اعتکاف
| اعتکاف | |
|---|---|
 مراسم اعتکاف | |
| اطلاعات آئین | |
| زمان‌برگزاری | زمان خاصی ندارد |
| مکان برگزاری | مسجد جامع |
| منشأ تاریخی | از زمان رسول اکرم(ص) |
سینه‌زنی، افطاری، تشییع جنازه، تعزیه خوانی، سایر آئین‌ها | |
اعتکاف، اقامت در مسجد برای مدتی مشخص (دست‌کم سه روز) همراه با روزه است. ارکان این عبادت، ماندن در مسجد و روزه بوده و عبادت یا عمل خاص دیگری برای آن تعیین نشده است. نحوه اقامت و یا خروج از مسجد، احکام و شرایطی دارد که در کتاب‌های فقهی بیان شده است.
اعتکاف زمان مخصوصی ندارد، اما روایات معصومان بهترین زمان برای اعتکاف را ماه رمضان، به‌ویژه دهه سوم آن دانسته‌اند. در ایران، از اوایل دهه هشتاد شمسی، اعتکاف در ماه رجب رایج شد و در ایام البیض (۱۳، ۱۴ و ۱۵) این ماه در مساجد بزرگ بیشتر شهرهای این کشور برگزار می‌شود. با توجه به اهمیت اعتکاف، کتاب‌هایی نیز به صورت مستقل درباره آن نوشته شده است.
مفهوم‌شناسی
اعتکاف، التزام به توقف و درنگ در مسجد به قصد قربت است.[۱] در فقه اسلامی به توقّف سه روز يا بيشتر در مسجد به قصد قربت و با اعمال و شرايط مخصوص، اعتكاف، و به شخص به‌جا آورنده آن مُعتَكِف گفته می‌شود. [۲] اعتکاف از ماده «عکف»، در لغت به معنای اقبال و روی آوردن به چیزی و بزرگداشت آن است،[۳] که در قرآن مجید نیز در مواردی در این مفهوم به کار رفته است.[۴] همچنین از همین ماده در قرآن، «عاکف» به معنای ساکن و مقیم (حج،۲۵) و «معکوف» در مفهوم ممنوع و بازداشته شده (فتح،۲۵) کاربرد داشته است.[یادداشت ۱]
اعتکاف از نگاه عارفان و بزرگان
در اصطلاح عرفانی، اعتکاف، فارغ و تهی ساختن دل از اشتغالات دنیوی و تسلیم کردن نفس به مولا است.[۵] علامه مجلسی حقیت اعتکاف را روی آوردن بنده به اطاعت از خدواند و پای‌بندی به مراقبت دانسته است. [۶] [یادداشت ۲] وی هم‌چنان کمال اعتکاف را در وقف کردن دل و عقل و اعضای بدن بر انجام عمل صالح و پرهیز از غفلت و مقید ساختن خویش به انجام دستورات الهی و تحقق اراده او و دور ساختن غیر خدا از همه وجود خویش می‌داند.[۷][یادداشت ۳]
احکام و شرایط اعتکاف
زمان
برای اعتکاف زمان مخصوصی معین نشده است، ولی براساس روایات، رسول خدا(ص) در ماه رمضان اعتکاف می‌کرد.[۸] ازاین‌رو، بهترین زمان برای اعتکاف، ماه رمضان، به ویژه دهه سوم آن، دانسته شده است.[۹] امروزه در ایران سنت اعتکاف به‌ویژه در ایام البیض (روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵)در ماه رجب رواج دارد.[۱۰]
مدت
مدت اعتکاف نزد شیعه نباید کمتر از ۳ روز باشد و در اعتکاف مستحبی، معتکف می‌تواند آن را قطع کند، مگر در پایان روز دوم که پس از آن، روزهای بعد واجب می‌شود.[۱۱] مراد از ۳ روز، از آغاز طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم است. به نظر مالک بن انس[۱۲] و شافعی[۱۳] معتکف باید پیش از غروب آفتاب در محل اعتکاف حاضر شود. دیدگاه اهل سنت درباره مدت اعتکاف مختلف بوده و به نظر اکثر آنها حداقلی برای اعتکاف وجود ندارد.[۱۴]
مکان
در برخی روایات، اعتکاف مختص مسجد الحرام، مسجد النبی، مسجد کوفه و مسجد بصره دانسته شده است، اما روایاتی نیز وجود دارد که در آنها اعتکاف در مسجد جامع یا مسجدی که امامی عادل در آن نماز جمعه یا جماعت خوانده باشد، روا شمرده شده است.[۱۵] ازاین‌رو، فتاوای مختلفی در این زمینه وجود دارد.
