مسجد صاحب الامر (تبریز)
 نقاشی مسجد صاحب الامر تبریز در دوره قاجاریه، اثر اوژن فلاندن فرانسوی | |
| نام | مسجد صاحب الامر |
|---|---|
| استان | آذربایجان شرقی |
| شهرستان | تبریز |
| اطلاعات اثر | |
| نام محلی | صابی الاَمیر |
| نام‌های دیگر | مسجد شاه طهماسب صفوی، مسجد ثقةالاسلام |
| سال‌های مرمت | دوران شاه سلطان حسین صفوی، ۱۲۰۸ق، ۱۲۶۶ق و ۱۳۶۷ش. |
| کاربری | مذهبی |
| کاربری کنونی | برگزاری نماز جماعت و مراسمات مذهبی، موزه قرآن و کتابت |
| دیرینگی | دوره آق‌قویونلوها |
| دورهٔ ساخت اثر | دوره صفویه یا دوره قاجاریه |
| اطلاعات ثبتی | |
| شماره ثبت | ۴۱۹۶ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱۰ مهر ۱۳۸۰ش |
| اطلاعات بازدید | |
| امکان بازدید | وجود دارد |
مسجد صاحب الامر تبریز یا مسجد شاه طهماسب صفوی یا مسجد ثقةالاسلام یکی از مساجد تاریخی تبریز است که در کنار مهران‌رود و در ضلع شرقی میدان صاحب‌آباد یا صاحب الامر واقع شده است. بنا بر یک دیدگاه این مسجد بازسازی شده مسجد سطلنتی شاه طهماسب اول است. و بنابر دیدگاه دیگری مسجد شاه طهماسب پس از زلزله ۱۱۹۳ق تبریز ویران شده و این مسجد روی یکی از آثار به جا مانده از میدان بزرگ صاحب‌آباد مربوط به دوره آق‌قویونلوها ساخته شده است.
این مسجد دارای دو مناره بلند و گنبد است. همچنین سنگ سفید بزرگی در ورودی آن قرار دارد که منقش به آیه ۱۸ و ۱۹ سوره جن است. درب ورودی مسجد پر از تعویذهای فلزی است که به روی آن کوبیده شده است. بر اساس گزارشات در محراب مسجد نرده‌ای قرار داشته که مانع ورود افراد می‌شده است. همچنین صندوق چوبی مشبکی میان مسجد بوده که قبری زیر آن نبوده است.
درباره مسجد صاحب الامر داستان‌هایی نقل شده که موجب ایجاد باورهایی در نسبت این مسجد با امام مهدی(عج) شده است. همین جریانات را علت نام‌گذاری مسجد به صاحب الامر دانسته‌اند. این مسجد محل مراجعه مردم برای گرفتن حاجات بوده است.
مسجد صاحب الامر محل برگزاری مراسم مختلف همچون نماز جماعت، دعاخوانی، عزاداری و... است. همچنین بخشی از این مسجد به موزه قرآن و کتابت اختصاص یافته که آثار نفیسی اعم از قرآن‌ها و کتب خطی و ابزارهای مرتبط با کتابت در آن نگهداری می‌شود. مدرسه اکبریه نیز بخشی از مسجد بوده است که در اثر احداث خیابان دارایی در سال ۱۳۴۵ش از آن جدا شده و محل فعالیت موسسه میراث شیعه تبریز است.
قدمت و جایگاه
مسجد صاحب‌الامر یا مسجد شاه‌طهماسب نخستین مسجد سلطنتی شاه‌طهماسب صفوی خوانده شده است که در جانب شرقی میدان صاحب‌آباد و در انتهای بازار مسگران و میدان تره‌بار صاحب‌الامر تبریز واقع است.[۱] گفته شده اکثر تاریخ‌نویسان و جهان‌گردان دوره صفوی از جمله اسکندربیگ در عالم‌آرای عباسی و کاتب چَلَپی در جهان‌نما این مسجد را به نام شاه‌طهماسب دانسته‌اند.[۲] این مکان، با نام مسجد ثقةالاسلام نیز شناخته شده است.[۳]
این مسجد محل برگزاری مراسمات مذهبی همچون نماز جماعت، عزاداری، سخنرانی، دعاخوانی و ... است.[۴] و دو مجموعه موزه قرآن و کتابت و مؤسسه میراث شیعه تبریز ذیل این مسجد قرار گرفته‌اند.
