مسجد جُیوشی، اولین مسجد مقبره از دوره فاطمیان (حکومت: ۲۹۷-۵۶۷ق) که در قاهره پایتخت مصر بنا شده است. درباره کارکرد دقیق آن در دوره فاطمیان و همچنین مدفونان در این مسجد نظرات متفاوتی وجود دارد. از ویژگی‌های این مسجد می‌توان به شبستان و منار آن که با مقرنس تزئین شده‌اند اشاره کرد.این نخستین مقرنس‌‌کاری شناخته شده در بناهای مصر است.
علت نامگذاری
این مسجد در مشرق قاهره، در ناحیه جَبَل مُقَطَّم، واقع است.[۱] نام آن، طبق کتیبه مرمرینی در مدخل بنا، از اسم سازنده‌اش، امیرالجیوش بدرالجمالی( متوفی۴۸۷)، وزیر مسیحی مستنصر فاطمی، گرفته شده و بر اساس همان کتیبه، مشهدالجیوشی نیز خوانده شده است.[۲]
تاریخ ساخت
تاریخ ساخت مسجد جیوشی، تنها با استناد به کتیبه آن معلوم است؛[۳] و در منابع تاریخی، به جز اشاره ابن‌میسّر در اخبار مصر،[۴] اطلاعی درباره این بنا نیامده است.
در دوره عثمانی: این مسجد در دوره عثمانی خانقاه بوده و آن را زاویة الجُیوشی می‌خوانده‌اند.[۵]
معماری مسجد
دیوارهای مسجد از سنگ و سایر قسمت‌ها، مانند طاق‌ها و گنبد‌ها و سقف‌ها، از آجر است.[۶] این مسجد، بدون احتساب منار و اتاقی در هر یک از طرفین آن و یک گنبدخانه کوچک، مستطیلی است به طول ۵ر۲۲ متر از مغرب به مشرق و عرض ۱۷ متر از جانب قبله تا ضلع مقابل آن.[۷] ورودی اصلی مسجد، با دری ساده و بدون تزیین، در بخش پایین منار مسجد، که بر محور قبله قرار دارد، جای گرفته است. بعد از ورودی، راهرو و سپس صحن قرار دارد. در دو طرف منار دو اتاق کوچک ساخته شده است. اتاق سمت چپ دارای طاق متقاطع است و اتاق سمت راست مسقف نیست و با پلکانی که در آن تعبیه شده است، می‌توان به صحن مسجد دسترسی پیدا کرد.[۸] صحن مسجد مستطیلی به طول ۵ر۶ و عرض ۵ر۵ متر است.[۹] در ضلع جانب قبله صحن، شبستان و در هریک از طرفین صحن یک اتاق مستطیل شکل واقع شده است که ورودی قوس‌داری به جانب حیاط دارند.[۱۰] نمای ورودی شبستان را سه طاق تشکیل می‌دهد که روی دو جفت ستون قرار گرفته‌اند.[۱۱]
شبستان
شبستان، که بیش از نصف مساحت مسجد را شامل می‌شود، از شش محوطه مربع‌شکل تشکیل شده است، که در دو فرش‌انداز موازی با دیوار قبله قرار گرفته‌اند. در این شبستان ستونی وجود ندارد و طاقهای متقاطع بر دیوار‌ها تکیه زده‌اند.[۱۲] به غیر از محوطه جلو محراب، بقیه محوطه‌ها دارای طاقهای متقاطع‌اند. در بالای محوطه محراب، گنبدی قرار دارد که قاعده آن مربع‌شکل بوده و سپس، با استفاده از سِکُنج‌های ساده، به هشت ضلعی تبدیل شده است. ساقه گنبد نیز پنجره‌های نورگیر دارد.[۱۳] قوس بالای محراب بر دو ستون تکیه زده و اطراف محراب نیز با کتیبه‌هایی به خط کوفی از آیات قرآن و نقوش برجسته گیاهی، مانند خوشه انگور، گچبری شده است. در بالای محراب دایره‌ای هست که نام محمد(ص) و علی(ع) در آن نوشته شده است. این محراب، با گچبریهای زیبایش، از نفیس‌ترین محرابهای عصر فاطمیان محسوب می‌گردد.[۱۴] اتاق کوچک گنبدداری در شمال‌شرقی بنا وجود دارد که احتمالاً پس از تکمیل بنای اولیه به آن افزوده شده است.[۱۵]
منار
منار مسجد، با بیست متر ارتفاع از یک بدنه اصلی با قاعده مستطیل به ارتفاع ۱۸ر۱۴ متر و دو طبقه در بالای آن تشکیل شده است. قاعده طبقه اول، مربع شکل و قاعده طبقه دوم، هشت ضلعی است و گنبد آجری کوچکی نیز بر فراز آن قرار دارد. هر دو طبقه در تمام اضلاع پنجره‌های طاقدار دارند.[۱۶] این منار شبیه منار جامع قیروان[۱۷] است.
