منبر
مِنبر کرسی پله‌پله‌ای است که سخنران یا واعظ بر فراز آن سخنرانی می‌کند. منبر پیامبر(ص) را اولین منبر تاریخ اسلام برمی‌شمارند. پس از پیامبر(ص)، به مرور به ارتفاع منبرها افزوده شد. طبق گزارش متخصصان هنر اسلامی، هنرمندان کتبیه‌هایی از آیات قرآن، احادیث، دعاها و نقش‌های اسلیمی به منبر افزودند. همچنین آنها برای تزئین منبرها از هنرهایی همچون منبّت و معرّق و گره‌چینی و طلاکاری استفاده کردند.
منبر در طول تاریخ به تدریج دارای کارکرد مذهبی و سیاسی شد. طبق گزارش مورخان، در دوران حکومت امویان و عباسیان، منبر به نماد حکومت اسلامی و جزء ثابتی از مساجد و اماکن حکومتی تبدیل شد و در سراسر جهان اسلام رواج یافت. مسلمانان در مهمترین مکان‌هایِ شهرهایی که فتح می‌کردند منبر قرار می‌دادند. همچنین، غیرمسلمانان و گاهی خودِ مسلمانان طی اعتراضاتِ داخلی به منبر حاکمان وقت حمله می‌کردند. شیعیان نیز به طور سنتی در مراسم مذهبی و سیاسی خود از منبر استفاده می‌کنند. به همین دلیل، گاهی واژۀ منبر به خودِ عمل «سخنرانی» اطلاق می‌شود و از آن به عنوان یک رسانه یاد می‌شود.
منبر رسول‌الله(ص) در مسجدالنبی، منبر مسجد قیروان تونس، منبر صلاح‌الدین در مسجدالاقصی، منبر صاحب‌الزمان در مسجد گوهرشاد، منبر اولجایتو در اصفهان و منبر مسجد ابیانه از مشهورترین منبرهای موجودند.
مفهوم‌شناسی
فرهنگ فارسیِ عمید منبر را به «کرسی پله‌پله‌ای که خطیب یا واعظ بر فراز آن بنشیند و سخنرانی کند» تعریف می‌کند.[۱] به گفتۀ پژوهشگران، حاکمان ایرانِ باستان، سخنرانی یا صدور فرمان‌های حکومتی را بر فراز سازه‌ای انجام می‌دادند که به آن «کرسی» گفته می‌شد؛ اما پس از ظهور اسلام، سخنرانی‌های حکومتی یا مذهبی در کشورهای اسلامی از جمله ایران، عموماً در مساجد و برفراز سازه‌هایی به نام «منبر» انجام می‌گرفت.[۲] کارکرد منبر را «ارتفاع دادن به سخنران» برای بهتر دیده شدن و به گوش رسیدن صدای او می‌دانند.[۳] البته گاهی واژۀ منبر به عملی که بر فراز آن انجام می‌شود یعنی «سخنرانی» یا «خطبه» نیز اطلاق می‌شود[۴] و از آن به مثابه یک «رسانه» برای تبلیغ دین یاد می‌کنند.[۵]
به بیان پژوهشگران معماری اسلامی، مسلمانان معمولاً منبر را در سمت راست محراب مساجد قرار می‌دهند تا از شکل ظاهری مسجد پیامبر(ص) پیروی کنند.[۶] امروزه فقیهان مسلمان، قرار گرفتن منبر را در سمت راست محراب، مستحب و سنتِ رسول‌الله(ص) می‌دانند.[۷]
تاریخچه
