لبنان

لُبنان کشوری آسیایی در حاشیه دریای مدیترانه است که سابقه تمدنی چندین هزار ساله دارد. این منطقه در گذشته بخشی از شام بود و پس از فروپاشی دولت عثمانی به عنوان کشوری مستقل درآمد. اکثر جمعیت این کشور مسلمان هستند. طوایف متعددی در لبنان سکونت دارند. حدود ۳۰ درصد جمعیت این کشور شیعه هستند.

لبنان

اطلاعات عمومی
جمعیت کل	۴٬۱۹۶٬۴۵۳ نفر (۲۰۰۵ میلادی)
مساحت	۱۰٬۴۵۲ کیلومتر
حکومت	جمهوری پارلمانی
واحد پول	لیره لبنان
پایتخت	بیروت ۳۳°۵۴′ شمالی ۳۵°۳۲′ شرقی
شهرهای مهم	جبل عامل
ادیان(درصد)	اسلام (۶۰ درصد)، مسیحیت (۳۶ درصد)، سایر (۴ درصد)
زبان رسمی	زبان عربی
اسلام
پیشینه اسلام	صدر اسلام
جمعیت مسلمانان	در حدود ۲/۵ میلیون نفر
اطلاعات شیعی
جمعیت	نزدیک به ۱.۲۰۰.۰۰۰ نفر
درصد به جمعیت کشور	در حدود ۳۰ درصد
درصد به جمعیت مسلمانان	۵۰ درصد
حکومت‌ها	فاطمیان، حمدانیان، عثمانی
احزاب	حزب الله، جنبش امل، مجلس اعلای شیعیان لبنان
مناطق شیعه‌نشین	بیروت، دشت بقاع،‌ بعلبک، صور، صیدا

از اوایل دهه هفتاد قرن بیستم با تلاش‌های امام موسی صدر و تشکیل مجلس اعلای شیعیان لبنان و جنبش امل، انسجام و تاثیرگذاری شیعیان این کشور چندین برابر شد و امروزه حزب الله لبنان از تاثیرگذارترین احزاب و تشکیلات سیاسی و نظامی در لبنان به شمار می‌آید.

این کشور همسایه فلسطین اشغالی است و بارها مورد هجوم صهیونیست‌ها قرار گرفته و آسیب‌های انسانی و اقتصادی زیادی را متحمل شده است. اسرائیل بخش‌هایی از این کشور از جمله بیروت را در ۱۹۸۲م اشغال کرد. در سال‌های گذشته بسیاری از مردم لبنان به جهت احساس ناامنی از ناحیه رژیم صهیونیستی، به خارج از لبنان مهاجرت کرده‌اند.

جغرافیا

لبنان کشوری در غرب آسیا است که در امتداد شرقی دریای مدیترانه قرار دارد و در گذشته بخشی از شام (سوریه) بود. پس از فروپاشی دولت عثمانی به عنوان کشوری مستقل در آمد. لبنان با کشورهای سوریه از شمال و شرق و فلسطین اشغالی از جنوب مرز مشترک دارد. برای وجه نام‌گذاری این کشور به لبنان دلایل مختلفی ذکر شده است از جمله اینکه ریشه لبنان به واژه لبن به معنای سفید بر می‌گردد (چون کوه‌های لبنان پوشیده از برف است). یا اینکه از کلمه کلمه لُبْنی (درخت عطر) مشتق شده است و یا از کلمه لبان به معنای بخور گرفته شده است و یا اینکه لبنان اسمی سریانی و مرکب از لب و انان به معنای قلب خدا است.

پیشینه تاریخی

در اواسط هزاره سوم قبل از میلاد، فنیقی‌ها (کنعانیان) که از نژاد سامی بودند، وارد سرزمین فعلی لبنان شدند. در سال ۵۸۳ قبل از میلاد، ایرانیان بر فنیقی‌ها مسلط شدند و این سرزمین بیش از دو قرن تحت فرمان کوروش و دیگر پادشاهان هخامنشی قرار داشت و جزئی از امپراتوری پارس به‌شمار می‌آمد. بعد از آن تحت سلطه اسکندر مقدونی قرار گرفت و پس از آن تا ورود اسلام به این سرزمین، ساسانیان و پادشاهان بیزانس بر آن حکومت راندند. این کشور در سال ۳۹۵ میلادی تحت قلمرو روم شرقی (بیزانس) قرار گرفت.

با آغاز گسترش اسلام، لبنان به تصرف خلافت اسلامی درآمد؛ تا اواخر قرن یازدهم که جزو قلمرو مسیحیان صلیبی شد و سپس با انقراض دولت صلیبیون، تحت استیلای مصر قرار گرفت. در اوایل قرن شانزدهم لبنان به تصرف عثمانی درآمد. پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی در جریان جنگ جهانی اول این کشور در سال ۱۹۴۳ مستقل شد.

ساختار سیاسی

بر اساس «توافق طائف (۱۹۸۹م)» قوای سه گانه در کشور بین سه طائفه اصلی (مسیحی مارونی-سنی- شیعه) تقسیم شده است. بر اساس این توافق منصب ریاست جمهوری از آن مارونی‌ها، نخست وزیری از آن اهل سنت و ریاست مجلس نیز از آن شیعیان است. با توجه به اینکه مسیحیان ارتدکس از حیث عددی در درون طائفه مسیحی لبنان دومین طائفه محسوب می‌شوند، لذا معاون نخست وزیر و معاون رئیس مجلس از این طائفه برگزیده می‌شود.

این سهمیه‌بندی طائفه‌ای، در پارلمان لبنان به شکل جزئی‌تری مدنظر قرار گرفته است و سهم دیگر طوائف لبنان به خصوص اقلیت‌ها نیز در پارلمان ملحوظ شده است. پارلمان لبنان ۱۲۸ عضو دارد که بطور مساوی میان مسیحیان و مسلمانان تقسیم گردیده است. این تقسیم بندی نسبی، در درون هر یک از دو طائفه مسیحی و مسلمان نیز اجرا گردیده و برای همه ۱۸ طائفه لبنانی سهمیه به نسبت جمعیت آن طائفه در نظر گرفته شده است. طبق قانون اساسی، نمایندگان با رأی مستقیم مردم برای یک دوره ۴ ساله برگزیده می‌شوند.

