مسجد شَجَره یا مسجد ذوالحُلَیْفه از مساجد تاریخی مدینه است که در منطقۀ «ذوالحلیفه» یا «آبارعلی» در هشت کیلومتری جنوب غربی مسجدالنبی در مسیر مکه قرار دارد. ذوالحلیفه، میقات کسانی است که برای عمره تمتّع و عمره مفرده از مدینه به مکه می‌روند. این محل با نام مسجد الاحرام نیز شناخته می‌شود. پیامبر اکرم نیز در سفرهای عمره و حج تمتع در این میقات، محرم شدند.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | مسجد • میقات |
| مکان | مدینه |
| نام‌های دیگر | مسجد شجره • مسجد الاحرام • مسجد المیقات • مسجد آبار علی • مسجد ذوالحلیفه |
| وقایع مرتبط | احرام پیامبر(ص) در سفرهای عمره و تمتع |
| مشخصات | |
| مساحت | ۸۸۰۰۰ متر مربع |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| بازسازی | در قرون و دوره‌های مختلف |
موقعیت جغرافیایی
آبار علی (به معنای چاه‌های علی) منطقه‌ای غالباً پوشیده از نخلستان، در حدود هشت كیلومتری جنوب شهر مدینه، که در آن، چاه‌های آبی وجود دارد که گفته می‌شود چاه‌هایی که حضرت امیر (ع ) برای استفاده زائران خانه خدا حفر نمود. این مکان از میقات‌های حج است. امروزه از سه نام آبارعلی و ذوالحلیفه و مسجد شجره برای اشاره به این منطقه استفاده می‌شود.
نام‌های دیگر
این جایگاه از دیدگاه‌های مختلف به نام‌های گوناگون مشهور شده است که عبارت‌اند از:
- مسجد شجره: وجه تسمیه آن به شجره این است که پیامبر اکرم در جریان سفر سال ششم هجرت که منتهی به امضای معاهده حدیبیه شد. در این مکان، کنار درختی (شجره) به نام ‹‹سَمَره›› فرود آمده و احرام بستند. همین طور در سال هفتم جهت عمرة القضاء و نیز درسال دهم برای حجة الوداع در این مسجد احرام پوشید.[۱]
- مسجد الاحرام: به علت اینکه این مکان، محل احرام حاجیان است به نام احرام نامیده شده است.[۲]
- مسجد المیقات: این نام هم بدین‌علت است که این جایگاه یکی از میقات‌های حج و عمره حاجیان به شمار می‌آید.[۳]
- مسجد آبار علی یا مسجد چاه‌های علی(ع): این نام از شهرت فراوانی برخوردار است. گفته می‌شود علت این نام‌گذاری آن است که پس از رحلت حضرت رسول(ص) و غصب خلافت امام علی(ع)، امام علی(ع) چاه‌های متعددی برای نخلستان‌های خود در این منطقه حفر نمود و به آبیاری آنها پرداخت.[۴]
بنا بر روایتی از امام صادق(ع) این ناحیه به اقطاع (واگذاری زمین یا منافع حاصل از آن یا محل کسب برای زمانی محدود یا نامحدود به کسی از سوی حاکم را اِقطاع می‌گویند)، به امام علی (ع) واگذار گردید. به همین جهت، چاه‌های آن نیز که متعلق به آن حضرت بود، به نام آبار علی شناخته شده است.
احرام پیامبر(ص) در این مسجد
پیامبر اکرم(ص) در سفرهای عمره و حج تمتع در این میقات محرم شدند:
- در سال صلح حدیبیه که موفق به انجام عمره نشدند (ششم هجری).
- در سال هفتم هجری، در جریان عمرة القضا.
- حجة الوداع در سال دهم هجری.[۵]
پیامبر اکرم(ص) پس از اقامه دو رکعت نماز در مسجد شجره، احرام بسته و می‌گفت: ‹‹ لبیک،اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک، ان الحمد و النعمة لک و الملک، لاشریک لک لبیک››. [۶]روایت شده، که رسول خدا نخستین بار، هنگام انجام حج، زیر درختی در این مکان فرود آمد که در سال‌های بعد در آن محل مسجدی ساخته شد.