اولین منبر تاریخ اسلام را منبر پیامبر(ص) می‌دانند.[۸] پیامبر(ص) در سال‌های ابتدایی تاریخ اسلام، به هنگامِ سخنرانی در مسجد مدینه به درخت خرمایی (ستون حنانه) تکیه می‌داد؛ اما در سال هفتم یا هشتم هجری منبری برای پیامبر ساخته شد.[۹][یادداشت ۱] به عقیدۀ مورخان، مناسبات سیاسی و اجتماعی مسلمانان، به مرور منبر را نماد حکومت اسلامی و جزء ثابتی از مساجد و دارالسلطنه‌ها تبدیل کرد و طی حکومت امویان و عباسیان در سراسر جهان اسلام منتشر گرداند.[۱۰] به عقیدۀ پژوهشگران هنر اسلامی، قدیمیترین منبری که تا کنون بر جای مانده، منبر مسجد جامع قیروان تونس (قرن سوم هجری قمری) است.[۱۱] کهن‌ترین منبرهای باقی‌مانده در ایران را نیز مربوط به دوران سلجوقیان می‌دانند. در این میان، منبر مسجد ابیانه (۴۶۶ق) و منبر روستای مشکول از توابع استان اردبیل (۵۴۱ق)، از همه قدیمی‌تر هستند.[۱۲]
بُعد اجتماعی
منبر، علاوه بر کارکرد مذهبی خود، دارای کارکردی سیاسی می‌دانند. چنان که منابع تاریخی نشان می‌دهد، در عصر پيامبر(ص) نتايج جنگ‌ها در خطبه‌ها به آگاهى مردم می‌رسيد و اعلان‌ها، فرامين، احكام مالياتى و احكام عزل و نصب‌ها از بالاى منبر خوانده مى‌شد.[۱۳] در دوران امویان و عباسیان نیز از منبر برای سخنرانی‌های سیاسی و تبلیغات حکومتی استفاده می‌شد.[۱۴] به عقیدۀ مورخان، اهمیت اجتماعی منبر به حدی رسید که حاکمان منبرها را به شکل قابل حمل می‌ساختند تا در سفر نیز سخنرانی‌های خود را بر منبر انجام دهند.[۱۵] بر این اساس، نظریه‌پردازان معتقدند که منبر از سویی نماد توسعۀ اجتماعی مسلمانان[۱۶] و از سوی دیگر نماد تسلط و عزت مسلمانان در یک شهر بود.[۱۷] در همین زمینه، گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که مسلمانان پس از فتح شهرها در مکان‌های مهم آن منبر قرار می‌دادند و غیرمسلمانان پس از فتح شهرهای اسلامی منبرها را از بین می‌بردند.[یادداشت ۲] همچنین طبق برخی گزارش‌ها، طی شورش‌ها و اعتراضات داخلی، خودِ مسلمانان نیز گاهی به منبر حاکمان وقت حمله می‌کردند.[یادداشت ۳]
منبر در فرهنگ شیعه
در مراسم روضه‌خوانی و عزاداری مذهبی شیعیان، منبر جایگاه واعظان و ذاکران است.[۱۸] محمدباقر قائنی بیرجندی نویسنده کتاب کبریت احمر احترام مِنبر در فرهنگ شیعه را ناشی از احترام فرهنگ سخنوری مذهبی و روضه‌خوانی می‌داند؛ زیرا این اعمال، شریف‌ترین اعمالی هستند انسان می‌تواند انجام دهد.[۱۹] در بُعد سیاسی نیز، خطبه‌های واعظان و فقیهان بر فراز منبر را دارای نقش مهمی در رخدادهای سیاسی شیعیان می‌دانند.[۲۰] سخنرانی‌های سید عبدالله بهبهانی و سید محمد طباطبایی در نهضت مشروطیت ایران[۲۱] و سخنرانی‌های امام خمینی در جریان انقلاب اسلامی ایران از این جمله‌اند.[۲۲] برای قداست منبر در فرهنگ شیعه شواهدی وجود دارد از جمله این که آیت الله مکارم شیرازی از مراجع تقلید درباره تعبیر امام سجاد(ع) در مجلس یزید از منبر به چوب‌ها «أَتَاْذَنَ لي أَنْ أرْقى هذِهِ الاَْعْوادَ فَأَتَكَلَّمَ بِكَلام فيهِ للهِِ تَعالى رِضىً، وَ لِهؤُلاءِ أَجْرٌ وَ ثَوابٌ؛ آيا به من اجازه مى دهى كه بر فراز اين چوب‌ها بروم و سخنانی بگويم كه سبب خشنودى خداوند متعال گردد، و اجر و پاداشى براى اين مردم در پى داشته باشد؟»، احتمال داده که منظور امام این بوده منبرى كه بر روى آن نسبت به على و خاندانش(عليهم السلام) بدگويى مى‌شود، شايسته نام منبر نيست، بلكه چند قطعه چوب بى ارزش است.[۲۳]