رئیس جمهور که رئیس کشور محسوب می‌شود با دو سوم آراء برای یک دوره ۶ ساله از سوی نمایندگان مجلس انتخاب می‌گردد. رئیس جمهور پس از مشورت با نمایندگان مجلس و بر اساس معرفی اکثریت نصف بعلاوه یک نمایندگان مجلس، نخست وزیر را معرفی و موظف به تشکیل کابینه می‌نماید.

‍

طائفه مسلمانان	قبل از توافق‌نامه طائف	بعد از توافق‌نامه طائف		طائفه مسیحیان	قبل از توافق‌نامه طائف	بعد از توافق‌نامه طائف
شیعیان	۱۹	۲۷		مارونی	۳۰	۳۴
اهل سنت	۲۰	۲۷		ارتدوکس یونانی	۱۱	۱۴
دروزیان	۶	۸		کاتولیک یونانی	۶	۸
علویان	۰	۲		ارتدوکس ارمنی	۴	۵
مجموع کرسی مسلمانان	۴۵	۶۴		کاتولیک ارمنی	۱	۱
				پروتستان	۱	۱
				دیگر فرقه‌های مسیحی	۱	۱
				مجموع کرسی مسیحیان	۵۴	۶۴

منازعه لبنان و اسرائیل

از ابتدای شکل‌گیری اسرائیل و مخالفت جهان اسلام و کشورهای عربی با سیاست‌ها و موجودیت آن کشور، لبنان به دلیل مجاورت با فلسطین همواره بنحوی در منازعات دخیل بوده است از پذیرش مهاجران فلسطینی گرفته تا اشغال بخش‌های از خاکش توسط اسرائیل و چندین جنگ که بین دو کشور رخ داده است.

• ۱۹۴۸

در پی اعلام موجودیت اسرائیل در ۱۹۴۸م میلادی و بروز جنگ بین کشورهای عربی و اسرائیل، لبنان نیز در کنار دگیر کشورهای عربی در این جنگ مشارکت داشت. به گزارش منابع خبری حدود یکصد هزار پناه‌جوی فلسطینی که از کشورشان اخراج و یا فرار کرده بودند در لبنان مستقر گردیدند. در ۱۹۴۹م یک توافقنامه آتش‌بس بین اسرائیل و لبنان تحت نظارت سازمان ملل به امضا رسید.

• ۱۹۶۸

نیروهای اسرائیل ۱۲ هواپیمای مسافربری را در فرودگاه بیروت نابود کردند. اسرائیل در آن زمان ادعا کرد که این حمله به منظور تلافی حمله گروهی از فلسطینیان مستقر در لبنان بر خطوط هوایی اسرائیل صورت گرفته است.

• ۱۹۷۸

درپانزدهم مارس ۱۹۷۸م اسرائیل عملیات گسترده‌ای را به نام «عملیات لیتانی» را در جنوب لبنان اجرا کرد. منابع خبری گزارش داده است که در نتیجه این تهاجم، ۲۰۲۰ کیلومتر از خاک جنوب لبنان به اشغال اسرائیل در آمد، ۱۱۶۸ هزار نفر لبنانی و فلسطینی کشته شدند، ۲۲۰ هزار لبنانی و ۶۵ هزار فلسطینی از جنوب لبنان آواره شدند، ۹۲ روستا آسیب گسترده دید و ۶ روستا از جمله شهرک خیام بکلی ویران شدند. ادعای اسرائیل این بود که این اقدام برای مقابله با مبارزان چریکی فلسطین صورت گرفته است. در جریان این حمله اسرائیل سه مورد قتل عام در روستاهای جنوب لبنان گزارش شده است. در قتل عام در روستای عباسیه ۸۱ نفر کشته شدند، در شهرک خیام ۳۱ نفر و در روستای نیز قربانی شدن ۳۱ کودک و نوجوان گزارش شده است. ارتش اسرائیل در ۱۳ ژوئن ۱۹۷۸م که از سایر مناطق جنوب لبنان عقب نشینی کرده است اما در «کمربند امنیتی» شامل شهرهای نبت جبیل و مرجعیون و بخش‌هایی از شهرهای صور و حاصبیا باقی مانده است.

• ۱۹۸۲

اسرائیل در ۲۱ آوریل ۱۹۸۲م اقدام به بمباران منطقه دامور در کوهستان‌های شرق بیروت کرد و در ششم ژوئن همان سال عملیات «سلامت جلیل»‌ را راه اندازی کرد. گفته شده است که هدف از این تهاجم انهدام ساختار نظامی جنبش آزادی‌بخش فلسطین و برپایی نظام سیاسی جدید در لبنان بود. اسرائیل راه‌های مواصلاتی به بیروت را بمباران کرد و بیروت به مدت ۱۰ هفته در محاصره بود. در نتیجه ارتش سوریه از بیروت خارج شد و جنگجویان فلسطینی تحت امر یاسر عرفات نیز در ۱۵ سپتامبر ۱۹۸۲م از طریق دریا از بیروت خارج شدند. بشیر جمیل فرمانده شبه نظامیان مسیحی طرفدار اسرائیل که به‌عنوان رییس جمهور لبنان معرفی شده بود در ۱۴ سپتامبر قبل از اینکه دفتر ریاست‌جمهوری را اشغال کند کشته شد. روز شانزدهم سپتامبر ۱۹۸۲م عوامل لبنانی مورد حمایت اسرائیل قتل عام اردوگاه آوارگان فلسطینی موسوم به «صبرا و شتیلا» را مرتکب شدند. گزارش شده است که در جریان این قتل عام بیش از ۱۵۰۰ نفر شامل کودکان زنان و کهن سالان فلسطینی و لبنانی کشته شدند. در ۳۰ نوامبر ۱۹۸۲م به استناد منابع صلیب سرخ لبنان آمار تلفات و هزینه‌های این تهاجم اسرائیل منتر شد. به استناد این گزارش ۱۹ هزار و ۸۵ تن در این عملیات کشته و ۳۱ هزار و ۹۱۵ نفر دیگر زخمی شدند. همچنین پانصد هزار نفر آواره شدند. آمار خسارت‌های مالی وارده بر اسرائیل در جریان این عملیات به صورت تخمینی میلیاردها دلار بر آورد شده است. پس از قتل بشیر جمیل برادرش امین جمیل با حمایت اسرائیل به ریاست‌جمهوری لبنان رسید.

• ۱۹۸۳

دولت لبنان تحت رهبری جمیلی قراردادی را با اسرائیل امضا کرد که به موجب آن خصومت پایان یافته و دو طرف استقلال همدیگر را به رسمیت بشاند. اجرای این توافق‌نامه مشروط به خروج ارتش سوریه از لبنان شده بود. سوریه و متحدین لبنانی‌اش این توافقنامه را رد کردند.

