اعتکاف، اقامت در مسجد برای مدتی مشخص (دست‌کم سه روز) همراه با روزه است.
اعتکاف زمان مخصوصی ندارد، اما در احادیث، بهترین زمان برای آن دهه سوم ماه رمضان دانسته شده است. در اعتکاف نحوه اقامت و خروج از مسجد، احکام و آدابی دارد. در ایران، مراسم اعتکاف در ایام البیض (روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵) ماه رجب، در مساجد بزرگ بیشترِ شهرها برگزار می‌شود.
| اعتکاف | |
|---|---|
 مراسم اعتکاف در مسجد دانشگاه تهران | |
| اطلاعات آئین | |
| زمان‌برگزاری | زمان خاصی ندارد |
| مکان برگزاری | مسجد جامع |
| منشأ تاریخی | از زمان رسول اکرم(ص) |
| آیین‌های مهم | |
| سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آیین‌ها | |
بنا بر احادیث، اعتکاف همسنگ حج و عمره و موجب آمرزش گناهان و رهایی از آتش جهنم است.
اهمیت و فضیلت
اعتکاف، عبادت مستحبی است که در احادیث معصومان(ع)، همسنگ حج و عمره دانسته شده است.[۱] اعتکاف به عنوان سنت پیامبر(ص) در کشورهای اسلامی برگزار می‌شود.
مفهوم‌شناسی
در فقه به توقّف سه روز یا بیشتر در مسجد به قصد قربت و با اعمال و شرایط خاصی، اعتکاف، و به شخص به‌جا آورنده آن مُعتَکِف گفته می‌شود. [۲] اعتکاف از ماده «عکف» و در لغت به معنای روی‌آوردن به چیزی و بزرگداشت آن است.[۳] همچنین، در قرآن «عاکف»[۴] به معنای ساکن و مقیم، و «معکوف»[۵] در معنای ممنوع و بازداشته‌شده به کار رفته است.
اعتکاف از نگاه عارفان
در اصطلاح عرفانی، اعتکاف، فارغ و تهی‌ساختن دل از اشتغالات دنیوی و تسلیم‌کردن نفس به مولا است.[۶] علامه مجلسی حقیقت اعتکاف را روی‌آوردن بنده به اطاعت از خدواند و پای‌بندی به مراقبت دانسته است.[۷] وی همچنین کمال آن را در وقف کردن دل و عقل و اعضای بدن بر انجام عمل صالح و پرهیز از غفلت و مقید ساختن خویش به انجام دستورات الهی و تحقق اراده او و دور ساختن غیر خدا از همه وجود خویش می‌داند.[۸]
آداب و احکام
زمان
برای اعتکاف زمان مخصوصی معین نشده است، ولی براساس برخی روایات، رسول خدا(ص) در ماه رمضان اعتکاف می‌کرد.[۹] ازاین‌رو، بهترین زمان برای اعتکاف را، ماه رمضان، به‌ویژه دهه سوم آن، دانسته‌اند.[۱۰] امروزه در ایران مراسم اعتکاف در ایام البیض (روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵) ماه رجب رواج دارد[۱۱] و در برخی کشورهای دیگر نیز در همین زمان برگزار می‌شود.[۱۲]
مدت
از نظر فقهای شیعه مدت اعتکاف حداقل سه روز است و پس از پایان روز دوم، اعتکاف روز سوم واجب می‌شود.[۱۳] زمان اعتکاف، از آغاز طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم است. [۱۴] البته به نظر مالک بن انس[۱۵] و شافعی[۱۶] از پیشوایان مذاهب اربعه اهل‌سنت، معتکف باید پیش از غروب آفتاب در محل اعتکاف حاضر شود.[۱۷]
مکان
در برخی روایات، اعتکاف مختص مسجد الحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد جامع بصره دانسته شده است، اما روایاتی وجود دارد که در آنها اعتکاف در مسجد جامع یا مسجدی که امامی عادل در آن نماز جمعه یا جماعت خوانده باشد، روا شمرده شده است.[۱۸] ازاین‌رو، بیشتر فقیهان متقدم معتقدند اعتکاف به این مساجد چهارگانه اختصاص دارد،[۱۹] اما شهید اول و شهید ثانی گفته‌اند: اینکه اعتکاف را فقط به مساجد چهارگانه منحصر کنیم سخنی ضعیف است.[۲۰] بیشتر فقیهان قرن چهاردهم نیز، برگزاری اعتکاف در مساجد جامع شهرها را صحیح دانسته[۲۱] و برخی، انجام آن در غیر از مساجد چهارگانه را (اعم از جامع و غیرجامع) به قصد رجا و رسیدن به ثواب، جایز شمرده‌اند.[۲۲]
شرط روزه بودن