تفکیک نماد سیاسی و مذهبی
طبق برخی نقل‌های تاریخی، حاکمان به خطیبان دستور می‌دادند تا به هنگام دعا برای سلطان، یک پله پایین‌تر بیایند تا در جایگاهی که نام خدا و پیامبر برده می‌شود نام آنها را نبرند.[۲۴] همچنین، گاهی در مساجد دو منبر قرار می‌دادند. یک منبر برای واعظان بود که ارتفاع و زیبایی آن کمتر از منبر خطیب بود. خطیب از منبر برای خواندن خطبه‌های نماز جمعه استفاده می‌کرد. منبر واعظ که متحرک بود، برای موعظۀ مذهبی و درس دادن استفاده می‌شد.[۲۵]
مشخصات ظاهری
منابع تاریخی، منبر پیامبر را سازه‌ای بسیار ساده از گِل یا چوب گَز ذکر کرده‌اند؛[۲۶] اما طی دوران امویان و عباسیان تغییراتی در اندازه و شکل منبر شکل گرفت.[۲۷] مورخان هنر اسلامی معتقدند، هنرمندان مسلمان بر اساس تأثیر فرهنگ‌های ایرانی و رومی به مرور تزئیناتی به آن افزودند تا به صورت امروزین خود درآمد.[۲۸] بر اساس منابع موجود، می‌توان مشخصات ظاهری منبر را در سه حوزه بررسی کرد:
شکل کلی
بر اساس منابع روایی، منبر پیامبر(ص) دو پله داشت. پلۀ سوم، کرسی‌ای بود که او بر آن می‌نشست و پای خود را در پلۀ دوم قرار می‌داد؛[۲۹] از دوران حکومت معاویه به بعد، به تعداد پله‌های منبر افزوده شد.[۳۰][یادداشت ۴] به نظر بورکهارت (مورخ هنر اسلامی)، خلفای پس از پیامبر برای اینکه هم در پله‌های بالاتر باشند و هم در پله اول که جایگاه مخصوص پیامبر(ص) بود ننشینند، به ارتفاع منبرها افزودند و ساخت منبرهای هفت‌پله‌ای و نه پله‌ای مرسوم گشت.[۳] طبق گزارش بورکهارت، با افزایش ارتفاع منبر، به آن نرده نیز اضافه شد و در برخی موارد برای آن در ورودی و سایه‌بان نیز در نظر گرفتند.[۳۱]
مادۀ ساخت
اکثر منبرها را ساخته شده از «چوب» گزارش کرده‌اند؛[۳۲] اما برخی از منبرها نیز از «سنگ» ساخته‌شده‌اند. مورخان هنر اسلامی، تاریخ منبرهای سنگی را به دوران مملوکان مصر (قرون هفتم تا نهم قمری) و عثمانیان (قرن هشتم تا چهاردهم قمری) برمی‌گردانند.[۳۳] منبر مسجد مُرابِطون در الجزایر، منبر مسجد سلطان حسن در مصر،[۳۴] منبر مسجد امام اصفهان و منبر مسجد وکیل شیراز از جمله منبرهای سنگی هستند. آجر و کاشی نیز از دیگر مواد اولیۀ ساخت منبر است. منبر مسجد زوزَن (در مرز ایران و افغانستان) و مسجد جامع کاشان (۹۳۵ق) از این نوع است.[۳۵]
تزئینات