• ۱۹۹۳

در تهاجم هفت روزه اسرائیل به نام «عملیات تسویه حساب» باعث شهادت سیصد نفر و مجروح شدن هزاران نفر و آوارگی بیش از چهارصد هزار نفر از مردم جنوب لبنان شد. در عملیات تسویه حساب، هدف اصلی اسرائیلی‌ها از بین بردن رابطه شیعیان و طوائف مختلف با حزب‌الله بود اما این یورش نتیجه معکوس داشت و نه تنها رابطه شیعیان با حزب‌الله را از بین نبرد، بلکه در خصوص ضرورت مقاومت یک نوع همبستگی ملی میان تمام اقوام مذهبی لبنان ایجاد کرد.

• ۱۹۹۶

تهاجم ۱۹۹۶م معروف به «عملیات خوشه‌های خشم» با حملات شدید زمینی، دریایی و هوایی به جنوب لبنان و اشغال ۵۱ کیلومتر از عمق خاک این کشور همراه بود. این عملیات ۱۶ روز به طول انجامید و دردناکترین فاجعه انسانی در روستای «قانا»، در جنوب لبنان به وقوع پیوست. انعکاس خبر این فاجعه، محکومیت‌های شدید جهانی را برای اسرائیل در پی‌داشت. حزب‌الله در پاسخ به این تهاجم، شهرک‌های یهودی‌نشین را زیر آتش سنگین موشک‌های خود گرفت و شهرک‌نشینان را وادار به فرار کرد. جنگ طولانی و فرسایشی حزب‌الله بر ضد اشغالگران اسرائیلی مقام‌های این رژیم را تحت فشار شدیدی قرار داد و به ترک خاک لبنان وادار کرد. رژیم اسرائیل ۲۲ می‌سال ۲۰۰۰ میلادی پس از بیش از ۲ دهه اشغالگری، خروج نیروهای خود را از جنوب لبنان و منطقه بقاع غربی آغاز کرد. تل آویو در ۳ روز بعدی و پس از آن‌که نیروهای اسرائیلی زیر آتش جنبش مقاومت حزب‌الله قرار گرفتند سرعت خروج نیروهای خود از این منطقه را شدت بخشید.

مناطق مسکونی ویران شده توسط اسرائیل در جنگ ۳۳روزه (ضاحیه، جنوب بیروت، سال ۲۰۰۶)

لبنانی‌ها ۲۵ می‌را به عنوان یک تعطیلی ملی گرامی می‌دارند و از آن به عنوان نوعی دگرگونی یاد می‌کنند که معادلات منطقه را به خوبی تغییر داد و به افسانه شکست‌ناپذیری رژیم اسرائیل خاتمه بخشید.

جنگ ۳۳ روزه

مقالهٔ اصلی: جنگ ۳۳روزه

تهاجم ۲۰۰۶ (عملیات باز) به بهانه آزاد کردن دو اسیر اسرائیلی که توسط حزب الله به اسارت گرفته شده بودند انجام گرفت. سال ۲۰۰۶ جنگ ۳۳ روزه اتفاق افتاد. این جنگ که در اسرائیل به جنگ دوم لبنان و در لبنان به جنگ ژوئیه یا جنگ تموز معروف است، نبردی ۳۳ یا ۳۴ روز بین ارتش اسرائیل و حزب‌الله لبنان بود که دامنه آن شمال اسرائیل و سراسر لبنان را دربرگرفت. نبرد تموز براساس یک «نقشه جامع» که توسط آمریکا، انگلیس، فرانسه، رژیم صهیونیستی، مصر، اردن، عربستان و احزاب شاخص طیف ۱۴ مارس لبنان طراحی شده بود، به اجرا درآمد و پس از ۳۳ روز جنگ و جنایات متعدد رژِیم صهیونیستی با قطعنامه ۱۷۰۱ شورای امنیت سازمان ملل در تاریخ ۱۴ اوت ۲۰۰۶ پایان یافت.

ادیان و مذاهب در لبنان

پیروان ادیان در لبنان      مسلمان (۶۰٪)     مسیحی (۳۶٪)     دیگر (۴٪)

نمودار پیروان مذهب‌ها لبنان      شیعیان لبنان (۳۴٪)     سنی (۲۰٪)     مارونی (۱۹٪)     ارتودوکس یونانی (۶٪)     کاتولیک یونانی (۵٪)     دروزی (۸٪)     دیگر (۸٪)

اهل سنت

اهل سنت بخش بزرگی از جامعه لبنان را تشکیل می‌دهند و از نظر فقهی تابع مذهب شافعی و مذهب حنفی هستند. انواع جریانات سَلفی مانند سلفی اخوانی و سلفی جهادی در میان اهل سنت طرفدار دارند. جریان سنتی اجتهادی نیز یکی دیگر از جریانات موجود در میان اهل سنت است.

مسیحیان

مجسمه بانوی لبنان در حریصا در ۲۵ کیلومتری بیروت؛ مسیحیان مارونی جشن‌های خود را در کلیسایی در کنار این مجسمه برگزار می‌کنند

طوایف مسیحی لبنانی عبارتند است از: مارونی، ارتدوکس رومی، کاتولیک رومی، ارمنی ارتدوکس، ارمنی کاتولیک، سریانی ارتدوکس، سریانی کاتولیک، کلدانی، کاتولیک، لاتینی، انجیلی و قبطی‌های ارتدوکس و کاتولیک

مسیحیان از نظر سیاسی به چهار گروه مسیحیان طرفدار سوریه، مسیحیان غرب گرا، ملی گرایان مسیحی(نیروهای لبنانی) و ملی گرایان سکولار(جنبش میهن پرست آزاد) تقسیم می‌شوند.

دروزیان

مقالهٔ اصلی: دروزیه

دروزیه، از مهم‌ترین انشعابات اسماعیلیه است که در نیمۀ اول سدۀ پنجم، بر مبنای اعتقاد به الوهیت الحاکم بامرالله، ششمین خلیفۀ فاطمی شکل گرفت. محمد بن اسماعیل درزی، اخرم و حمزة بن علی زوزنی مهمترین داعیان دروزی هستند. البته دروزیان خود را موحدون می‌نامند.

در لبنان دروزیان بیشتر در جبل لبنان و وادی التیم و شوف ساکن‌اند، و تعداد کمی نیز در بیروت منطقۀ عالیه زندگی می‌کردند که در سال‌های اخیر شمار آنان به سرعت رو به فزونی گذاشته است.