نام‌گذاری مسجد
بر اساس آن‌چه نادرمیرزای قاجار در کتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز ذکر کرده است، شهرت این مسجد به نام صاحب الامر(عج) از این جهت بوده که گفته می‌شده در این مکان امام مهدی(عج) را مشاهده کرده‌اند.[۵] به نقل وی مقامی در مسجد وجود داشته که دارای شبکه بوده است. مردم این مکان را زیارت کرده و حرمت آن را حفظ می‌کردند.[۶]
جزئیات بنا
مسجد صاحب الامر یک گنبد و دو مناره بلند دارد.[۷] این بنا دارای حجاری‌های زیبایی از نقوش گل و بوته، اسلیمی و خَتایی است.[۸] نادرمیرزای قاجار گزارش می‌کند که سنگ سفید یکپارچه‌ای در طاق ورودی مسجد صاحب الامر نصب شده است که روی آن به خط ثلث دو آیه ۱۸ و ۱۹ سوره جن به خط علاء‌الدین نوشته شده است. به گفته وی علاء‌الدین خطاط معروف زمان شاه‌طهماسب است.[۹]
در چوبی ورودی داخلی مسجد پوشیده از پنجه‌های فلزی تعویذ و دفع چشم‌زخم (در زبان محلی: گؤزنظر) است.[۱۰] بر اساس پژوهشی محتوا و آرایه‌های به کار رفته در این تعویذها دارای دو منشأ دینی شیعی و مضامین علوم غریبه ترویج شده توسط رمالان و دراویش هستند.[۱۱]
جلوی محراب به دلیل باوری که در رابطه با دیده شدن امام زمان(عج) داشتند نرده‌ای کشیده شده بود تا کسی وارد آن نشود. وسط بقعه نیز صندوق چوبی مشبکی قرار داشته است که زیر آن قبری وجود نداشته است.[۱۲] امروزه (۱۴۰۳ش) در مسجد صاحب الامر اثری از نرده محراب و صندوق میان بقعه باقی نمانده است.[۱۳]
موزه قرآن و کتابت
دور تا دور محوطه داخلی مسجد دارای حجره‌‌هایی است که بر اساس گزارش‌های موجود در مقابل هریک پرده سیاهی آویخته بودند و از بالای هریک از آنان قندیلی آویزان بوده است.[۱۴] با توجه به قداست این بنا، پس از انجام تغییرات لازم، این مکان به عنوان موزه قرآن و کتابت در نظر گرفته شد. در این موزه، مجموعه نفیسی از نسخه‌های قرآن مربوط به ادوار مختلف تاریخ و قطعاتی از آثار خوشنویسان بنام ایران به نمایش گذاشته شده است.[۱۵]
موسسه میراث شیعه
مدرسه علوم دینی اکبریه در کنار مسجد و بازارچه یکی از بخش‌های مجموعه صاحب‌الامر است.[۱۶] این مدرسه در جریان بازسازی مسجد در سال ۱۲۶۶ق توسط میرزا علی‌اکبرخان ساخته شده و موقوفاتی برای آن قرار داده شد.[۱۷] این مدرسه در جریان احداث خیابان دارایی در سال ۱۳۴۵ش از مسجد جدا شده و در اثر آن مدرسه و بازارچه در یک سو و مسجد در سوی دیگر خیابان قرار گرفتند.[۱۸] بازسازی کامل مدرسه در سال ۱۳۶۷ش توسط سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی آغاز شده است.[۱۹] و از سال ۱۳۹۱ش برای فعالیت‌های علمی و پژوهشی در اختیار مؤسسه میراث شیعه تبریز قرار گرفته است.[۲۰]
تاریخچه ساخت بنا
درباره بنای نخستین مسجد صاحب الامر نادرمیرزا قاجار دو احتمال را مطرح می‌کند. این مسجد توسط شاه‌طهماسب بنا شده و سپس در زلزله ویران شده و بازسازی شده است. یا این که بعد بنا شده و آثار مربوط به زمان شاه‌طهماسب از جای دیگری به این مکان آورده شده است.[۲۱]
پژوهش دیگری در این رابطه صورت گرفته است که نشان می‌دهد برداشتی که از متن کاتب چلپی شده است موجب شده تا این مسجد را بازسازی شده مسجد شاه‌طهماسب بدانند. اما با دقت در متون و شواهد محیطی می‌توان گفت چنین برداشتی صحیح نیست و مکان مسجد شاه‌طهماسب با مکان فعلی مسجد صاحب الامر مطابقت ندارد. این مسجد روی یکی از بناهای میدان صاحب‌آباد مربوط به زمان آق‌قویونلوها ساخته شده است.[۲۲] میدان صاحب‌آباد تبریز مجموعه‌ای بزرگ شامل مساجد، قصر، مدرسه و امور دیوانی بوده که آن را الهام‌بخش میدان نقش جهان اصفهان دانسته‌اند.[۲۳]