به گزارش مورخان، عثمان (خلیفۀ سوم مسلمانان) اولین کسی بود که با انداختن پارچه‌ای قبطی (مصری) بر منبر، آن را تزئین کرد.[۳۶] امویان نیز پارچه‌ای سبز بر روی منبرهای خود می‌انداختند[۳۷] و روی برخی از منبرها گنبد و ستون‌هایی به سبک بیزانسی و رومی ساختند که به عقیدۀ مورخان نشان از تقدس شخصیتی داشت که در آن می‌نشست.[۳۸]
نقش‌های اسلیمی و هنر خطاطی را از تزئینات پرتکرار منبرهای چوبی می‌دانند.[۳۹] در بسیاری از منبرها، کتیبه‌هایی از آیات قرآن، احادیث و دعاها وجود دارد.[۴۰] در تزئین برخی از منبرهای چوبی، از هنرهایی همچون منبّت، معرّق، گره‌چینی، خاتم‌کاری،[۴۱] طلاکاری و تزئین با عاج استفاده شده است.[۴۲]
منبرهای مشهور
برخی از منبرهای مشهور تاریخی که از سوی مورخان ثبت شده عبارتند از:
مِنبر پیامبر(ص)
پیامبر اکرم(ص) در آغاز، هنگام سخنرانی در مسجدالنبی به درخت خرمایی (ستون حنانه) تکیه می‌داد. در سال هفتم یا هشتم هجری منبری برای ایشان ساخته شد.[۹] طبق برخی روایات تاریخی، معاویه در سال ۴۱ق دستور داد که منبر رسول‌الله را از مدینه به شام بیاورند؛ اما به محض جابه‌جایی خورشیدگرفتگی و زلزله رخ داد و از این‌کار منصرف شدند[۴۳] در سال ۶۵۴ق مسجد نبوی آتش گرفت و منبر اصلی سوخت. منبری که اکنون در مسجدالنبی به عنوان منبر رسول‌الله وجود دارد، در سال ۹۹۸ق و به دستور سلطان مراد عثمانی ساخته شده است.[۴۴]
منبر صلاح الدین
در خلال جنگ‌های صلیبی و پس از آزادسازی قدس، به دستور صلاح‌الدین ایوبی منبری در مسجدالاقصی قرار گرفت[۴۵] که امروزه نیز باقی است. برخی پژوهشگران هنر اسلامی، این منبر را زیباترین نمونه در نوع خویش برشمرده‌اند.[۴۶] در ساخت این منبر شانزده‌هزار و پانصد قطعه چوب استفاده شده است.[۴۷] این منبر در سال ۱۹۶۹ میلادی، به دست فردی صهیونیست به نام «دنیس مایکل روهان» به آتش کشیده شد و بخش اعظم آن از بین رفت؛[۴۸] اما برای ترمیم به اردن فرستاده شد و در سال ۲۰۰۷ به مسجدالاقصی بازگردانده شد.[۴۹]
منبر مسجد قیروان
منبر موجود در مسجد قیروان تونس را قدیمیترین منبر باقی‌مانده می‌دانند.[۵۰] گرچه این منبر در دوره عباسیان، از بغداد به مسجد قیروان هدیه گردید؛ اما دارای نقوشی است که آن را متأثر هنر دوران امویان دانسته‌اند. همچنین، مورخان بعضی شکل‌های گیاهی تزئینات آن را متأثر از هنر قبل از اسلام، به ویژه هنر ساسانیان می‌دانند.[۵۱] قطعاتی از این منبر باقی مانده است و در موزۀ قاهره نگهداری می‌شود[۵۲]
منبرهای تاریخی ایران
برخی از مشهورترین منبرهای موجود در ایران به ترتیب تاریخ ساخت به این شرحند:
- منبر مسجد ابیانه از توابع نطنز (۴۶۶ق / دوران سلجوقیان).[۵۳]
- منبر مسجد جامع نقوسان، از توابع تفرش (۵۴۱ق / دوران سلجوقیان).[۵۴]
- منبر روستای مشکول در استان اردبیل (۵۴۱ق / دوران سلجوقیان).[۵۵]
- منبر اولجایتو در مسجد جامع اصفهان (قرن هفتم قمری / دوران ایلخانان).
