بیت الاحزان
بَیت‌ُ الاَحزان (به معنای خانه حزن و اندوه) محل عبادت و گریه حضرت فاطمه(س) در فراق پیامبر(ص) که توسط امام علی(ع) در قبرستان بقیع ساخته شده بود.
بیت‌الاحزان در مجاورت قبر عباس بن عبدالمطلب و بقعه ائمه بقیع قرار داشت. این مکان دارای گنبد بود و شیعیان آن را زیارت می‌کردند. همچنین در منابع تاریخی و سفرنامه‌ها از آن یاد شده است. این مکان در سال ۱۳۴۴ق به دست وهابیان ویران شد.
بیت الاحزان در ادبیات فارسی فراوان به کار رفته و کتاب‌هایی با این نام در شرح احوالات حضرت فاطمه(س) نگاشته شده است.
محل عبادت و گریه فاطمه(س)
بیت الاحزان، مکانی در قبرستان بقیع است که حضرت فاطمه(س) مدتی در آنجا عبادت و در فراق پیامبر اکرم(ص)، سوگواری می‌کرد.[۱] از این مکان به مسجد فاطمه[۲] و قُبّة الحزن[۳] نیز یاد شده است.[۴] «بیت» به معنای خانه[۵] و «احزان» جمع حزن به معنای غم و اندوه[۶] است.
معروف‌ترین مصداق بیت الاحزان در منابع اسلامی، محل عبادت و گریه فاطمه(س) است؛[۷] اما به خانه‌ای که یعقوب پیامبر در هنگام دوری از فرزندش یوسف در آن به سر می‌برد نیز بیت‌الاحزان می‌گفته‌اند.[۸]
گفته شده بیت الاحزان، مکانی مشخص بوده و تا سال ۱۳۴۴ق (قبل از تخریب توسط وهابیت)، شیعیان آنجا را زیارت می‌کردند و به نماز و عبادت می‌پرداختند.[۹]
بیت‌الاحزان را از مکان‌هایی دانسته‌اند که احتمال دارد قبر حضرت فاطمه(س) در آنجا باشد.[۱۰] سمهودی این قول را بعید شمرده است.[۱۱]
مشخصات جغرافیایی و ظاهری بنا
بنابر گزارش‌های منابع تاریخی و سفرنامه‌نویسان، بیت‌الاحزان در قبرستان بقیع، در قسمت جنوبی قبر عباس بن عبدالمطلب و مجاورت بقعه ائمه بقیع قرار داشت.[۱۲] از گزارش‌ها برمی‌آید که بیت‌الاحزان، اتاقی با گنبدی بر فراز آن بوده[۱۳] و ضریحی چوبی به رنگ سبز نیز داشته است.[۱۴] بسیاری از سفرنامه‌نویسان ایرانی دوره قاجار، این مکان را زیارت کرده و نشانی محل و برخی مشخصات آن را آورده‌اند.[۱۵] محمدحسین حسینی فراهانی، نویسنده و سفرنامه‌نویس دوره قاجار، نیز در سفر حج سال ۱۳۰۲ق/ ۱۲۶۴ش بیت الاحزان را دیده و گفته این بنا گنبد و ضریحی کوچک دارد.[۱۶]
گفته شده اولین خانه‌ای که در بقیع برای فاطمه(س) ساخته شد، به صورت چادر و خیمه بود[۱۷] و بعدها به ساختمان دارای گنبد تبدیل شد.[۱۸]
تاریخچه
علامه مجلسی علت ساختن بیت الاحزان را چنین آورده است: پس از رحلت پیامبر(ص)، بزرگان مدینه به حضور حضرت علی(ع) آمدند و گفتند: ای ابوالحسن! فاطمه شب و روز گریه می‌کند و ما شب‌ها خواب خوشی نداریم، روزها نیز در طلب معیشتیم و آرامش نداریم. ما از تو می‌خواهیم که به فاطمه بگویی شب گریه کند یا روز. آن‌حضرت فرمود: مانعی ندارد و سپس این موضوع را با فاطمه(س) در میان نهاد، ولی دریافت که آن‌حضرت از گریه آرام نمی‌گیرد. علی(ع) بعد از آن، اتاقی در بقیع که خارج از شهر مدینه بود، برای حضرت فاطمه ساخت که آن‌را «بیت الاحزان» می‌گفتند. فاطمه(س)، صبح‌ها به همراه حسن(ع) و حسین(ع) به بقیع می‌رفت و تا شبانگاه مشغول گریه بود، چون شب فرا می‌رسید امام علی(ع) فاطمه را به منزل باز می‌گردانید. فاطمه(س)، پس از رحلت پدرش، ۲۷ روز به بیت الاحزان می‌رفت و گریه می‌کرد تا آنکه بر اثر بیماری، دیگر نتوانست به آن جا برود.[۱۹]