رهبر سیاسی دروزیان لبنان در حال حاضر ولید جنبلاط و رهبر مذهبی آنان شیخ نعیم حسن است. تعداد جمعیت دروزیان بنابر برخی گزارش‌های غیررسمی حدود ۴۰۰هزار نفر است.

علویان

همچنین ببینید: علویان (سوریه)

تاریخ وجود علوی‌ها یا «نُصیری‌ها» در لبنان به آغاز قیمومیت فرانسه بر سوریه در طول سال‌های ۱۹۲۰ تا ۱۹۳۶ میلادی برمی‌گردد. در آن سال‌ها حکومت فرانسه، تعدادی از علویون سوریه را در بخش‌هایی از شمال طرابلس در لبنان ساکن کرد و امروزه همان مناطق نیز اماکن اصلی سکونت علویان است.

جمعیت این طائفه بر اساس آمار رسمی در لبنان در حدود ۶۵/۰۰۰ تن است در حالی که منابع خودِ نصیری‌ها این تعداد را ۱۰۰/۰۰۰ تن می‌داند.

«حزب عربی دمکراتیک» یکی از احزاب سیاسی اصلی نصیری‌ها در لبنان است که حزبی کاملا وابسته به نظام بعثی سوریه در دمشق است.

علی عید، نمایندۀ پیشین پارلمان و موسس جنبش جوانان علوی یکی از شخصیت‌های اصلی در میان نصیری‌های لبنان است. «احمد حبوس»، «بدر ونوس»، و همینطور «رفعت عید» از دیگر چهره‌ها سرشناس علویون لبنان هستند.

اسماعیلیه

تعداد اندکی از اسماعیلیه در لبنان زندگی می‌کنند. و هنوز به عنوان یک طایفه مستقل از سوی حکومت لبنان به شمار نمی‌آیند.

شیعه امامیه در لبنان

امروزه بیش از یک‌ سوم جمعیت لبنان را شیعیان تشکیل می‌دهند. عمده جمعیت شیعیان در بیروت، بقاع و جنوب لبنان ساکن هستند. به غیر از شیعیان ساکن لبنان، در دهه‌های اخیر هزاران لبنانی شیعه به کشورهای آفریقای غربی و مرکزی از جمله سنگال، گینه، نیجریه، لیبریا، ساحل عاج و سیرالئون مهاجرت کرده‌اند. در شیخ‌نشین‌های خلیج فارس بخصوص کویت و همین‌طور در ایران و استرالیا نیز تعداد قابل توجهی لبنانی زندگی می‌کنند.

ورود تشیع

در باره پیدایش تشیع در لبنان دیدگاه‌های متفاوتی مطرح است. گروهی پیشینه تشیع در این منطقه را به ابوذر غفاری، نسبت می‌دهند و وجود دو مسجد قدیمی به نام وی در دو دهکده قدیمی جبل عامل به نام‌های میس الجبل و صرفند را دلیل این امر می‌شمارند.

اما گروهی دیگر معتقدند که هیچ دلیل قانع‌کننده‌ای بر این باور وجود ندارد که پیش از سال ۴۱ق معروف به عام الجماعة، گرایش شیعی در شامات بوده باشد. اینان بر این باورند که جبل عامل کنونی، باقی‌مانده جوامع شیعی است که در اثر اشغالگری صلیبیان، از شهرهای طبریا، مناطق هم‌جوار آن، صور، صیدا و بسا مناطقی دیگر از اردن و فلسطین آواره شده و به جبل عامل آمده و نقطه آغاز تشیع در آنجا را بنا نهاده‌اند.

شیعه در قرون نخستین

شیعیان هرچند در مقاطعی از دوران اموی و عباسی به علت شدت فشارها از سوی حکومت به‌ناچار به مناطق کوهستانی هم‌چون جبال لبنان پناه بردند اما پس از آن‌که خاندان شیعه حمدانیان در حلب به فرمانروایی رسیدند و بعد بخش اعظم این سرزمین در امپراتوری فاطمیان ادغام گردید، اکثریت مسلمانان لبنان و سوریه شیعه شدند. گزارش سیاحان مسلمان هم این موضوع را تایید می‌کند.

از قرن سوم هجری به بعد جوامع شیعه بین رود علوی در شمال و ناحیه جلیله جبل عامل در جنوب، سکونت داشته‌اند. شیعیان دیگری نیز در بخش شمالی دره بقاع و همچنین در طرابلس و کسروان واقع در لبنان شمالی سکونت گزیدند. اهالی کسروان صد در صد شیعه بوده‌اند.

دوره فاطمیون و بنی عمار دوره رواج تشیع در لبنان بود. در آن مقطع شهر طرابلس از پایگاه‌های مهم تشیع بود و ابوالفتح کراجکی شاگرد شیخ مفید منصب قضاوت را برعهده داشت و آثارش را برای حاکمان بنی عمار می‌نگاشت.

اوضاع شیعیان پس از سقوط دولت بنوعمار توسط صلیبی‌ها تغییر کرد و حتی بعد از آن‌که طرابلس در عصر مملوکی از اشغال صلیبی‌ها آزاد گردید اوضاع باز به نفع شیعیان تغییر نکرد چون حاکمان ممالیک با هدف برخورد با اسماعیلیه و علویون به نقاط شیعه‌نشین حمله می‌کردند اما شیعیان اثناعشری هم تحت آزار قرار می‌گرفتند و کار به جایی رسید که گروهی از شیعیان برای در امان ماندن از تعرضات حکومت، مذهب خود را تغییر دادند و رفته‌رفته یعنی تقریباً از قرن هشتم قمری شیعیان در مناطق خاصی از لبنان سکونت گزیدند یعنی نصیری‌ها در لاذقیه، اسماعیلی‌ها در دو گروه کوچک، دروزی‌ها در نیمه جنوبی لبنان و امامی‌ها در جبل عامل و دره بقاع.

تشیع در روزگار معاصر

در روزگار معاصر شیعیان لبنان را متاوله می‌نامند. در مورد دلیل این نامگذاری چند نظریه مطرح است:

1. این لفظ جمع «متوالی» و مشتق قیاسی از توالی به معنای تتابع و پی در پی بودن است، بدان جهت که مردم جبل عامل همگی در موالات اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله پا بر جا بوده‌اند.
2. این لفظ مشتق (برخلاف قیاس) از تولّی است؛ یعنی به علت داشتن ولای اهل بیت پیامبر(ص)، آنان را به عنوان ولی و سرور خود برگزیدند.
3. چون ایشان در هنگامه جنگ، شعارشان این بود: «مُت ولّیا لعلی علیه‌السلام» (بمیر! در حالی که ولی و دوستدار علی علیه‌السلام هستی.) به همین جهت بدین نام معروف شدند.