- منبر مسجد جامع نائین (۷۱۱ قمری / دوران ایلخانان).[۵۶]
- منبر صاحب‌شاه یا صاحب‌الزمان در مسجد گوهرشاد (احتمالاً قرن نهم قمری / دوران تیموریان).[۵۷]
- منبر سنگی مسجد امام اصفهان (قرن یازدهم قمری، دوران صفویان).
نگارخانه
-
منبر مسجد سلطان‌حسن در مصر
-
منبر مسجد امام اصفهان
-
منبر مسجد ابیانه
-
منبر مشکول
-
-
عکسی از سال ۱۹۰۰م، منسوب به منبر مسجد قیروان
-
منبر غربی مسجد جامع اصفهان (شسمت راست) و منبر شرقی (سمت چپ)
-
منبر صاحب الزمان، در سمت راست محراب مسجد گوهرشاد
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، زیل واژه منبر.
- ↑ محمدی، «المنبر تاریخه و موقعه فی المسجد»، ص۱۱۶-۱۱۷.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ بورکهارت، هنر اسلامی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰۳.
- ↑ دانشمند، مرتضی، «تجربه تبلیغی ادب و هنر»، ص۹۳.
- ↑ حسینی، سید جواد، «نگاهی به رسانه منبر»، ص۱۰۱.
- ↑ قائدان، «معماری مساجد و ابنیه در عصر پیامبر»، ص۱۱۶.
- ↑ «حكم وضع المنبر على يسار المحراب»، سایت دارالإفتاء.
- ↑ محمدی، «المنبر، تاریخه و موقعه فی المسجد»، ۱۱۵-۱۱۶.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۲.
- ↑ محمدی، «المنبر، تاریخه و موقعه فی المسجد»، ص۱۱۷-۱۱۹.
- ↑ پاپادوپولو، «منشأ مساجد و اقامتگاه پیامبر»، ص۵۸.
- ↑ دیماند، هنر اسلامی، ۱۳۶۵ش، ص۱۲۲.
- ↑ فتحى، منبر؛ يک رسانه عمومى در اسلام، تهران، ۱۳۵۸ش، ص۱۲.
- ↑ شیخ احمدی، «بررسی کارکردهای رسانه‌ای خطابه و منبر...»، ص۱۱۶.
- ↑ دهقانی و سامانیان، «بررسی تطبیقی طرح و نقش منبر»، ص۳۲-۳۳.
- ↑ ناری قمی، «نظریه‌ی معماری اسلامی...»، ص۲۷.
- ↑ روان‌شاد و عباسی، «قدس در شعر یوسف‌العظم»، ص۱۹۲.
- ↑ مستوفی، شرح زندگانی من، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲۷۵.
- ↑ محمدباقر بيرجندى، كبريت الاحمر فى شرائط المنبر، تهران، ۱۳۸۶ش، ص۲-۳.
- ↑ «منبر، رسانه‌ای به بلندای تاریخ اسلام»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۳۲-۱۴۰.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ج۱، ۱۳۶۱ش، ص۲۴۸-۲۴۳.
- ↑ https://makarem.ir/main.aspx?lid=0&typeinfo=42&catid=29397&pageindex=0&mid=323046
- ↑ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ۱۳۹۲ق، ج۱۴، ص۴۳.
- ↑ «منبر؛ نمایشگر معنویت معماران مسلمان»، خبرگزاری مهر.
- ↑ قائدان، «معماری مساجد و ابنیه در عصر پیامبر»، ص۱۱۷.
- ↑ پاپادوپولو، «منشأ مساجد و اقامتگاه پیامبر»، ص۵۵.
- ↑ محمدی، «المنبر، تاریخه و موقعه فی المسجد»، ص۱۱۶.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، انتشارات فرهنگ و اندیشه، ج۱، ص۲۳۵.
- ↑ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ۱۳۹۲ق، ج۱، ص۱۳۹.
- ↑ بورکهارت، هنر اسلامی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰۳-۱۰۴.
- ↑ محمدی، «المنبر، تاریخه و موقعه فی المسجد»، ص۱۲۰.
