قطیف

قَطیف نام منطقه‌ای در شرق شبه جزیره عربستان در حاشیه خلیج فارس که دارای پیشینه کهن اسلامی و شیعی است و در طول تاریخ، شیعیان بخش عمده ساکنان آن را تشکیل داده‌اند. امروزه قطیف، نام استانی در منطقه شرقی عربستان سعودی با مرکزیت شهر قطیف است و بیشتر جمعیت این استان را شیعیان تشکیل می‌دهند. شیخ نمر باقر النمر از علمای شیعه عربستان که در سال ۱۳۹۴ش اعدام شد، از اهالی شهر عوامیه در این استان بود. این منطقه را بخاطر وجود علما و مدارس متعدد دینی، «نجف صغری»‌ نامیده‌اند.

موقعیت قطیف در منطقه شرقی عربستان

جغرافیا، موقعیت استراتژیک و جمعیت

استان قطیف در شمال منطقه شرقی عربستان قرار گرفته و از جنوب با استان احساء مرتبط است. شرق این استان به سواحل خلیج فارس می‌رسد. این استان شامل سه شهر قطیف، سیهات و صفوی است. جزیره بزرگ تاروت در خلیج فارس در ۵ کیلومتری قطیف قرار دارد. این استان و به طور کلی منطقه شرقی به خاطر وجود منابع نفت از اهمیت بالایی برخوردار است. در سال ۱۴۲۵ق. جمعیت این استان ۴۷۴،۵۷۳ نفر و در سال ۱۴۳۱ق./۲۰۱۰م. حدود ۵۲۴،۱۸۲ نفر برآورد شده است.

تاریخچه

قطیف جایی است که در گذشته دور تاریخی از آن با نام «الخط» یاد شده و منسوبین به آن به «خطی» معروف بودند. در تاریخ طبری نام قطیف در اخبار سال یازدهم هجری قمری آمده است. قطیف از سال ۹۶۰ق. زیر سلطه دولت عثمانی درآمد. در سال ۱۲۰۷ق، قبیله شیعی بنی خالد به حکومت آنان بر قطیف پایان دادند و به مدت ۱۲۰ سال بر این منطقه حکمرانی کردند. پس از آن بار دیگر ترکان عثمانی بر منطقه تسلط یافتند. این وضع ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۳۳۱ق این منطقه تحت سیطره عبدالعزیز مؤسس حکومت سعودی درآمد.

قدمت تشیع

در مورد اینکه چه زمانی تشیع به این منطقه رسید دو قول مطرح شده است:

• قول اول: ساکنان قطیف از نخستین شیعیان و پیروان حضرت علی(ع) بودند. مهم‌ترین دلایل:
  • حضور ابان بن سعید عاص اموی یکی از صحابه پیامبر(ص) و شیعیان امام علی(ع) در این منطقه و همچنین والی بحرین بودنش در زمان امام علی(ع).
  • حضور افرادی از این منطقه در جنگ‌های دوران خلافت امام علی(ع) همچون؛ زید بن صوحان عبدی و برادرش، حکیم بن جبله عبدی و حلاس بن عمرو هجری. برخی گزارش کرده‌اند در جنگ جمل از قبیله عبد قیس در منطقه قطیف یک گروه حدود چهار هزار نفری شرک داشتند.
  • حضور عامربن مسلم عبدی در کربلا و شهادتش به عنوان یکی از یاران امام حسین(ع)؛ البته برخی عامر بن مسلم را اهل بصره دانسته‌اند.
  • گزارشی از نیمه دوم قرن سوم هجری مبنی بر گرایش ساکنان این منطقه به یحیی بن مهدی که مدعی نمایندگی امام مهدی(ع) بود نشان دهنده شیعی بودن ساکنان این منطقه است.
• قول دوم: ریشه شیعیان این منطقه به دوره نفوذ و سلطه قرامطه بر می‌گردد. این قول را بسیاری از مورخان امروزی نپذیرفته‌اند.