بیشتر فقیهان متقدم معتقدند اعتکاف به مساجد چهارگانه اختصاص دارد،[۱۶] اما در سده‌های بعد، در این محدودیت تردید شد، چنانکه شهید اول و شهید ثانی گفته‌اند: اینکه اعتکاف را فقط به مساجد چهارگانه منحصر کنیم سخنی ضعیف است.[۱۷] بیشتر فقیهان معاصر، برگزاری اعتکاف در مساجد جامع شهر و روستاها را صحیح دانسته[۱۸] و برخی، انجام آن در غیر از مساجد چهارگانه را (اعم از جامع و غیر جامع) به قصد رجا و رسیدن به ثواب، جایز شمرده‌اند.[۱۹]
شرط روزه بودن
طبق فقه شیعه، روزه از ارکان اعتکاف است[۲۰] و فرد در ایام اعتكاف باید روزه بگیرد؛ بنابراین، كسی كه نمی‌تواند روزه بگیرد، مانند، مسافر، بیمار و زن حایض، اعتكافش صحیح نیست.[۲۱] لازم نیست روزه مخصوص اعتكاف باشد، بلكه هر روزهای مانند روزه قضا یا نذری کافی است.[۲۲]
در بین اهل سنت، فقه مالکی نیز روزه را لازم می‌داند. قول مشهور در میان فقه حنفی نیز همان است که اعتکاف بدون روزه تحقق نمی‌یابد، اما برپایه قولی دیگر در اعتکاف مستحب، روزه شرط دانسته نمی‌شود.[۲۳] محمد بن ادریس شافعی و احمد بن حنبل نیز، اساساً در اعتکاف روزه را واجب نمی‌شمارند.[۲۴]
خارج نشدن از مسجد
در مدت اعتکاف، خروج از مسجد تنها برای موارد ضروری؛ مانند تهیه خوراک لازم و قضای حاجت، یا امور دارای مصلحت؛ همچون اقامه نماز جمعه، تشییع جنازه، اقامه شهادت و عیادت بیمار، جایز شمرده شده است. در موارد مُجاز نیز لازم است معتکف به ضرورت اکتفا نموده و نباید در جایی بنشیند و تا حدی که ممکن است نباید در سایه راه برود.[۲۵]
محرمات
به گفته فقیهان، در اعتکاف چند چیز حرام و موجب باطل شدن آن است؛ از جمله: استفاده و بوییدن عطر، مشاجره و جدال درباره امور دنیوی، خرید و فروش (مگر برای ضرورت)، خودارضایی و مباشرت جنسی (حتی در حد بوسیدن).[۲۶] همچنین هر چيزى كه روزه را باطل مى‌كند، اعتكاف را نیز باطل مى‌كند.[۲۷]
پیشینهٔ اعتکاف
- اعتکاف پیش از اسلام
با اینکه مسلمانان روش اعتکاف را از سنت پیامبر(ص) فرا گرفتند،[۲۸] اما پیش از اسلام نیز، آیینی نزدیک به اعتکاف وجود داشته است؛ از جمله می‌توان به روایتی با این مضمون اشاره کرد که خلیفه دوم به رسول خدا(ص) گفت: در دوران جاهلیت نذر کرده بودم شبی را در مسجد الحرام اعتکاف کنم و حضرت فرمود که به نذر خود وفا کند.[۲۹]
- اعتکاف پیامبر
آنچه درباره اعتکاف پیامبر گزارش شده است مربوط به دوران پس از هجرت، در مدینه و در ماه رمضان است، که برای آن حضرت چادری در مسجد النبی برپا می‌شد.[۳۰] امروزه در مسجد النبی، سمت شرقی ستون توبه استوانه‌ای به نام سریر (تخت) قرار دارد که گفته می‌شود پیامبر(ص) در روزهای اعتکاف، بستر خود را کنار آن جای می‌داد و معتکف می‌شد.[۳۱]
پیامبر اسلام در رمضان سال سوم هجری به جهت وقوع جنگ بدر نتوانست اعتکاف کند؛ ازاین‌رو در سال بعد، بیست روز از ماه رمضان را معتکف شد؛ ده روز برای همان سال و ده روز قضای سال قبل.[۳۲]
در منابع روایی از اعتکاف امامان شیعه نیز گزارش‌هایی نقل شده است.