- ↑ پاپادوپول، «منشأ مساجد و اقامتگاه پیامبر»، ص۵۸؛ بلر، هنر و معماری اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۶۶۵.
- ↑ بلر، هنر و معماری اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۶۶۵.
- ↑ مشهدی نوشابادی و غیاثیان، «دو رویکرد مذهبی غالی و معتدل بر دو لوح کاشی...»، ص۴.
- ↑ نجفی، مدینه‌شناسی، ص۹۰.
- ↑ پاپادوپولو «منشأ مساجد و اقامتگاه پیامبر»، ص۵۷.
- ↑ پاپادوپولو، «منشأ مساجد و اقامتگاه پیامبر»، ص۵۸.
- ↑ محمدی، «المنبر، تاریخه و موقعه فی المسجد»، ص۱۲۳.
- ↑ شراهی و موسوی‌نیا، «بررسی ابعاد شکلی و تزئینی منبر...»، ص۴۶؛ معطوفی، گرگان و استرآباد سنگ مزارها و کتیبه‌های تاریخی، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۴.
- ↑ عرب و دیگران، «نوآوری در شیوه خاتم‌کاری دوره قاجار...»، ص۱۶۰.
- ↑ ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة، ۱۳۹۲ق، ج۱، ص۷۰؛ بلر، هنر و معماری اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۲۷۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۳۶۸ش، ج۲۲، ص۵۵۳؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۵، ص۲۳۸.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۹ش، ص۲۷۵.
- ↑ «منبر ايوبی به مسجدالاقصی بازگشت»، سایت عصر ایران.
- ↑ گولون، «مسجدالاقصی در بیت المقدس»، ص۴۰۳.
- ↑ «منبر صلاح‌الدین به مسجدالاقصی بازگردانده شد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ شبیر، «بیت المقدس»، ص۹۲.
- ↑ «منبر صلاح‌الدین به مسجدالاقصی بازگردانده شد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ پاپادوپولو، «منشأ مساجد و اقامتگاه پیامبر»، ص۵۸.
- ↑ فضل، «درآمدی بر هنر و معماری مسجد قیروان»، ص۶۸.
- ↑ نوروزی قره‌قشلاق،«بررسی تطبیقی دو منبر سلجوقی و ایلخانی»، ص۴۹
- ↑ ملکی گلندوز و محمدی «بررسی ویژگی‌ها و زیبایی‌شناسی منبر مشکول»، ص۷.
- ↑ شراهی وموسوی‌نیا «بررسی ابعاد شکلی و تزئینی منبر مسجد جامع نقوسان تفرش»، ص۴۱.
- ↑ نوروزی قره‌قشلاق، «بررسی تطبیقی دو منبر…»، ص۵۱.
- ↑ نوروزی قره‌قشلاق، «بررسی تطبیقی دو منبر…»، ص۵۳.
- ↑ «منبر مسجد گوهرشاد»، سایت تبیان؛ مطلع الشمس، ۱۳۶۲ش، ج ۳، ص۲۳۸.
یادداشت
- ↑ طبق روایات اسلامی، چوب نخلی که پیامبر(ص) به آن تکیه می‌کردند نالید و پیامبر دستور داد تا نخل را زیر منبر دفن کنند. (عاملی، الصحيح من سيرة النبي الأعظم، ۱۳۸۵ش، ج۲۰، ص۳۳۳). اکنون به جای این درخت، ستونی در مسجدالنبی وجود دارد که به ستون حنانه مشهور است.
- ↑ در سال ۱۶ق، سعد بن ابی وقاص منبری در ایوان کسری (نماد حکومت ساسانیان) قرار داد و آن را مصلای عید کرد (طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۲۰). در سال ۳۱۶ق پس از آنکه روم شرقی توانست شهر اخلاط و بدلیس (در ترکیه امروزی) را مسلمانان بازپس گیرد، منبر مسجد اخلاط و بدلیس را بیرون بردند و جای آن صلیب گذاشتند (ابو الفداء، تاريخ أبي الفداء، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۰۱). همچنین رومیان در فتح شهر طرطوس (سوریه فعلی) منبر مسجد جامع آن را آتش زدند و مسجد را اصطبل کردند (ابن اثیر، الكامل في التاريخ، ۱۳۸۶ق، ج۸، ص۵۶۱؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۱۱، ص۴۰۳).