طبق فقه شیعه، روزه از ارکان اعتکاف است؛[۲۳] ازاین‌رو کسی که نمی‌تواند روزه بگیرد؛ مانند، مسافر، بیمار و حایض، اعتکافش صحیح نیست.[۲۴] در اعتکاف نیت روزهٔ قضا یا نذری جایز است.[۲۵] محمد بن ادریس شافعی و احمد بن حنبل از پیشوایان مذاهب چهارگانه اهل‌سنت روزه را در اعتکاف واجب نمی‌دانند.[۲۶] اما در فقه مالکی و قول مشهور در فقه حنفی اعتکاف بدون روزه تحقق نمی‌یابد.[۲۷]
خارج‌نشدن از مسجد
در مدت اعتکاف، خروج از مسجد برای موارد ضروری؛ مانند تهیه خوراک لازم و قضای حاجت، یا امور دارای مصلحت؛ همچون اقامه نماز جمعه، تشییع جنازه، اقامه شهادت و عیادت بیمار، جایز شمرده شده است. البته در این موارد نیز باید معتکف به ضرورت اکتفا نماید و نباید در جایی بنشیند و تا حدی که ممکن است نباید در سایه راه برود.[۲۸]سید کاظم طباطبایی در عروة الوثقی خارج شدن از محل اعتکاف را برای ضرورت های عرفی و شرعی و دارای مصالح (خواه مصالح مربوط به شخص اعتکاف کنننده یا دیگری) را جایز دانسته است. [۲۹] همچنین بنا گزارشی که در بحار الانوار از عدة الداعی نقل شده، امام حسن مجتبی(ع) برای برطرف کردن دیْن (بدهی و قرض) یکی از شیعیانش، طواف را قطع کرد و با او همراه شد تا کارش را راه بیندازد.[۳۰] [یادداشت ۱]
محرمات
به گفته فقیهان، در اعتکاف استفاده و بوییدن عطر، مشاجره و جدال درباره امور دنیوی، خریدوفروش (مگر برای ضرورت)، خودارضایی و مباشرت جنسی (حتی در حد بوسیدن) حرام است و اعتکاف را باطل می‌کند.[۳۱] همچنین هر چیزی که روزه را باطل می‌کند، اعتکاف را نیز باطل می‌کند.[۳۲]
فلسفه و آثار
بنا بر روایات، به‌جاآوردن اعتکاف موجب آمرزش گناهان[۳۳] و دوری از آتش جهنم[۳۴] می‌شود. همچنین ایجاد زمینه برای اندیشیدن، فرصت نیایش و راز و نیاز با پروردگار و فراهم آمدن زمینهٔ توبه به عنوان فلسفه آن بیان شده است.[۳۵]
پیشینهٔ اعتکاف
%D8%A7%D8%B9%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%81.jpg)
مسلمانان روش اعتکاف را از سنت پیامبر(ص) فرا گرفتند.[۳۶] بنابر روایتی، پیش از اسلام نیز اعتکاف وجود داشته است.[۳۷]
آنچه درباره اعتکاف پیامبر گزارش شده است مربوط به دوران پس از هجرت، در مدینه و در ماه رمضان است، که برای آن حضرت چادری در مسجد النبی برپا می‌شد.[۳۸] امروزه در مسجد النبی، سمت شرقی ستون توبه استوانه‌ای به نام سریر (تخت) قرار دارد که گفته می‌شود پیامبر(ص) در روزهای اعتکاف، بستر خود را کنار آن جای می‌داد و معتکف می‌شد.[۳۹]
پیامبر اسلام در رمضان سال دوم هجری به جهت وقوع جنگ بدر نتوانست اعتکاف کند؛ ازاین‌رو در سال بعد، بیست روز از ماه رمضان را معتکف شد؛ ده روز برای همان سال و ده روز قضای سال قبل.[۴۰]
در منابع روایی از اعتکاف امامان شیعه از جمله امام حسن مجتبی[۴۱] و امام صادق(ع)[۴۲] نیز گزارش‌هایی نقل شده است.
- برگزاری اعتکاف در دوره صفویه و پهلوی
به گزارش شیخ لطف‌الله میسی (م ۱۰۳۵ق)، در دوره صفویه در قزوین و اصفهان اعتکاف برگزار می‌شد.[۴۳] در برخی گزارش‌ها آمده است، در ایرانِ دوره پهلوی، اعتکاف به نُدرت، و صرفا در برخی شهرهای مذهبی انجام می‌گرفت.[۴۴]
تک‌نگاری
درباره اعتکاف آثاری به زبان فارسی و عربی نوشته شده است، برخی از آنها عبارتند از:
- «کتاب الاعتکاف» از محمد بن ادریس شافعی و داوود اصفهانی[۴۵] از شیخ صدوق و ابوالفضل صابونی نیز نوشته‌هایی با همین عنوان یاد شده است.[۴۶]
- الاعتکافیه، از معین الدین سالم بن بدران بصری[۴۷]
- الاعتکافیه یا ماءالحیاه و صافی الفرات، از شیخ لطف‌الله میسی اصفهانی (درگذشت ۱۰۳۳ق) که به کوشش رسول جعفریان در مجلد اول از مجموعه میراث اسلامی ایران در ۱۳۷۳ش در قم به چاپ رسیده است.