منطقه قطیف در گذشته‌های دور تاریخی، روستاهای بسیاری داشته که بر اثر رمل‌های بیابانی از میان رفته و مردمان آن از دیر زمان بر مذهب اهل بیت(ع) بوده‌اند. برای مدتی قرامطه در این سرزمین حاکمیت داشتند و زمانی که حجرالاسود را از مکه آوردند، برای چند سال آن را در این دیار نگاه داشتند. با گذشت زمان قرامطه نابود شدند و امامیه در این منطقه غلبه یافتند. ابن بطوطه در نیمه نخست قرن هشتم نوشته است: ما به شهر قطیف رسیدیم... شهری زیبا با نخلستان‌های فراوان که طوایفی از عرب از روافض در آن زندگی می‌کنند. آنان رفض خویش را آشکار می‌دارند و از احدی هراس ندارند و در اذان خود بعد از شهادتین، «اشهد ان علیا ولی الله» می‌گویند و «حی علی خیر العمل» می‌افزایند.

از چند دولت محلی شیعی به نام‌های آل‌عیون، آل‌عصفور، آل‌جروان، آل‌جبر و بنی‌خالد که در قرون میانه بر مناطقی از جمله قطیف حکمرانی داشتند نام برده شده است. حکومت شیعی بنی‌خالد در اوایل قرن سیزده هجری در این منطقه شکل گرفت که نزدیک ۱۲۰ سال دوام داشت.

شهرهای شیعه نشین

استان قطیف شامل شهرها و روستاهایی است که اکثریت ساکنان آنها شیعه هستند:

قطیف

این شهر مرکز استان قطیف و از شهرهای نفت‌خیز عربستان است. تشیع در این شهر پیشینه‌ای طولانی دارد و در حال حاضر نیز بیشتر جمعیت آن را شیعیان تشکیل می‌دهند. مسجد امام علی(ع)، حسینیه باب الحوائج و «الملتقی الحسینی» از جمله مراکز مذهبی شیعیان در این شهر است.

برخی از طوایف شیعه ساکن قطیف عبارتند از:

• ابوذیب
• بحارنه
• بحر
• حجّی
• آل جمعه
• اخوان
• حبشی
• محروس
• آل خنیزی (خطی)
• سنان
• آل حمّار
• سویکت
• صفّار
• آل علقم
• آلغریب
• مدیفع
• آل قیصوم
• ماحوزی
• قطان
• شویکی
• مقابی
• حوّاج
• علویات
• بدر
• مسحّر
• غانم
• حکیم
• اسکافی
• آل رقیه
• آل خزام
• ابوعزیز
• نهاش
• سویدان
• خضراوی
• حایک
• دهّان
• عصفور
• آل غریافی
• آل بریکی
• خمیس
• عمران
• غرّاش
• آل خباز
• آل عبدالجبار
• ابوجعید
• آل شعبان
• آل عوامی
• عبد العال

سیهات

همه ساکنان این شهر شیعه و بیشتر خانواده‌ها از اعراب اصیل و قبایل خوالد، عجمان، هواجر و سبیلاع هستند. سیهات یکی از مهم‌ترین شهرهای منطقه به‌شمار می‌رود که جنگ، سیاست و عهدنامه‌های زیادی در صحنه رهبری این شهر نمایان است. ساکنان سیهات در تاریخ، موضع‌گیری‌های بارز و مشهودی به‌ویژه در مقاومت و جنگ داشته‌اند. حمله‌های وحشیانه بارها مردم این شهر را به مخاطره انداخته است به‌ویژه دولت اول و دوم سعودی چندین بار برای انتقام از ساکنان این منطقه، کشتار به راه انداختند.