ویژگی این منار وجود تزیینات مقرنس بر قرنیز بخش مربع شکل آن است و این نخستین مقرنس کاری است که در بناهای مصر شناسایی شده است.[۱۸] این منار، که درِ ورودی آن نیز شکل خاصی دارد، از مهم‌ترین منارهای اولیه در معماری اسلامی مصر محسوب می‌گردد، زیرا از آن به بعد در ساخت منار، با ایجاد تغییراتی در تزیینات یا در بخش هشت ضلعی آن، تحول صورت گرفت.[۱۹]
خصوصیات مسجد
از نکات شایان توجه در مسجد جیوشی، وجود دو اتاق کوچک با گنبد و محراب و عرض کمتر از یک متر بر بام مسجد است،[۲۰] که به‌درستی مشخص نیست به چه منظور ساخته شده‌اند. احتمال داده‌اند که مکان استقرار نگهبانان، محلی برای عبادت و ذکر و تمرکز یا جای استقرار مؤذن، به شیوه مساجد ایرانی، بوده باشند.[۲۱] مسجد جیوشی، از نظر معماری، بنایی منحصر به فرد است.
مدفونین در آن
در جانب چپ محراب، قبری هست که مردم آن را مدفن بدرالجمالی می‌دانند،[۲۲] اما به گفته مقریزی،[۲۳] بدرالجمالی در محل دیگری مدفون است.کمال‌الدین سامح،[۲۴] علاوه بر بدرالجمالی، دفن پسر او، ملک افضل،[۲۵] را نیز در این محل محتمل دانسته است.
دیدگاه‌ها درباره کارکرد
معلوم نیست که کارکرد دقیق آن در گذشته چه بوده است؛ بعضی معتقدند که این بنا برج مراقبتی در شکل و شمایل مسجد یا بنایی نمادین، به مناسبت پیروزیهای نظامی بدرالجمالی، بوده است. به عقیده مؤنس،[۲۶] بدرالجمالی این مکان را مشهدی برای امام علی علیه‌السلام در نظر گرفته بود. با این همه، مسجد جیوشی با ساختار مسجد مقبره، که در دوره فاطمیان شکل گرفت،[۲۷] تناسب بیشتری دارد.
پانویس
- ↑ یاور، ص۲۰۷؛ برنس، ابوسیف، ص۶۶
- ↑ رجوع کنید به سعاد ماهرمحمد، ج۱، ص۲۸۲
- ↑ رجوع کنید به فاطمه محمد محجوب، ج۱۲، ص۵۸۴
- ↑ ج۲، ص۵۹
- ↑ سعاد ماهرمحمد، ج۱، ص۲۸۲؛ برنس ابوسیف، ص۶۶
- ↑ یاور، ص۲۰۹
- ↑ یاور، ص۲۰۸؛ هیلن برند، ص۵۴۴، تصویر ۱۷۵/۵
- ↑ سعاد ماهرمحمد، ج ۱، ص۲۸۲
- ↑ یاور، ص۲۰۸۲۰۹
- ↑ سعاد ماهرمحمد، ج۱، ص۲۸۲
- ↑ برنس ابوسیف، ص۶۶۶۷؛ پترسن، ص۲۸
- ↑ فاطمه محمد محجوب، ج ۱۲، ص۵۸۶
- ↑ یاور، همانجا؛ برنس ابوسیف، ص۶۷؛ پترسن، ص۲۸
- ↑ پاپادوپولو، ص۲۳۴؛ فاطمه محمد محجوب، ج ۱۲، ص۵۸۶ ۵۸۷؛ کمال‌الدین سامح، ص۹۹
- ↑ رجوع کنید به برنس ابوسیف، ص۶۷
- ↑ سیدعبدالعزیز سالم، ص۱۹۲۰؛سعاد ماهرمحمد، ج۱، ص۲۸۴؛ پترسن، ص۲۸
- ↑ قرن سوم؛رجوع کنید به قیروان، مسجد
- ↑ برنس ابوسیف، ص۶۷؛ عکاشه، ص۱۹۳
- ↑ فاطمه‌محمد محجوب، ج ۱۲، ص۵۸۴، ۵۸۷ ۵۸۸
- ↑ برنس ابوسیف، ص۶۷
- ↑ رجوع کنید به برنس ابوسیف، ص۶۷؛ پترسن، ص۲۸
- ↑ همان، ج۱، ص۲۸۴
- ↑ ج۲، ص۲۰۹
- ↑ ص۹۹
- ↑ وزیر فاطمیان در سالهای۴۸۶، ۵۱۴
- ↑ ص ۲۵۷
- ↑ کوبان، ص۹۶
منابع
- ابن‌میسّر، اخبار مصر، ج۲، چاپ هانری ماسه، قاهره ۱۹۱۹.
- سعاد ماهرمحمد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج ۱، [قاهره ۱۹۷۱].
- سیدعبدالعزیز سالم، المآذن المصریه، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۹.
- فاطمه محمد محجوب، الموسوعه الذهبیه للعلوم الاسلامیه، ج ۱۲، قاهره: دارالغد العربی، [بی‌تا.].
- ثروت عکاشه، القیم الجمالیه فی العماره الاسلامیه، قاهره ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
- کمال‌الدین سامح، العماره الاسلامیه فی مصر، [قاهره] ۱۹۸۷.
- احمدبن علی مقریزی، کتاب الخطط المقریزیه، لبنان [۱۹۵۹].
- حسین مؤنس، المساجد، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- طلعت رشادیاور، العماره العربیه الاسلامیه فی مصر، بغداد ۱۹۸۹.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله :دانشنامه جهان اسلام