ویرانی‌ها و بازسازی‌ها
به نقل از کاتب چلپی در کتاب جهان‌نما، بنای مسجد صاحب الامر در سال ۱۰۴۵ق توسط سپاهیان سلطان مراد چهارم، امپراتور عثمانی ویران گردید.[۲۴] پس از عقب‌نشینی عثمانیان، این مسجد در زمان شاه سلطان حسین صفوی توسط وزیر آذربایجان، میرزا محمدابراهیم، بازسازی شد.[۲۵] دومین ویرانی این مسجد در زلزله سال ۱۱۹۳ق تبریز بوده است.[۲۶] پس از این حادثه در سال ۱۲۰۰ق به وسیله جعفرقلی‌خان دنبلی تجدید بنا گردید.[۲۷] در سال ۱۲۶۶ق میرزا علی‌اکبر خان مترجم کنسولگری روس در تبریز مبادرت به آیینه‌بندی قسمتی از مسجد و تعمیرات آن نموده و صحن و مدرسه اکبریه را احداث و موقوفاتی برای آن تعیین کرد.[۲۸]
باورهای عامیانه درباره مسجد
گزارش‌هایی مربوط به اتفاقات رخ داده در این مسجد وجود دارد که موجب ایجاد باورهایی در میان مردم شده است.
شایعه حضور امام مهدی در مسجد
گفته می‌شود روزی امام جماعت مسجد در نماز به فکر فروش اسب خود بود. در این حال، یکی از نمازگزاران مردی جوان و سبزپوش را می‌بیند که جلوتر از امام جماعت به نماز می‌ایستد. وقتی فرد نمازگزار این داستان را برای امام جماعت تعریف می‌کند، او در‌حالی‌که بسیار منقلب شده بود، می‌گوید که آن مرد بی‌‌شک حضرت صاحب‌الامر(عج) بوده است. این داستان گسترش پیدا کرده و پس از آن، این مسجد به صاحب‌الامر تغییر نام می‌یابد.[۲۹] در همین راستا گفته شده فردی در این مکان در خواب یا بیداری امام مهدی(عج) را مشاهده کرده است. همچنین براساس باوری دیگر، امام مهدی(عج) در این محل غایب شده است.[۳۰]
حاجت گرفتن از مسجد
بر اساس نقلی دیگر برخی از مردم نیز به‌سبب وجود صندوقچه مشبک موجود در وسط بنا، به گمان اینکه این بقعه محل دفن یکی از امامزادگان به نام صاحب‌الامر به او متوسل می‌شدند.[۳۱] نقل شده در سال‌های گذشته مردم و به ویژه زنان برای رفع حاجت و به ویژه شفای بیماری به این مکان مراجعه می‌کردند. این افراد از بازارچه بقعه، پنجه‌های تعویذ را تهیه کرده و به نرده و در و دیوار بقعه می‌کوبیدند. گفته شده هنوز هم این باور میان مردم وجود دارد اما برای جلوگیری از تخریب مسجد انجام نمی‌شود.[۳۲] سنگی سیاه با خال‌های سفید در کنار پلکان یکی از مناره‌ها قرار داشته است که بلند کردن آن را نشانه روا شدن حاجت، بی‌گناه بودن یا آمرزش گناهان می‌دانستند.[۳۳]
داستان گاو فراری
به نقل نادرمیرزا قاجار، در سال ۱۲۶۵ق قصابی قصد ذبح گاوی را داشت. گاو از دست وی فرار کرده و به داخل مسجد می‌رود. قصاب که با طناب قصد بیرون آوردن گاو از مسجد را داشته به یکباره به زمین افتاده و جان می‌دهد. مردم آن گاو را در مسجد ساکن کردند و به قصد زیارت و تبرک از جاهای مختلف دور و نزدیک نزد آن می‌آمدند. سُم پای او را بوسه می‌زدند و فضولاتش را به تبرک می‌بردند. در آن مکان چراغ‌دان‌های زیادی قرار دادند و سفیر انگلیس نیز چلچراغی بلورین به آن‌جا فرستاد. شایع شد که گاو افرادی را شفا داده است. پس از حدود یک ماه گاو مرد و این غائله خوابید.[۳۴] این جریان را از حیله‌های سفیر انگلستان دانسته‌اند.[۳۵]
پانویس
- ↑ هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۶۲۳.