در این شهر چندین حسینیه وجود دارد از جمله: حسینیه حیدریه، حسینیه الحسین، حسینیه السالم، الکبیش، شاخور (المنتظر)، حسینیه الخلیفه، حسینیه الراشد، حسینه السیهاتی، حسینیه المطوع، حسینیه الناصر و حسینیه شهاب (الزهراء)

عوامیه

عوامیه شهری است در شمال قطیف که بر خرابه‌های شهر زاره ساخته شده است. این ناحیه در گذشته مرکز منطقه به‌شمار می‌رفت. قرامطه زاره را ویران کرده، آن را به آتش کشیدند. تمام ساکنان این منطقه شیعه هستند. مردم آن در مبارزه و شجاعت زبانزد بوده و همیشه به تنهایی در برابر یورش‌های حکومت سعودی مقاومت کرده‌اند. اکثر طوایف این شهر از قبایل نجد هستند که به این منطقه مهاجرت کرده‌اند و با این مهاجرت شیعه شده‌اند. برخی از طوایف مهم ساکن در این منطقه عبارتند از: آل‌نمر، آل‌زاهر، آل‌ابی المکارم و آل‌فرج. شیخ نمر باقر النمر از علمای شیعه در عربستان که در سال ۱۳۹۴ش. اعدام شد، از اهالی این شهر بود.

آجام

آجام در گذشته نه چندان دور از محدوده قطیف خارج و بیشتر با صحرا و بادیه‌نشنیان در ارتباط بود. با این‌که همه اهالی آن شیعه و متمدن هستند؛ اما به سبب ارتباط با صحرا و طوایف بادیه‌نشین، شیعیان این منطقه را بدو الشیعه نامیده‌اند. اکثر ساکنان آجام اهل سه طایفه آل ناصر، آل مرزوق و آل سنان هستند. این طوایف قحطانی الاصل هستند و از قرن‌ها پیش، از شمال یمن به این منطقه هجرت کرده‌اند.

صفوی

صفوی شهری تاریخی و قدیمی در کنار قلعه جاوان است که آثار باستانی فراوانی در آن وجود دارد. این شهر در شمال قطیف و با فاصله اندکی از بندر رأس تنوره (سکوی نفتی معروف) قرار گرفته است. تمامی ساکنان این شهر شیعه‌اند. در اطراف این شهر، تعدادی از بادیه‌نشینان ساکن شده بودند که اکثر آنها از این شهر مهاجرت کرده‌اند. طوایف این منطقه، آمیزه‌ای است از قبایل جدید و نوادگان قبایل قدیمی که قبل از ظهور اسلام در این منطقه ساکن شده‌اند. آل ابراهیم، آل صادق، قریش، آل حمیدان، آل خویلدی و آل عبدالباقی از جمله طوایف شیعی ساکن این شهر هستند.

تاروت

تاروت جزیره‌ای است معروف که گنجینه‌های باارزشی از آثار باستانی در آن جای دارد و چندین روستا جزو توابع آن هستند. اکثر ساکنان این جزیره و روستاهای آن شیعه هستند. از طوایف شیعی ساکن در این جزیره می‌توان آل سیف، آل دعلوج، معتوق، خباز و حجاج را نام برد.

دیگر شهرها

دیگر شهرها و روستاهای شیعه‌نشین استان قطیف عبارتند از: قدیح، ام حمام، حبش، جارودیه، خویلدیه، توبی، حله محیش، ملاحه، شویکه، بحاری، عنک.

جمعیت شیعیان

بنابر آمار رسمی منتشر شده در رسانه‌های سعودی، ۱۵ درصد از جمعیت عربستان را شیعیان تشکیل می‌دهند که بیش از دو میلیون نفر هستند و اکثر آنها در منطقه شرقی و از جمله در استان قطیف زندگی می‌کنند.

حسن صفار امام جمعه شهر قطیف، معتقد است بیش از نود درصد از ساکنان شهر قطیف را شیعیان تشکیل داده‌اند.