آغاز پیدایش لقب متاوله به قرن یازدهم قمری باز می‌گردد. در آن زمان، این لقب در مورد بخشی از شیعیان لبنان ساکن در مناطق جبل عامل، بعلبک و جبل لبنان رواج یافت. آنان از اطاعت امیران لبنان سر باز زدند و بر آن شدند تا وجود سیاسی خود را اظهار کنند، و در این راه در آتش جنگ فرو رفتند، اما به مرور زمان، این لقب بر تمام شیعیان ساکن در لبنان و نیز بر شیعیان لبنانی مهاجر به دمشق اطلاق گردید.

شیعیان دوران معاصر نیز چون شیعیان قرن‌های پیشین گرفتار فقر و دیگر محرومیت‌های اجتماعی و فرهنگی بودند. با این‌که شیعیان در کنار دیگر گروه‌های لبنانی برای استقلال لبنان تلاش کردند اما وضعیت عموم شیعیان تغییری نکرد و بسیاری از آنان برای رهایی از فقر موجود در مناطق شیعه‌نشین مانند جنوب، بقاع و بعلبک به سمت بیروت آمدند و در حاشیه شهر مستقر شدند. این شیعیان آنقدر در فقر به سر می‌بردند که به منطقه سکونت آنان در گرداگرد بیروت، کمربند فقر(حزام البؤس) می‌گفتند. در سال‌های اخیر هرچند وضع این منطقه تا حدودی بهبود یافته است اما هم‌چنان این منطقه درگیر مشکلات فراوانی است.

در چند دهه پیش، شیعیان یا بیکار بودند و یا به مشاغل پایینی اشتغال داشتند. در دهه هفتاد میلادی، سرانه اغلب شیعیان نسبت به میانگین سرانه هر لبنانی یک چهارم بود. میزان تحصیلات در آنان پایین بود و فقط ۵/۶ درصد آنان به مقطع دبیرستان راه می‌یافتند. از سوی دیگر، در حالی که طائفه شیعه ۲۰ درصد لبنان را تشکیل می‌داد، فقط ۷ درصد بودجه دولت نصیبش می‌شد.

با رشد تحصیلی جوانان شیعی، اندک اندک نیاز به تاثیرگذاری و مخالفت با وضع موجود میان آنان پدید آمد. آنان به دنبال رفاه و رشد اقتصادی بودند و در این مسیر به سازمانی اجتماعی نیازمند. اما هیچ حزب سیاسی شیعی و شخصیت‌های سیاسی مخالف وضع موجود نمی‌یافتند. از این رو، به احزاب چپ، بعثی و فلسطینی گرایش یافتند.

جامعه شیعی در درون خود نیز دچار اختلاف مذهبی شده بود. سید محسن امین به انتقاد از برخی روش‌های عزاداری شیعیان می‌پرداخت و آنان را «خرافه» می‌نامید و مقابل او، شیخ عبدالحسین صادق از آن شیوه‌ها دفاع می‌کرد. در چنین شرایطی بود که بنابر وصیت سید عبدالحسین شرف الدین، امام موسی صدر به لبنان آمد.

امام موسی صدر؛وی در سفری به لیبی در سال ۱۳۵۷ش توسط قذافی ربوده شد

نقش امام موسی صدر در لبنان

مقالهٔ اصلی: امام موسی صدر

امام موسی صدر در اواخر سال ۱۳۳۸ش و به دنبال توصیه‌های حضرات آیات بروجردی، محسن حکیم و مرتضی آل یاسین، بر اساس وصیت سید عبدالحسین شرف الدین وارد لبنان شد.

وی پس از ورود به لبنان در جهت بهبود و ارتقای وضعیت شیعیان در جنبه‌های گوناگون تلاش نمود. تشکیل مجلس اعلای شیعیان لبنان و ریاست آن، تشکیل جمعیت‌های خیریه، تشکیل حرکة المحرومین، تشکیل مجلس جنوب پس از حمله اسرائل به مناطق جنوب لبنان، تشکیل جنبش امل برای مقابله با تجاوزات اسرائیل به مناطق جنوب و ایجاد مراکز آمورشی از مهم‌ترین اقدامات وی در لبنان به شمار می‌رفت.

مجموع اقدامات امام موسی صدر تا زمان حضور وی در لبنان در سال ۱۳۵۷ باعث شد که شیعیان در جامعه لبنان هویتی متمایز و برجسته کسب نمایند و از آن همه محرومیتی که در سابق بدان مبتلا بودند کاسته شد.

مناطق و شهرهای شیعه‌نشین

تمرکز جمعیتی شیعیان بیشتر در مناطق ذیل است:

جنوب لبنان

جنوب لبنان منطقه‌ای را در بر می‌گیرد که از رود اوّلی در شمال، تا شهرک ناقوره در جنوب، و از دریای مدیترانه در غرب، تا مرز سوریه و لبنان در شرق امتداد دارد و یک پنجم خاک لبنان را تشکیل می‌دهد. جنوب لبنان از مراکز اصلی سکونت و فعالیت شیعیان لبنان است. دو استان‌ از استان‌های هشتگانه لبنان یعنی استان نبطیه و استان جنوب لبنان، در منطقه جنوب لبنان قرار دارند. قبل از ۱۹۷۵م این منطقه استان واحدی به نام جنوب لبنان بود اما پس از ان به دو استان تقسیم گردید.جنوب لبنان دارای مرز زمینی با سوریه و مرز دریایی با مصر و شمال افریقا است. به گفته قبیسی پژوهشگر تاریخ لبنان، جنوب لبنان یکی از نقاط اختلافی بین فرانسه و انگلیس در زمان قیمومیت بود و در نتیجه توافقی که بین دو کشور در ۱۹۲۲م صورت گرفت بخش بزرگی از خاک جنوب لبنان شامل هفت قریه ضمیمه فلسطین گردید. گزراش شده است که مناطق ضمیمه شده به خاک فلسطین در ۱۹۴۸م از سوی اسرائیل اشغال و ساکنان آنها اخراج گردیدند. با توجه به تداوم منازعه اعراب و اسرائیل و اینکه جنوب لبنان در حد فاصل لبنان، سوریه و اسرائیل قرار دارد، دارای اهمیت سوق الجیشی دانسته شده است.