- الکفاف فی مسائل الاعتکاف، اثر محمدجعفر استرآبادی (درگذشت ۱۲۶۳ق) که نسخه‌ای از آن در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نگهداری می‌شود.[۴۸]
- الاعتکافیه، از سیدمحمدعلی شهرستانی (درگذشت ۱۲۹۰ق)، که آقابزرگ تهرانی از وجود نسخه‌هایی از آن گزارش داده است.[۴۹]
در سال‌های اخیر با گسترش سنت اعتکاف، ده‌ها عنوان کتاب درباره این موضوع به چاپ رسیده است.[۵۰]
پانویس
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۸۸؛ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ۱۴۰۹ق ج۱، ص۱۹۵.
- ↑ موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۵۹۸.
- ↑ راغب، مفردات، ۱۳۹۲ق، ص ۳۵۵.
- ↑ سوره حج، آیه۲۵.
- ↑ سوره فتح، آیه۲۵.
- ↑ جرجانی، التعریفات، ۱۳۵۷ق، ص۲۵.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۴.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۱۵۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۵.
- ↑ مثلاً نگاه کنید به: شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۴۹؛ جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۸۲.
- ↑ «تاریخچه اعتکاف»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «مراسم اعتکاف در کشورهای جهان»، خبرگزرای ایرنا؛ «استقبال چشمگیر جوانان»، شیعه نیوز.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۲۱۶.
- ↑ طباطبایی، العروة الوثقى، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۶۷۱.
- ↑ مالک، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ شافعی، الأم، دارالمعرفه، ج۲، ص۱۰۵.
- ↑ ابن رشد، بدایة المجتهد، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۶؛ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۳۶۳.
- ↑ نگاه کنید به: صدوق، المقنع، ۱۴۰۴ق، ص ۱۸؛ نیز نگاه کنید به: سیدمرتضی، الانتصار، ۱۳۹۱ق، ص۷۲؛ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۷۲.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۵۰.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیلة، دارالعلم، ج۱، ص۳۰۵؛ گلپایگانی، مجمع المسائل، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۱۷۵؛ صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص ۱۴۴؛ بهجت، استفتاءات، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص ۴۴۲.
- ↑ «مکان اعتکاف»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ مالک، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۵؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۲۱۵.
- ↑ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۵۴۶.
- ↑ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۵۴۵.
- ↑ نگاه کنید به: شافعی، الأم، دارالمعرفه، ج۲، ص۱۰۷؛ ابن هبیره،الافصاح، ۱۳۶۶ق، ج۱، ص۱۷۰؛ نیز نگاه کنید به: مروزی، اختلاف العلماء، ۱۴۰۶ق، ص۷۵.
- ↑ نگاه کنید به: سمرقندی، تحفة الفقهاء، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۳۷۲؛ شیخ نظام الدین،الفتاوی الهندیه، ۱۳۲۳ق، ج۱، ص۲۱۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۸؛ ابن رشد، بدایةالمجتهد، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۷؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ طباطبایی، العروة الوثقی، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۶۸۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۴، ص۱۲۹.
- ↑ ابن هبیره، الافصاح، ۱۳۶۶ق، ج۱، ص۱۷۱؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰؛ جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۸۵-۵۸۷.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیلة، دارالعلم، ج۱، ص۳۰۵.
- ↑ سیوطی، جامع‌الصغیر، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۵۷۵.
- ↑ الطبرانی، المعجم الأوسط، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۱۲۱.
- ↑ «اعتکاف و فلسفه آن»، وبگاه راسخون.
- ↑ مالک، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ بخاری، صحیح بخاری، اداره الطباعه المنیریه، ج۳، ص۱۰۵-۱۱۰؛ ابن ماجه، سنن ابن ماجه، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م، ج۱، ص۵۶۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۲۲۶. المنقری، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، الناشر : مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ج۲، ص۴۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۸۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۹۰.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۷، ص۶۰.
- ↑ میراث اسلامی ایران, دفتر اول, رساله اعتکافیه, تحقیق احمد عابدی رضوانشهری ۳۱۷-۳۲۰, کتابخانه آیت اللّه مرعشی.
- ↑ «مراسم اعتکاف قبل از انقلاب»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ نگاه کنید به: ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۵۰ش، ص۲۶۴-۲۷۱.
- ↑ نگاه کنید به: نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۷۵-۳۸۹.