مدارس دینی و علما

منطقه قطیف بویژه در سه قرن اخیر شاهد فعالیت‌ جدی در زمینه علوم دینی بوده و علمای بسیاری از آن برخاسته‌اند و از این رو به «نجف صغری» شهرت یافته است. غیر از کسانی که در خود منطقه قطیف به تحصیل پرداخته‌اند، افراد بسیاری نیز به نجف هجرت کرده و در حوزه علمیه نجف تحصیل کرده‌اند و پس از بازگشت، به تدریس و تربیت شاگردان مشغول شده‌اند

در این منطقه چندین مدرسه دینی وجود دارد که مشهورترین آنها عبارتند از:

• مدرسه‌های شیخ محمد بن نمر در عوامیه، قدیح و دبابیه: بسیاری از علمای قطیف در این مدارس درس خوانده‌اند از جمله شیخ حسین قدیحی، شیخ طاهر بدر، شیخ منصور مرهون و...
• مدرسه شیخ علی بلادی بحرانی در قدیح: علمایی همچون سید حسین عوامی و شیخ عبدالله معتوق و سید ماجد عوامی در این مدرسه درس خوانده‌اند.
• مدرسه شیخ عبدالله معتوق در جزیره تاروت: از جمله فارغ‌التحصیلان این مدرسه می‌توان به سید باقر عوامی و شیخ عیسی سنی و شیخ منصور غنام اشاره کرد.

برخی از افرادی که به نجف مهاجرت و در حوزه علمیه نجف تحصیل کردند عبارتند از:

• شیخ محمد بن نمر
• شیخ حسن علی بدر
• شیخ ابوالحسن خنیزی
• شیخ ابوعبدالکریم خنیزی
• سید ماجد عوامی
• شیخ عبدالله معتوق
• شیخ علی جشی

جامعه‌شناسی شیعیان قطیف و احساء

از ابتدای سال ۱۹۷۰ بسیاری از شیعیان احساء از روستاها به شهر مهاجرت کردند؛ ولی شیعیان قطیف غالباً در روستاهای خود باقی ماندند. تفاوت میان آنها می‌تواند به میزان تحمل شیعیان احساء مربوط باشد. در احساء نه شیعیان و نه سنی‌ها هیچ ابایی ندارند که با یکدیگر در امور تجاری مراوده داشته باشند؛ ولی شیعیان قطیف با اهل سنت درنمی‌آمیزند. تمایز بین شیعیان و اهل سنت در قطیف در مقایسه با منطقه احساء، بسیار شدید است. شیعیان احساء از لحاظ سیاسی انگیزه ندارند و مذهب را از سیاست و تجارت جدا می‌دانند؛ ولی این مسائل برای شیعیان قطیف دارای اهمیت است. علمای احساء پافشاری چندانی بر علائم شیعه مانند پوشیدن لباس مذهبی ندارند به‌ویژه در گذاشتن عمامه و یا حتی اصراری بر گفتن شهادت ثالثه ندارند؛ درحالی که علمای قطیف بر روی چنین مسائلی اصلا مصالحه نمی‌کنند و کوتاه نمی‌آیند.

چالش‌ها

از زمانی که وهابیان، قدرت را در عربستان سعودی به دست گرفتند، شیعیان برای یک دوره طولانی با فشارهای مذهبی و سیاسی رو‌به‌رو شدند. وهّابیت، تفکّر شیعی را از مهم‌ترین دشمنان خود دانسته و می‌داند و در این زمینه، در دوره اول تسلّط خویش بر «نجد»، با حمله به «عتبات مقدّسه»، ماهیت دشمنی خود را نشان داده بود. فشارهای علمای وهّابی روی جامعۀ شیعه از زمان روی کار آمدن تا به امروز ادامه داشته و در اعلام تکفیر آنان کوتاه نیامده‌اند. آنان در نخستین مصوّبات و کنگره خود در سال ۱۹۲۶-۱۹۲۷م. شیعیان را از انجام اعمال خاصّ مذهبی‌شان محروم و اعلام کردند، اگر همچنان به اجرای شعائر خود ادامه دهند، از سرزمین مسلمانان تبعید خواهند شد.