جبل عامل، صیدا، نَبَطِیّه، صور، جِزِّین، مَرْجَعِیون، حاصبیا و بِنْت جُبَیل مهمترین مناطق و شهرهای جنوب لبنان هستند. در اینجا برخی مناطق و شهرهای عمدتا شیعه‌نشین معرفی می‌شود:

• جبل عامل

مقالهٔ اصلی: جبل عامل

جبل عامل منطقه حاصل‌خیز و کوهستانی در جنوب لبنان است که بخش‌های زیاد از دو استان نبطیه و جنوب لبنان را تشکیل می‌دهد و شهرهای صیدا و صور از استان جنوب لبنان و نبطیه، جزین و بنت جبیل از استان نبطیه در این منطقه قرار دارند. جبل عامل یکی از مراکز اصلی شیعیان در لبنان به شمار می‌رود و وجود بیش از چهار صد مسجد جامع، مدرسه و بازار در جبل عامل گزارش شده است که حوزه علمیه جبل عامل یکی از انها است.

• صیدا

مقالهٔ اصلی: صیدا

صیدا در ۴۱ کیلومتری جنوب بیروت قرار دارد، مرکز استان جنوب لبنان است و از مراکز مهم تجاری و تاریخی لبنان به شمار می‌رود. در سال ۲۰۰۷ جمعیت شیعیان در این شهر ۵۱/۲۵ درصد بود. استان جنوب لبنان با مرکزیت صیدا متشکل از سه شهرستان است که عبارتند از شهرستان (به عربی قضاء) صیدا، شهرستان جزین و شهرستان صور. بسیاری از این نقاط دارای اکثریت شیعی هستند.

• صور

مقالهٔ اصلی: صور

صور در ۷۹کیلومتری جنوب بیروت قرار دارد و یکی از بخش‌های استان جنوب لبنان است. این شهر تاریخی آغازگاه حرکت امام موسی صدر و مصطفی چمران بوده است. در این شهر مؤسسات فرهنگی و تربیتی توسط امام موسی صدر برای پرورش کودکان شهدا و یتیمان ساخته شده است که در حال حاضر توسط خواهر ایشان ربابه صدر اداره می‌شود. بر اساس آمار سال ۲۰۰۷، ۸۵/۵۸ درصد جمعیت صور شیعه‌اند.

• نبطیه

شهر نبطیه مرکز استان نبطیه است که در منطقه جنوب لبنان موقعیت دارد. استان نبطیه که مدتی به عنوان استان جبل عامل نیز شناخته می‌شد، متشکل از شهرستان‌های نبطیه، مرجعیون، بنت جبیل و حاصبیا است. نبطیه از ۱۹۸۲م تا سال ۲۰۰۰م به مدت ۱۸ سال در اشغال نیروهای اسرائیلی قرار داشت و پس از آن آزاد گردید.

بیروت

مقالهٔ اصلی: بیروت

بیروت دارای سه بخش است:

1. بیروت شرقی که بخش مسیحی‌نشین است.
2. بیروت غربی که به مسلمانان سنی‌مذهب اختصاص دارد و ادارات دولتی،گمرک، بندر، سفارت‌خانه‌ها و دانشگاه‌های معتبر در آن واقع شده است.
3. حومه بیروت یا ضاحیه که در بخش جنوبی قرار دارد و به شیعیان اختصاص یافته است. این منطقه تراکم جمعیتی بالایی دارد. این قسمت بسیار مورد تهاجم جنگنده‌های اسرائیلی قرار گرفته است. در سال ۲۰۰۷ میلادی، ۱۶/۴۸ درصد جمعیت بیروت را که در این نقطه ساکن بودند شیعیان تشکیل می‌دادند.

ساکنان شیعه حومهٔ بیروت اغلب در طول پنجاه سال گذشته از جنوب یا از منطقه بقاع و بعلبک در شرق این کشور برای کار به پایتخت آمده و در حومهٔ آن ساکن شده‌اند. بسیاری از جنوبی‌ها نیز در دهه‌های قبل به دلیل بمباران‌ها و تجاوزهای مکرر اسرائیل در حالت آوارگی به این منطقه کوچ کرده‌اند.

دشت بقاع

استان بِقاع به مرکزیت زحله در نواحی داخلی لبنان قرار گرفته است. این شهر در نبرد میان قوای سوری و فالانژهای لبنان، صدمات فراوانی دید. بقاع پنج بخش دارد: زحله، بعلبک، هرمل، راشیا و بقاع غربی. جمعیت شیعه در سال ۲۰۰۷ به ترتیب شهرهای مزبور ۱۶/۲۱، ۹۴/۸۶، ۹۵/۶۹، ۰/۲۱، ۲۳ درصد از کل جمعیت این شهرها است.

منطقه بقاع که جمعیت اصلی‌اش را عشایر شیعه تشکیل می‌دهد در مقایسه با جنوب لبنان، ویژگی‌های خاص خود را دارد، مردمی غیور که در عین فقر، پیوسته در کنار مقاومت اسلامی بوده‌اند. در بقاع، زندگی مردم بیشتر از طریق کشاورزی و دام‌داری می‌گذرد اما فقر و درآمد کم، برخی را وادار به کشت غیرقانونی شاه‌دانه و خشخاش کرده است.

نکته مهم در ترکیب تشکیلات حزب الله نقش شیعیان بقاع در تحولات سیاسی است. شیعیان بقاع همواره این احساس را داشته‌اند که در مقایسه با شیعیان جنوب، نقش کمتری را در تحولات سیاسی لبنان دارند. در تشکیلات حزب الله در بعلبک، روحانیون شیعه‌ای از اهل بقاع چون شیخ صبحی طفیلی، سید عباس موسوی و سید ابراهیم الامین در جایگاه رهبری قرار داشتند.

بعلبک

مقالهٔ اصلی: بعلبک

این شهر در ۸۵ کیلومتری بیروت واقع شده است. مرقد خوله دختر امام حسین(ع) در این شهر وقع است.
امام موسی صدر به کمک شیعیان بعلبک که از قوی‌ترین و رزمنده‌ترین شیعیان لبنان هستند توانست قدرتی را به وجود بیاورد و دولت لبنان را تحت فشار قرار دهد.