- ↑ به گزارش منابع تاریخی، در سال ۳۵ق معترضان عثمان (خلیفه سوم) را روی منبر سنگ‌باران و بیهوش کردند (طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۳۶۴). در سال ۳۶ق نیز معاویه برای تحریک مردم شام علیه امام علی(ع) پیراهن خون آلود عثمان را روی منبر برافراشت (ابن‌اثیر، الكامل في التاريخ، ۱۳۸۶ق، ج۳، ص۲۷۶). مردم بغداد در سال ۳۲۹ق، در جریان شورش آنان علیه دیلمیان منبر مسجد بغداد را از بین بردند (طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۱۱، ص۳۲۹).
- ↑ طبق نقل مورخان، معاویه شش پله به منبر پیامبر افزود. مهدی عباسی نیز در سال ۱۶۰ق تصمیم گرفت آن پله‌ها را از بین ببرد تا به شکل اولیۀ خود بازگردد اما موفق نشد (طبری، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، ج۸، ص۱۳۳).
منابع
- ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار الصادر، ۱۳۸۶ق.
- ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة، قاهره، المؤسسة المصریة العامة، ۱۳۹۲ق.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه، ۱۳۹۰ش.
- ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، بيروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
- ابو الفداء، اسماعیل بن علی، تاريخ أبي الفداء، بیروت، دار الکتب العلمية، ۱۴۱۷ق.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، مطلع الشمس، تهران، انتشارات فرهنگسرا، ۱۳۶۲ش
- بلر، شیلا؛ بلوم، جاناتان، هنر و معماری اسلامی، ترجمۀ آژند، یعقوب، تهران، سمت، ۱۳۸۸ش.
- بورکهارت، تیتوس، هنر اسلامی؛ زبان و بیان، مسعود رجب‌نیا، تهران، سروش، ۱۳۶۵ش.
- بيرجندى، محمدباقر، كبريت الاحمر فى شرائط المنبر، تهران، اسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- پاپادوپولو، الکساندر، «منشأ مساجد و اقامتگاه پیامبر»؛ مترجم: جزنی، حشمت الله، شناخت، شماره ۱، زمستان ۱۳۶۴ش.
- حسینی، سید جواد، «نگاهی به رسانه منبر»، فرهنگ کوثر، شماره ۸۰، زمستان ۱۳۸۸ش.
- «حكم وضع المنبر على يسار المحراب»، سایت دارالإفتاء، تاریخ درج مطلب: ۱ سپتامبر۲۰۲۱م، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۲ش.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، ۱۳۸۹ش.
- خمینی، سید روح‌الله، صحیفه نور، تهران، مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۶۱ش.
- دانشمند، مرتضی، «تجربه تبلیغی ادب و هنر»، مبلغان، شماره ۶۱، آذر و دی ۱۳۸۳ش.
- درآمدی بر هنر و معماری مسجد قیروان با تأکید بر خاستگاه معماری مناره حسن فضل، مجله پژوهش و مطالعات علوم اسلامی سال چهارم، شماره ۳۸، شهریور ۱۴۰۱ش.
- دهقانی طیبه؛ سامانیان، صمد، «بررسی تطبیقی طرح و نقش منبر»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شماره۱۹، تابستان ۱۳۹۴ش.
- دیماند، موریس اسون، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمۀ عبدالله فریار، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
- روان‌شاد، علی‌اصغر؛ عباسی، زهیر، «قدس در شعر یوسف‌العظم و محمود شاهرخی»، ادبیات تطبیقی، شماره۱۵، ۱۳۹۵ش.
- شبیر، محمد عثمان، «بیت المقدس»، الشریعة و الدراسات الإسلامیة، شماره ۶، ۱۴۰۷ق.