از سوی دیگر، پس از تشکیل دولت وهّابی و از زمانی که نفت در این منطقه یافت شد، تلاش برای اسکان بیشتر اهل سنّت در این منطقه آغاز گردید. موقعیت استراتژیک استان شرقی «عربستان» به دلیل وجود نفت، توجّه مضاعف سعودی‌ها را به دنبال داشت. در مقابل، وضع اقتصادی نابسامان شیعیان در مقطعی که درآمد نفت سعودی بسیار بالا رفته بود، عامل جدّی‌تری برای بالا گرفتن اعتراضات شیعیان بود. شیعیان نه تنها در امور سیاسی هیچ‌گونه مشارکتی نداشته و ندارند؛ بلکه در امور اقتصادی نیز زمینۀ مناسبی برای رشد یا در دست گرفتن مشاغل مهم را نداشته‌اند.

از نیمه دهه هفتاد قرن بیستم میلادی، برخی از روحانیان شیعی سعودی در کویت به کارهای نوگرایانه‌ای در تعلیم و تربیت اسلامی و شیعی روی آوردند. آثار مستقیم این تحول در میان جوانان سعودی نیز پدیدار شد. شیخ حسن صفار و تَوفیق السَیف، دو تن از رهبران فکری دوره جدید هستند. نوشته‌های صفّار، نقش مهمّی در فراهم کردن زمینۀ تحول در سال‌های ۱۹۷۶-۱۹۸۲م. داشت. انقلاب اسلامی ایران، نیز تأثیر خاصّ خود را روی منطقه به‌ویژه شیعیان گذاشت. در ماه محرم سال ۱۴۰۰ق. تظاهرات گسترده‌ای از سوی بیش از هفتاد هزار نفر از شیعیان در نقاط مختلف برگزار و به درگیری با نیروهای دولت سعودی منجر شد. نیروهای گارد ملّی سعودی بیش از بیست تن از شیعیان را به شهادت رساندند. این ماجرا به‌عنوان یک انتفاضه در تاریخ حرکت انقلابی شیعیان استان شرقی شناخته می‌شود. در سال ۱۹۸۰م. و بعد از آن، سازمان انقلاب اسلامی جزیره العرب با رهبری صفّار و شماری دیگر، فعالیت سیاسی مستمری را برای کسب حقوق بیشتر در «جزیره العرب» آغاز کرد؛ اما با سرکوب شدید نیروهای امنیتی سعودی روبه‌رو گشت. این فعالیت‌ها به‌مرور آرام گرفت. با این حال، تشیع انقلابی در چهارچوب آموزه‌هایی که سازمان انقلاب اسلامی جزیرة العرب تبلیغ می‌کرد، طی یک دهه، به شدت جامعۀ شیعه را تحت تأثیر قرار داده بود.

طی سال‌های ۱۹۸۹-۱۹۹۳م. به تدریج، روش اصلاح‌طلبانه جای روش انقلابی پیشین را گرفت و پس از آن، مشی رهبران شیعه در استان‌های شرقی در چهارچوب نوعی گفت‌وگو و تعامل برای گرفتن امتیازات بیشتر تعریف شد.

سازمان دیده‌بان حقوق بشر نسبت به تبعیض در مورد شیعیان در این کشور انتقاد کرده است.

انفجار تروریستی در مسجد امام علی

در ۱ خرداد ۱۳۹۴ش. در حالی که مردم منطقه شیعه‌نشین عربستان در شادی اعیاد شعبانیه و روز میلاد امام حسین (ع) بودند، یک تروریست سعودی با پوشیدن کمربند انفجاری، هنگام برگزاری نماز جمعه خود را در میان نمازگزاران منفجر کرد. در این انفجار که در شهر "القُدَیح" روی داد، نماز جمعه شیعیان در مسجد امام علی(ع) مورد هدف قرار گرفت و ده‌ها کشته و زخمی بر جا گذاشت.