- ↑ نگاه کنید به: آقابزرگ، الذریعة، دارالأضواء، ج۲، ص۲۳۰.
- ↑ نگاه کنید به: آقابزرگ، الذریعة، دارالأضواء، ج۲، ص۲۲۹؛ مدرسی طباطبایی، مقدمه ای بر فقه شیعه، ۱۳۶۸ش، ص۳۳۸.
- ↑ آقابزرگ، الذریعة، دارالأضواء، ج۲، ص۲۲۹-۲۳۰.
- ↑ «لیست کتاب‌ها».
یادداشت
- ↑ ابن‌عباس گزارش کرده است امام حسن(ع) در مسجدالحرام متعکف و در حال طواف بود که شخصی از شیعیانش از او در خواست کمک مالی کرد. امام طوافش را قطع کرد و همراه آن شخص روانه شد به او گفتم فراموش کردید که در اعتکاف هستید؟ امام پاسخ داد نه، اما از پدرم شنیدم که از رسول خدا (ص) شنید که فرمود: كسى كه در راه برآوردن نياز برادر مؤمن خود بكوشد، چنان است كه نُه هزار سال با روزه گرفتن و شب‌زنده‌دارى خدا را عبادت كرده باشد.«من قضى أخاه المؤمن حاجةً كان كَمَن عَبَد الله تسعة آلاف سنة صائماً نهاره قائماً ليله.» مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۴، ص۱۲۹.
منابع
- قرآن کریم.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، بی‌تا.
- ابن رشد، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- ابن طاووس، علی بن موسی، إقبال الأعمال، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- ابن ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲م.
- ابن ندیم، محمد، الفهرست، به کوشش رضا تجدد، تهران، ۱۳۵۰ش.
- ابن هبیره، یحیی، الافصاح عن معانی الصحاح، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق.
- «استقبال چشمگیر جوانان»، شیعه نیوزتاریخ نشر: ۲۷ فروردین ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۴۰۱ش..
- «اعتکاف و فلسفه آن»، وبگاه راسخون، تاریخ نشر: ۲۷ خرداد ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۴۰۱ش.
- امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، قاهره، اداره الطباعه المنیریه، بی‌تا.
- بلخی، شیخ نظام الدین، الفتاوی الهندیه (الفتاوی العالمکیریه)، قاهره، ۱۳۲۳ق.
- بهجت، محمد تقی، استفتاءات، دفتر حضرت آیة الله بهجت، قم، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
- «تاریخچه اعتکاف»، خبرگزرای تسنیم، تاریخ بازدید: ۱۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
- جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، قاهره، ۱۳۵۷ق.
- جزیری، عبدالرحمان، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش ندیم مرعشلی، قاهره، ۱۳۹۲ق.
- سمرقندی، علاءالدین، تحفه الفقهاء، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
- سیدمرتضی، علی، الانتصار، به کوشش محمدرضا خرسان، نجف، ۱۳۹۱ق.
- سیوطی،جلال‌الدین، جامع‌الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۰۱ق.
- شافعی، محمد، الأم، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
- شهید ثانی، زین الدین، الروضه البهیه، به کوشش محمد کلانتر، بیروت،دار احیاءالتراث‌العربی، ۱۴۰۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الجوامع الفقهیه (المقنع)، قم، ۱۴۰۴ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، الخلاف، محقق و مصحح: خراسانی، علی، شهرستانی، سید جواد، طه نجف، مهدی، عراقی، مجتبی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- صافی گلپایگانی، لطف الله، جامع الاحکام، انتشارات حضرت معصومه(س)، قم، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
- الطبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الأوسط، تحقیق: ابو معاذ، طارق بن عوض الله، قاهره، دارالحرمین، ۱۴۱۵ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۱ق.
- گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع المسائل، دار القرآن الکریم، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، به کوشش عبدالحسین محمدعلی، نجف، ۱۳۸۹ق.
- مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمه محمدآصف فکرت، مشهد، ۱۳۶۸ش.
- «مراسم اعتکاف قبل از انقلاب»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله خامنه‌ای، تاریخ نشر: ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۴۰۱ش.
- «مراسم اعتکاف در کشورهای جهان »، خبرگزرای ایرنا، تاریخ نشر: ۱۸ فروردین ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۴۰۱ش.
- مروزی، محمد بن نصر، اختلاف العلماء، به کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- مفید، محمد بن محمد نعمان، المقنعه، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- «مکان اعتکاف»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ نشر: ۳۰ فروردین ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم،جماعة المدرسین فی الحوزه العلمیه، ۱۴۰۷ق.
- نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- «نگاهی به اهمیت و فضیلت اعتکاف»، وبگاه آیین رحمت، تاریخ بازدید: ۱۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
پیوند به بیرون