منابع اهل‌سنت نیز به وجود این مکان در بقیع اشاره کرده‌اند؛ برای نمونه ابوحامد غزالی، متکلم و فقیه ایرانی در قرن پنجم قمری، در بیان آداب زیارت بقیع، نماز در مسجد فاطمه را مستحب دانسته است.[۲۰] علی بن احمد سمهودی، مورخ مصری در قرن نهم و دهم قمری، بیت الاحزان را معروف به بیت الحزن دانسته و از آن به‌عنوان محل اقامت حضرت فاطمه(س) در ایام حزن و سوگواری بر پدرش یاد کرده است.[۲۱] ابراهیم رفعت پاشا، سفرنامه‌نویس مصری درگذشته ۱۳۵۳ق، نیز به اقامت حضرت فاطمه(س) پس از وفات پدرش در بیت الاحزان تصریح کرده است.[۲۲]
تخریب
بیت‌الاحزان در حمله وهابیان به حجاز و تصرف مدینه، در سال ۱۳۴۴ق. از میان رفت.[۲۳] برخی از علما و سفرنامه‌نویسان، پیش از تخریب بیت‌الاحزان را دیده و زیارت کرده‌اند.[۲۴] در برخی گزارش‌ها آمده است که در سال ۱۲۳۳ق. به دستور سلطان‌محمود عثمانی، گنبد بیت‌الاحزان همراه گنبد زوجات الرسول و نیز گنبد عثمان بن عفان بازسازی شده است.[۲۵]حاج ایازخان قشقایی از واپسین سفرنامه‌نویسان حج است که در ۱۳۴۱ق از بیت‌الاحزان دیدن کرده و گزارشی درباره آن در سفرنامه‌اش آورده است.[۲۶]
بیت الاحزان در ادبیات
در کتاب‌های تاریخ انبیا و در ادبیات فارسی، به‌ویژه در اشعار حافظ، این واژه و تعابیر مترادف آن مانند کلبه احزان، کلبه غم، فراوان به کار رفته و نزد صوفیان نیز کنایه از دل محزون از دوری معشوق است.[۲۷] در ادب رثایی شیعی نیز بیت‌الاحزان جایگاه ویژه‌ای دارد.[۲۸]
گفته شده رؤیاهایی نیز نقل شده که بنابر آنها حضرت مهدی(عج) با سرودن شعری، بیت‌الاحزان را مایه غم و اندوه همیشگی خود دانسته است.[۲۹] ازاین‌رو، بعضی علمای شیعه آثاری به همین نام در شرح حوادث پس از رحلت پیامبر(ص) و مصائب اهل بیت، به‌ویژه، حضرت فاطمه(س) نوشته‌اند، که معروف‌ترین آنها عبارتند از:
- بیت الاحزان فی مصائب سیدة النسوان، اثر شیخ عباس قمی (متوفی ۱۳۵۹)؛
- بیت الاحزان فی مصائب سادات الزمان الخمسة الطاهرة من ولد عدنان، اثر عبدالخالق بن عبدالرحیم یزدی (متوفای ۱۲۶۸ق).[۳۰]
پانویس
- ↑ ملازاده، «بیت‌الاحزان»، ص۷۸.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفا، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۰۱؛ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۳.
- ↑ نجمی، «بیت الاحزان یک حقیقت فراموش نشدنی»، ص۱۲۷.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۱۵۱.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۲۳۱.
