدیث، ج۸، ص۵۸۹
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعه، ج۴، ص۱۸۳
- ↑ مناسک حج محشی، صص۳۳۶-۳۳۸ و ۵۹۲-۵۹۳.
- ↑ طواف و محدوده آن از دیدگاه فقیهان مسلمان، مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی.
- ↑ جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ج۱، ص۸۵۹-۸۶۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۰۳
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۲۵.
- ↑ مناسک حج، م۷۹۶.
- ↑ مناسک حج، م۲/۸۰۰.
یادداشت
- ↑ در زمان خلافت عمر بن خطاب، از جانب شمال مکّه سیلی داخل مسجدالحرام شد، این سیل امّ نهشل دختر عبید بن سعید بن عاص بن امیّه را با خود برد و در پایین مکّه، جسد او یافت شد. این سیل را به نام او، «امّ نهشل» نامیده اند. العسقلاني، الإصابة في تمييز الصحابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۴۸۴.
- ↑ در حدیثی عایشه می‌گوید: «أنّ المقام کان فی زمن رسول الله(ص) و زمن ابی بکر ملتصقاً بالبیت، ثم أخّره عمر بن الخطاب» «مقام در زمان حضرت رسول خدا(ص) و زمان ابوبکر، به بیت چسبیده بود و عمر آن را دور کرد». بیهقی، دلائل النبوة، ج۲، ص۶۳؛ ابن‌حجر، فتح الباری، ج۸، ص۱۶۹.
منابع
- ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، رباط، اکادیمیة المملکة المغربیة، ۱۴۱۷ق.
- ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، بیروت،دار و مکتبة الهلال، بی‌تا.
- ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۷۹ق.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- ازرقی، اخبار مکه، ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی، تهران، چاپ و نشر بنیاد مستضعفان، ۱۳۶۸ش.
- ازرقی، اخبار مکه، مکه مکرمه، دارالثقافة، ۱۴۰۳ق.
- بلاذری، انساب الاشراف، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
- پیشوایی، مهدی و گودرزی، حسین، «مقام ابراهیم و سیر تاریخی آن»، مجله میقات حج، شماره ۲۳، بهار ۱۳۷۷ش.
- الجزیری، عبدالرحمن و دیگران، الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت (علیهم السلام)، بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ق.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر.
- درگاهی، مهدی و عندلیبی، رضا، مقام ابراهیم و جایگاه آن در فقه، تهران، پژوهشکده حج و زیارت، نشر مشعر، ۱۳۹۳ش.
- سائد بکداش، فضل الحجرالاسود و مقام ابراهیم، دار البشائر الاسلامیة، بیروت، ۱۴۲۶ق .
- شیخ صدوق، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، ۱۳۸۵ش.
- طبرسی، مجمع البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- کردی مکی، محمد طاهر، التاریخ القویم، بیروت، دار الخضر، ۱۴۲۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۹ق.
- محمودی، محمدرضا، مناسک حج مطابق فتاوای امام خمینی و مراجع معظم تقلید، مرکز تحقیقات حج بعثه مقام معظم رهبری، نشر مشعر، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.
- نیشابوری، نظام الدین، تفسیر غرائب القرآن، حاشیه تفسیر طبری، بیروت، دار احیاء تراث العربی.