تعمیرات و بازسازی
اگرچه این مسجد در قرن هشتم دچار خرابی شد، اما همچنان مورد استفاده بوده است. گویا در بنای اولیه، شبستان و صحن داشته، اما در قرون هشتم و نهم تنها دیواری گرد آن بوده است.
در قرن دهم
زین الدین الاستدار در سال ۹۶۱ق بنای مسجد را بازسازی کرد و اطراف آن دیواری بزرگ کشید که تا پایان دوره عثمانی همچنان پا برجا بود. وی مأذنه گوشه شمال غربی آن را نیز بازسازی نمود و سبب این که مکان محراب اصلی مشخص نبود، محراب دیگری در وسط دیوار قبله قرار داد که شاید مکان اصلی محراب باشد. همچنین پله‌هایی نیز در سه جهت برای مسجد ساخت تا از ورود چهارپایان به داخل جلوگیری شود.[۷]
در دوره عثمانی
مسجد شجره در دوره عثمانی در سال ۱۰۵۸ ق.، به دست یکی از هندیان مسلمان بازسازی و منارهای برای آن ساخته شد.[۸]
دوره معاصر
طول این مسجد از جنوب تا شمال ۲۵ متر از شرق به غرب نیز به همین مقدار بوده است. در سال‌های اخیر این مسجد به گونه زیبایی بازسازی شده، مساحت آن به ۸۸۰۰۰ متر مربع رسیده است.[۹]
احکام فقهی میقات ذوالحُلَیفَه
فقهای امامیه در کتاب‌های فقهی خود احکام شرعی مربوط به این مسجد را به عنوان یکی از میقات‌های حج به تفصیل آورده‌اند، برخی احکام متعلق به این مسجد وموقعیت آن عبارت‌اند از:
- ذوالحلیفه در حال اختیار (بدون ضرورت) میقات عمره تمتّع و عمره مفرده برای مردم مدینه و کسانی است که از مدینه به مکه می‌روند.[۱۰] در اینکه میقات، خصوص مسجدِ واقع در این محل است که معروف به «مسجد شجره» است یا اعم از مسجد و اطراف آن، اختلاف است.[۱۱]
- بنابر قول نخست، جنب و حائض، بنابر تصریح گروهی از فقها باید در حال عبور از مسجد محرم شوند و در صورت عدم امکان، از بیرون مسجد محرم می‌گردند.[۱۲]
برخی احتیاط را در جمع بین آن دو (احرام از بیرون مسجد و تجدید آن در جُحفَه) دانسته‌اند.[۱۳]
- میقات مردم مدینه در حال ضرورت، مانند بیماری و ناتوانی، جحفه است.[۱۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۲۷۵.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۴۰۹.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۴۰۹.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۴۰۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۲۷۵.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش٬ ج۵، ص۸۴؛ کلینی، کافی، ۱۳۶۷ش٬ ج۴، ص۲۵۰.
- ↑ نجفی، مدینه‌شناسی، ج۱، ص ۱۶۷و۱۶۸؛ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۴۱۰.
- ↑ نجفی، مدینه شناسی، ج۱، ص۲۶۸؛ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۲۷۶.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۴۱۰.
- ↑ طباطبایی یزدی، عروة الوثقی، ج۲، ص۵۵۱؛ خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۱۰۹.
- ↑ طباطبایی یزدی، عروة الوثقی، ج۲، ص۵۵۱.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۱۰۹.
- ↑ محمودی، مناسک حج (محشی)، ص۱۵۸.
- ↑ طباطبایی یزدی، عروة الوثقی، ج۲، ص۵۵۲.
منابع
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
- خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، قم، موسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، نشر مشعر، چهارم، ۱۳۸۱ش.
- طباطبایی یزدی، محمد کاظم، عروة الوثقی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.
- طوسی، محمد بن حسن٬ تهذیب الاحکام، تهران٬ دار الکتب الاسلامیه٬ چهارم٬ ۱۳۶۵ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب٬ کافی، تهران٬ دار الکتب الاسلامیه٬ سوم٬ ۱۳۶۷ش.
- محمودی، محمدرضا، مناسک حج (محشی)، تهران، مشعر، ۱۴۲۹ق.
- نجفی، محمد باقر، مدینه شناسی، تهران، نشر مشعر، دوم، ۱۳۸۷ش.
پیوند به بیرون