- ↑ ملازاده، «بیت‌الاحزان»، ص۷۸.
- ↑ ملازاده، «بیت‌الاحزان»، ص۷۸.
- ↑ نجمی، «بیت الاحزان یک حقیقت فراموش نشدنی»، ص۱۲۰ و ۱۲۷.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، قسم المدینة المنورة، ص۲۸۵-۲۸۴؛ سخاوی، التحفة اللطیفة، ج۱، ص۴۱.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفا، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۹۴.
- ↑ نگاه کنید به: حسام السلطنه، سفرنامه مکه، ۱۳۷۴ش، ص۱۵۲؛ نجمی، «بیت الاحزان یک حقیقت فراموش نشدنی»، ص۱۲۱- ۱۲۵ و ۱۲۷.
- ↑ رفعت پاشا، مرآة الحرمین، ۱۳۷۷ش، ص۴۷۸.
- ↑ حسام السلطنه، سفرنامه مکه، ۱۳۷۴ش، ص۱۵۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حسام السلطنه، سفرنامه مکه، ۱۳۷۴ش، ص۱۵۲.
- ↑ فراهانی، سفرنامه مکه، ص۲۴۰. همچنین نگاه کنید به: محمد ولی میرزای قاجار، سفرنامه مکه، گزارش سفر حج سال ۱۲۶۰ق/ ۱۲۲۳ش.
- ↑ نجمی، «بیت الاحزان یک حقیقت فراموش نشدنی»، ص۱۲۱.
- ↑ نجمی، «بیت الاحزان یک حقیقت فراموش نشدنی»، ص۱۲۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۱۷۷.
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، دار الکتب العربی، ج۳، ص۸۴.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفا، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۹۴ و ۱۰۱.
- ↑ رفعت پاشا، مرآة الحرمین، ۱۳۷۷ش، ص۴۷۸.
- ↑ نگاه کنید به: پنجاه سفرنامه، ج۳، ص۱۹۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: رفعت پاشا، مرآة الحرمین، ۱۳۷۷ش، ص۴۷۸؛ حسام السلطنه، سفرنامه مکه، ۱۳۷۴ش، ص۱۵۲؛ نجمی، «بیت الاحزان یک حقیقت فراموش نشدنی»، ص۱۲۵ و۱۲۶.
- ↑ رفعت پاشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۴۲۶.
- ↑ قشقایی، سفرنامۀ حاج ایازخان قشقایی به مکه، مدینه و عتبات عالیات در روزگار احمد شاه قاجار، ص۴۵۵.
- ↑ ملازاده، «بیت‌الاحزان»، ص۷۸.
- ↑ ملازاده، «بیت‌الاحزان»، ص۷۹.
- ↑ ملازاده، «بیت‌الاحزان»، ص۷۹.
- ↑ ملازاده، «بیت‌الاحزان»، ص۷۹.
منابع
- حسام السلطنه، سلطان مراد میرزا، سفرنامه مکه، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش.
- خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسه، قسم المدینة المنورة، بیروت، ۱۹۸۷م.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت-دمشق، دارالقلم-الدارالشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- رفعت پاشا، ابراهیم، مراة الحرمین، ترجمه هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۷ش.
- سخاوی، محمدبن عبدالرحمان، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، بیروت، ۱۴۱۴ق-۱۹۹۳م.
- سمهودی، علی بن عبدالله، وفاءالوفا بأخبار دارالمصطفی، تحقیق خالد عبدالغنی محفوظ، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۲۰۰۶م
- غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، دار الکتب العربی، بی‌تا.
- قشقایی، ایازخان، سفرنامۀ حاج ایازخان قشقایی به مکه، مدینه و عتبات عالیات در روزگار احمد شاه قاجار، ...
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- ملازاده، محمدهانی «بیت‌الاحزان»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۵، تهران، دایرة‌المعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- نجمی، محمدصادق، «بیت الاحزان یک حقیقت فراموش نشدنی»، فصلنامه میقات حج، شماره ۲، زمستان ۱۳۷۱ش.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۹ش.
پیوند به بیرون