- شراهی، اسماعیل؛ موسوی‌نیا، سید مهدی، «بررسی ابعاد شکلی و تزئینی منبر مسجد جامع نقوسان تفرش»، نگره، شماره ۵۴، تابستان ۱۳۹۹ش.
- شیخ‌احمدی، سید محمد، «بررسی کارکردهای رسانه‌ای خطابه و منبر در عصر اول عباسی»، پژوهشنامه تاریخ اسلام، شماره۲۹، بهار ۱۳۹۷ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحيح من سيرة النبي الأعظم، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۵ش.
- عرب، سمیرا؛ حاتم، غلامعلی؛ شاهرودی، فاطمه، «نوآوری در شیوه خاتم کاری دوره قاجار مطالعه موردی: منبر خاتم‌کاری محفوظ در کاخ گلستان»، نگره، شماره۵۷، بهار ۱۴۰۰ش.
- عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
- فتحى، اصغر، منبر؛ يک رسانه عمومى در اسلام، تهران، پژوهشکده علوم ارتبا‌طی و توسعه ایران، ۱۳۵۸ش.
- فضل، حسن، «درآمدی بر هنر و معماری مسجد قیروان با تأکید بر خاستگاه معماری مناره»، پژوهش و مطالعات علوم اسلامی،شماره۳۸، شهریور۱۴۰۱ش.
- قائدان، اصغر، «معماری مساجد و ابنیه در عصر پیامبر(ص)»، میقات حج، شماره۵۹، بهار۱۳۸۶ش.
- گولون، لوسین، «مسجدالاقصی در بیت المقدس»، ترجمۀ منصور فلاح‌نژاد، هنر، شماره۳۳، ۱۳۷۶ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۳۶۸ش،
- محمدی، ذکرالله، «المنبر، تاریخه و موقعه فی المسجد»، آفاق الحضارة الاسلامیة، شماره3، آبان 1377ش.
- مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، چاپ سوم، تهران، انتشارات زوار، ۱۳۷۱ش.
- مشهدی نوش‌آبادی، محمد؛ غیاثیان، محمدرضا، «دو رویکرد مذهبی غالی و معتدل بر دو لوح کاشی صفوی مسجدجامع کوهپایه»، کاشان‌شناسی، شماره۲۷، اسفند ۱۴۰۰ش.
- معطوفی، اسدالله، گرگان و استرآباد سنگ مزارها و کتیبه‌های تاریخی، تهران، حروفيه، ۱۳۸۷ش.
- ملکی گلندوز، مصطفی؛ محمدی، میرروح‌الله، «بررسی ویژگی‌ها و زیبایی‌شناسی منبر مشکول، شاهکار هنرهای چوبی جهان اسلام»، نگره، شماره۲۳، ۱۳۹۱ش.
- «منبر ايوبی به مسجدالاقصی بازگشت»، سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اردیبهشت ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۲ش.
- «منبر، رسانه‌ای به بلندای تاریخ اسلام»، خبرگزاری تسنیم. تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهريور ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۲ش.
- «منبر صلاح‌الدین به مسجدالاقصی بازگردانده شد»، خبرگزاری مهر. تاریخ درج مطلب:۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۱۴ شهریور ۱۴۰۲ش.
- «منبر مسجد گوهرشاد»، سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۲ش.
- «منبر؛ نمایشگر معنویت معماران مسلمان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مهر ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۲ش.
- ناری قمی، مسعود، «نظریه معماریِ اسلامی یا نظریه اسلامیِ معماری: نقدی بر اصالت اسلامی رویکردهای نظری و عملی در دوران معاصر»، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، شماره۲، ۱۳۹۶ش.
- ناظم الاسلام کرمانی، محمد بن علی، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
- نجفی، محمدباقر، مدینه‌شناسی، تهران، خرمایستان، ۱۳۶۷ش.
- نوروزی قره‌قشلاق، حسین؛ صالحی، سمیه؛ رشادی، حجت‌الله، «بررسی تطبیقی دو منبر دوره سلجوقی و ایلخانی (مشکول و نایین)»، نگارینه هنر اسلامی، شماره۱۷، ۱۳۹۸ش.