- ↑ هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۶۲۳.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: «در شب های قدر: تو تبریز هیئت کجا بریم؟»، «دعای عرفه تبریز کجا بریم؟/ برنامه کامل هیئات و اماکن مذهبی»، پایگاه خبری تحلیلی آناج.
- ↑ نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ۱۳۲۳ق، ص۱۱۰.
- ↑ نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ۱۳۲۳ق، ص۱۱۰.
- ↑ هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۶۲۳.
- ↑ «موزه قرآن و کتابت»، پایگاه سازمان میراث فرهنگی و صنایع گردش‌گری استان آذربایجان شرقی.
- ↑ نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ۱۳۲۳ق، ص۱۱۲.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ رشیدی و محمدزاده، «خوانش جامعه‌شناختی آرایه‌های فلزی در مسجد صاحب‌الامر تبریز»، ص۶۲.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «موزه قرآن و کتابت»، پایگاه سازمان میراث فرهنگی و صنایع گردش‌گری استان آذربایجان شرقی.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۶۲۴.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۶۲۴.
- ↑ «مروری بر فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی موسسه میراث شیعه تبریز»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ۱۳۲۳ق، ص۱۱۲.
- ↑ عمرانی و امینیان، «گمانه‌زنی در میدان صاحب‌آباد و مجموعه حسن پادشاه»، ص۱۰۲-۱۰۳.
- ↑ بانی مسعود، «نگاهی گذرا به میدان صاحب آباد تبریز»، ص۶۷-۷۰.
- ↑ هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۶۲۴.
- ↑ هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۶۲۴؛ «موزه قرآن و کتابت»، پایگاه سازمان میراث فرهنگی و صنایع گردش‌گری استان آذربایجان شرقی.
- ↑ هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۶۲۴.
- ↑ نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ۱۳۲۳ق، ص۱۱۰.
- ↑ نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ۱۳۲۳ق، ص۱۱۰؛هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۶۲۴.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ۱۳۲۳ق، ص۱۱۱.
- ↑ غفوری، «صاحب الامر»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
منابع
- بانی مسعود، امیر، «نگاهی گذرا به میدان صاحب آباد تبریز»، در مجله کیهان فرهنگی، شماره ۱۵۴، مرداد ۱۳۷۸ش.
- «در شب های قدر: تو تبریز هیئت کجا بریم؟»، وبگاه پایگاه خبری تحلیلی آناج، تاریخ درج مطلب: ۱۱ فروردین ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۱۲ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «دعای عرفه تبریز کجا بریم؟/ برنامه کامل هیئات و اماکن مذهبی»، وبگاه پایگاه خبری تحلیلی آناج، تاریخ درج مطلب: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۲ مرداد ۱۴۰۳ش.
- رشیدی، ریحانه و مهدی محمدزاده، «خوانش جامعه‌شناختی آرایه‌های فلزی در مسجد صاحب‌الامر تبریز»، در مجله نگره، شماره ۶۶، تیر ۱۴۰۲ش.
- عمرانی، بهروز و محمد امینیان، «گمانه‌زنی در میدان صاحب‌آباد و مجموعه حسن پادشاه»، در مجله علمی‌پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره ۵۰، پاییز ۱۳۸۶ش.
- غفوری، عاطفه، «صاحب الامر»، وبگاه مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۲ فروردین ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۲ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «مروری بر فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی موسسه میراث شیعه تبریز»، وبگاه خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مرداد ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۲ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «موزه قرآن و کتابت»، وبگاه پایگاه سازمان میراث فرهنگی و صنایع گردش‌گری استان آذربایجان شرقی، تاریخ درج مطلب: ۹ آذر ۱۳۸۵ش، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۴۰۳ش.
- نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، تهران، چاپخانه اقبال، ۱۳۲۳ق.
- هاشمیان، هادی، تبریز و فرهنگ تشیع، تهران، سازمان اوقاف و امور خیریه، نشر اسوه، ۱۳۹۳ش.