عالمان شیعی

تا قبل از قرن ششم هجری، عالم بزرگی از لبنان سراغ نداریم اما از آن به بعد با روند رو به رشد، شاهد حضور عالمان بزرگی در میان شیعه از آن دیار هستیم. سرآغاز این نشاط علمی را می‌توانیم شهید اول عالم بزرگ قرن هشتم بدانیم. در زمان وی افراد بسیاری به تحصیل علوم دینی مشغول شدند و به درجات بالای علمی رسیدند.

شیخ حر عاملی صاحب کتاب وسایل الشیعه می‌گوید: «از برخی استادان شنیدم که در زمان شهید اول در یکی از روستاهای جبل عامل هفتاد مجتهد در تشییع جنازه‌ای شرکت داشتند».

مقالهٔ اصلی: فهرست مدارس علمیه لبنان

حوزه علمیه جبل عامل عالمان بسیاری را در خود پرورش داده که برخی از آنان عبارتند از:

عالم لبنانی	قرن	توضیحات
شهید اول	۸	مؤلف کتاب فقهی اللمعة الدمشقیة
علی بن محمد بن یونس بیاضی	۹	متکلم
شهید ثانی	۱۰	مؤلف کتاب الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه
محقق کرکی	۱۰	از نخستین عالمانی که در دوره صفوی به ایران مهاجرت کرد
حسین بن عبدالصمد حارثی	۱۰	شیخ الاسلام شهرهای قزوین، هرات و مشهد
علی بن هلال کرکی	۱۰	معروف به شیخ علی منشار؛ پدرخانم شیخ بهایی
شیخ بهایی	۱۱	فقیه، محدث، ریاضی‌دان و...
شیخ حر عاملی	۱۱	مؤلف کتاب وسائل الشیعه
احمد بن علی عاملی
زین الدین جعفر بن حسام عاملی
محمد بن علی جباعی

با روی کار آمدن حکومت صفویه در ایران، تعدادی از این عالمان به ایران مهاجرت کردند. محقق کرکی اولین عالمی بود که به ایران هجرت کرد و در دستگاه حکومت به رتق و فتق امور شرعی مردم مشغول شد. حضور این عالمان در دستگاه حکومت، تأثیرات فکری بسیاری بر جامعه ایران بر جای نهاد و برخی معتقدند که آنان برای نخستین بار در صدد تحقق بخشیدن به‌اندیشه ولایت فقیه بودند.

پس از این دوره، فضای دینی لبنان شاهد یک نوع افول علمی بود تا این که مجدداً در سدهٔ اخیر، عالمانی از لبنان برخاستند.

مهم‌ترین عالمان لبنانی در سده‌های متأخر عبارتند از:

• سید محسن امین
• سید عبدالحسین شرف الدین
• محمدجواد مغنیه
• محمد مهدی شمس الدین
• سید محمدحسین فضل الله

• شیخ مفید الفقیه در ۱۵ سالگی برای تحصیل علوم دینی به نجف مهاجرت کرد و در دروس خارج آیت الله حکیم و آیت الله خوئی حاضر شد. او در سال ۱۹۹۰ به لبنان بازگشت و در جنوب این کشور «دانشگاه نجف الاشرف» را برای آموزش طلبه‌ها تأسیس کرد. وی در ۱۵ فروردین ۱۳۹۵ش برابر با ۲۴ جمادی‌الثانی ۱۴۳۷ق در ۷۹ سالگی در لبنان درگذشت و پیکرش به نجف منتقل شد و در حرم حضرت علی(ع) دفن شد.

احزاب و مؤسسات شیعی

• حزب الله

مقالهٔ اصلی: حزب الله لبنان

حزب الله مهم‌ترین تشکل سیاسی شیعه در لبنان است. این تشکل در سال ۱۹۸۲ میلادی از تجزیه جنبش امل به وجود آمد و علاوه بر نبرد با اسرائیل به فعالیت‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و رفاهی نیز در لبنان اشتغال دارد. در سال ۱۹۹۲م پس از شهادت سید عباس موسوی، سید حسن نصرالله دبیر کل حزب الله لبنان انتخاب شد و تاکنون این مسئولیت را بر عهده دارد.

• جنبش امل

مقالهٔ اصلی: افواج المقاومة اللبنانیه

جنبش امل در سال ۱۹۷۴ میلادی به وجود آمد و وارث جنبش اجتماعی حرکة المحرومین است. مؤسس این جنبش امام موسی صدر است و شهید مصطفی چمران اولین فرمانده آن بود. پس از موسی صدر، این جنبش تا حدود زیادی به سوریه وابستگی پیدا کرد و توانست با پشتیبانی سوریه در ساختار قدرت در لبنان جایگاه ویژه‌ای پیدا کند. نبیه بری پس از امام موسی صدر رهبری این حرکت را به دست گرفت و از سال ۱۹۸۴ در دولت‌های متعدد سمت وزیر داشته است و در ۱۹۹۲ به ریاست مجلس منصوب شد. در حال حاضر نیز هم‌چنان ریاست مجلس را بر عهده دارد.

این جنبش برخی نهادهای اجتماعی، بهداشتی، تبلیغاتی و فرهنگی مخصوص به خود و یا همراه خود راتحت پوشش دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

۱	مؤسسه آموزش جبل عامل(صور)	۲	جنبش فرهنگی لبنان	۳	روزنامه الزمان	۴	تلویزیون NBN	۵	رادیو الرساله
۶	مجمع فرهنگی نبیه بری	۷	مجله الامل و العواصف	۸	مؤسسه جمعیت حمایت از معلولان لبنان	۹	پیشاهنگی دانش‌اموزی رسالت اسلامی	۱۰	چاپخانه بلال

• مجلس اعلای شیعیان

مقالهٔ اصلی: مجلس اعلای شیعیان لبنان

نخستین نهاد رسمی شیعیان لبنان که 1969م. با تلاش امام موسی صدر و با هدف دفاع از حقوق شیعیان و رسیدگی به امور دینی و شخصی آنان شکل گرفت. مجلس اعلای شیعیان لبنان مراکز و مؤسساتی را تحت پوشش دارد که خدمات متنوعی ارائه می‌دهند. این مراکز و مؤسسات عبارتند از:

۱	جمعیت خیریه فرهنگی	۲	آموزشکده فنی اسلامی	۳	مدرسه الضحی	۴	مرکز نیکوکاری حضرت خدیجه(س)	۵	دانشکده اسلامی در خلده
۶	مجتمع آموزشی تربیتی در بقاع	۷	هنرستان فنی بیروت	۸	مجتمع خدماتی درمانی	۹	جمعیت خیریه حضرت زینب(س)	۱۰	مسجد امام صادق(ع)در بیروت

ریاست تمامی مؤسسات وابسته به مجلس اعلا با ابراهیم شمس‌الدین فرزند محمدمهدی شمس‌الدین است.