عالمان شیعی

شیخ نمر باقر النمر از علمای شیعه عربستان -اهل عوامیه در استان قطیف

از دیر باز عالمان بنام و شناخته شده‌ای از این دیار در میان علمای شیعه بوده‌اند. در قرن سیزدهم شمار عالمانی که ملقّب به قطیفی و احسائی بوده‌اند، بسیار است. در کتاب «انوار البدرین فی تراجم علماء القطیف و الاحساء و البحرین» تألیف شیخ علی بلادی بحرانی، (که خود از علمای برجسته قطیف به‌شمار می‌آمد) به نام و زندگی ۵۸ نفر از علمای شیعه در قطیف اشاره شده است.

برخی از علمای برجسته قطیف در گذشته عبارت‌اند از:

• شیخ حسین بن راشد قطیفی از شاگردان ابن فهد حلی
• شیخ یوسف بن اُبّی قطیفی از علمای قرن هفتم که ابن ابی جمهور از او ستایش فراوان دارد
• شیخ ابراهیم بن سلیمان قطیفی از معاصران محقق کرکی که با وی در مسائل علمی مخالفت داشت و چندین رساله در رد نظریات وی نوشت.
• علی بن حسن خُنَیزی

مقالهٔ اصلی: علی بن حسن خنیزی

از فقیهان و متکلمان امامی قرن سیزدهم و چهاردهم قمری. وی تحصیلاتش را در قطیف آغاز نمود و در نجف به پایان رساند. سپس به قطیف بازگشت و به تدریس علوم دینی پرداخت و برای مدتی عهده‌دار منصب قضاوت نیز شد.

برخی از علمای معاصر منطقه قطیف نیز عبارت‌اند از:

• شیخ جعفر بن محمد ابوالمکارم عوامی: او پس از ۱۸ سال تحصیل در نجف به دیار خود بازگشت و نزدیک به ۴۰ اثر در علوم اسلامی از خود بر جا گذاشت.
• نمر باقر النمر: او در قم، تهران و دمشق علوم دینی را فراگرفت. در سال ۲۰۰۳م نماز جمعه را در العوامیه برپا کرد. او پیش از این، مرکز مذهبی «الإمام القائم(عج)» را در عوامیه تأسیس کرده بود. شیخ نمر از منتقدان سیاست‌های حکومت آل سعود بود و از تابستان ۲۰۱۲م در زندان به سر برد. وی اول آذر ۱۳۹۳ش (۲۲ نوامبر ۲۰۱۴م) محکوم به اعدام شد و در تاریخ ۱۲ دی ماه ۱۳۹۴ش. حکم اجرا شد.
• محسن معلم: او چند سال در حوزه نجف و چند سال در حوزه قم تحصیل علم کرده و به فعالیت‌های تربیتی و فرهنگی مشغول است و از پیشگامان فراهم کردن امکان تحصیل دانش برای زنان در منطقه است. او کتاب‌هایی نیز تألیف کرده است.
• حسن صفار: او در حوزه‌های نجف و قم و همچنین در کویت و تهران تحصیل کرده است و خطیبی مشهور به‌شمار می‌آید و کتاب‌های فراوانی تألیف کرده است.
• علی آل محسن: (قاضی اداره اوقاف و مواریت قطیف) در سال ۱۳۹۸ق برای تحصیل در حوزه علمیه قم به این شهر مهاجرت کرد و در سال ۱۴۰۵ق به قطیف بازگشت و در سال ۱۴۱۶ برای چند سال در حوزه علمیه نجف ادامه تحصیل داد و از آن زمان تاکنون به فعالیت دینی و علمی در قطیف مشغول است و تألیفاتی نیز دارد.

جستارهای وابسته

• عربستان
• احساء
• نجران
• شیخ باقر نمر

پیوند به بیرون

• پایگاه خبری شیعیان قطیف
• عزاداری شیعیان قطیف در ظهر عاشورا