• مؤسسات امام موسی صدر

ربابه صدر، خواهر امام موسی صدر پس از ربوده شدن امام موسی صدر دست به فعالیت‌های اجتماعی زد و تشکیلاتی به نام مؤسسات امام موسی صدر ایجاد کرد. وی ریاست هیأت مدیرهٔ این مؤسسات را بر عهده دارد که اعضای آن از شیعیان و مسیحیان هستند. این مؤسسات عبارتند از:

۱	مدرسه رحاب الزهراء	۲	واحد تهیه و تولید مواد غذایی	۳	هشت درمانگاه ثابت و یک درمانگاه سیار	۴	مرکز آموزش کودکان استثنایی
۵	آموزشکده پرستاری	۶	مرکز آموزش مهارت‌های اجتماعی	۷	مرکزآموزش مهارت‌های شغلی	۸	مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای

• مؤسسات وابسته به سید محمدحسین فضل الله

سید محمدحسین فضل الله در طول سال‌های زندگی خویش اقدام به تأسیس مراکز متعددی نمود که عبارتند از:

1. مدارس انجمن نیکوکاری شامل ۱۴ مدرسه در مقاطع مختلف
2. دار الایتام شامل هفت مرکز
3. مرکز استثنایی ویژه معلولان شامل پنج مرکز
4. مراکز فنی و حرفه‌ای شامل شش مرکز
5. مرکز بهداشتی شامل پنج بیمارستان و مرکز درمانی
6. مراکز دینی اعم از مدرسه علمیه و مسجد؛بیش از۲۰ مرکز
7. رادیو البشائر

• دیگر مراکز

علاوه بر این مراکز، برخی از روحانیون لبنانی و مراجع تقلید نیز اقدام به تأسیس مراکزی برای شیعیان نموده‌اند.
برخی از فعالان شیعی نیز اقدام به تأسیس احزابی در میان جامعهٔ شیعی نمودند که اکنون یا از بین رفته‌اند و یا فعالیتی بسیار محدود دارند. این احزاب و جنبش‌ها عبارتند از:

• حزب الدعوه: حزب الدعوه لبنان شاخه‌ای از حزب الدعوه عراق بود. با ظهور امام موسی صدر این حزب در کنار وی قرار گرفت اما مدتی بعد و به دلیل اختلاف نظری که بزرگان این حزب با امام موسی صدر داشتند، خود را از فعالیت‌های امام موسی صدر کنار کشیدند و تا سال ۱۹۸۲ میلادی به فعالیت خود ادامه دادند و پس از تشکیل حزب الله در این حزب ادغام شدند.
  
• مقاومت مؤمنه: حاج مصطفی دیرانی پس از جدا شدن از جنبش امل، این تشکل را به راه‌انداخت و به نبرد با اسرائیل مشغول شد. گروه وی رون آراد را به اسارت گرفتند و اسرائیل نیز وی را اسیر کرد. پس از اسارت وی فعالیت این گروه تا حدود زیادی متوقف شد.
  
• المؤتمر: حسن هاشم از اعضای جنبش محرومان در سال ۱۹۹۴ این تشکل را بنا نهاد. این گروه در سال‌های اخیر بیشتر فعالیت سیاسی دارد.
• ثورة الجیاع: شیخ صبحی طفیلی پس از جدا شدن از حزب الله این تشکل را ایجاد کرد. وی در سال ۱۹۹۸ میلادی به طرفداران خود دستور داد که به مراکز حزب الله و دولت لبنان در بقاع حمله کنند. این اقدام وی با واکنش سخت ارتش لبنان مواجه شد و فعالیت وی وطرفدارانش بسیار محدود شده است و البته این اقدام وی باعث شد که از میزان محبوبیت وی و جنبش تا حدود زیادی کاسته شود.

منابع

• ابن جبیر، محمد بن احمد، سفرنامه ابن جبیر، ترجمه: پرویز اتابکی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش.
• اسحاق نکاست، شیعیان در جهان عرب مدرن (عراق و لبنان)، مترجم:ارسلان قربانی‌، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۸۸ش.
• امین عاملی، سیدمحسن، أعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
• امین، سید محسن، خطط جبل عامل، بیروت، دار العالميه، ۱۹۸۳م.
• چمران، مصطفی، لبنان، تهران، بنیاد شهید چمران، ۱۳۹۸ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل فی علماء جبل عامل، بیروت، مکتبه الاندلس، ۱۳۸۵ش.
• حموی، یاقوت‌بن‌عبدالله، معجم‌البلدان، تهران، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۸۰ش.
• خبرگزاری مشرق نیوز، «روایتی از پنج شکست اسرائیل مقابل لبنان»، وبگاه مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب ۱۶ فروردین ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید ۷ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• صدرحاج‌سیدجوادی، احمد، دایره‌المعارف تشیع، تهران، شهید محبی، ۱۳۸۵ش.
• قبادیانی، ناصرخسرو، سفرنامه ناصرخسرو، به کوشش نادر وزین‌پور، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۵۶ش.
• مرون، سابرینا، حرکة الإصلاح الشیعی، ترجمه: امین هیثم، بیروت، دارالنهار، ۲۰۰۸م.
• مهاجر، جعفر، اساس تاریخ شیعیان در سوریه و لبنان، تهران، کتاب توت، ۱۳۹۲ش.
• مهاجر، جعفر، الهجرة العاملیة إلی ایران في العصر الصفوي، بیروت، دارالروضه، ۱۴۰۱ق.
• نوری، داوود، شیعیان لبنان وضعیت سیاسی - اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران، قم، شيعه شناسی، ۱۳۸۹ش.
• نیکلا زیاده، دمشق در عصر ممالیک، ترجمه: امیرجلال‌الدین اعلم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷ش.

• World Vision Country Profile: Lebanon, Last updated: November 2010, Accessed: April 26, 2023
• Middle East Monitor, Timeline: At war for decades, Lebanon and Israel edge towards a rare deal, Published: October 11, 2022, Accessed: April 27, 2023
• Mint, Back

Timeline: a historic compromise between nations with bloody past, Published: October 11, 2022, Accessed: April 27, 2023