- دوره صفویه
شیخ لطف‌الله میسی (م ۱۰۳۵ق) دربارهٔ اعتکاف در قزوین و اصفهان در دورهٔ صفویه می‌نویسد: «در قزوین و اصفهان بر اجراى اعتكاف اهتمام ورزيده و هدف ارجاع مردم به نور حقايق و دعا و توسل براى دوام حكومت علوى موسوى بوده است.»[۳۳]
تألیفات درباره اعتکاف
اعتکاف به عنوان یکی از مباحث مهم در فقه عبادات، گاه موضوع تألیفاتی مستقل نیز قرار گرفته است. در خلال آثار فقهی شخصیت‌هایی متقدم چون محمد بن ادریس شافعی و داوود اصفهانی تک‌نگاری‌هایی با عنوان «کتاب الاعتکاف» به چشم می‌خورد،[۳۴] چنانکه از فقیهان کهن امامی نیز کسانی چون ابوالفضل صابونی و شیخ صدوق نوشته‌هایی با همین عنوان داشته‌اند.[۳۵]
در فقه میانه و متأخر امامیه نیز از تک‌نگاری‌های موجود، می‌توان به اینها اشاره کرد:
- الاعتکافیه، از معین الدین سالم بن بدران بصری که یادکردهایی از آن در منابع دیده می‌شود.[۳۶]
- الاعتکافیه یا ماءالحیاه و صافی الفرات، از شیخ لطف الله میسی اصفهانی (درگذشت ۱۰۳۳ق) که به کوشش رسول جعفریان در مجلد اول از مجموعه میراث اسلامی ایران در ۱۳۷۳ش در قم به چاپ رسیده است.
- الکفاف فی مسائل الاعتکاف، اثر مولی محمدجعفر شریعتمدار استرابادی (درگذشت ۱۲۶۳ق) که نسخه‌ای از آن در کتابخانه آیت الله مرعشی نگهداری می‌شود.[۳۷]
- الاعتکافیه، از سیدمحمدعلی شهرستانی (درگذشت ۱۲۹۰ق)، که آقا بزرگ تهرانی از وجود نسخه‌هایی از آن در برخی مجموعه‌های شخصی گزارش داده است.[۳۸]
در سال‌های اخیر با گسترش سنت اعتکاف، ده‌ها عنوان کتاب درباره این موضوع به چاپ رسیده است.(لیست کتاب‌ها)
پانویس
- ↑ راغب، مفردات، ۱۳۹۲ق، ص۳۵۵.
- ↑ موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۵۹۸.
- ↑ راغب، مفردات، ۱۳۹۲ق، ص ۳۵۵.
- ↑ نک: سوره بقره، ۱۲۵؛ اعراف، ۱۳۸؛ طه، ۹۷؛ شعراء، ۷۱
- ↑ جرجانی، التعریفات، ۱۳۵۷ق، ص۲۵.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۴.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۱۵۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۵.
- ↑ مثلاً نک: شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۴۹؛ جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۸۲.
- ↑ «تاریخچه اعتکاف»، خبرگزرای تسنیم.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۲۱۶.
- ↑ مالک، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ شافعی، الأم، دارالمعرفه، ج۲، ص۱۰۵.
- ↑ ابن رشد، بدایة المجتهد، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۶؛ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۳۶۳.
- ↑ نک: صدوق، المقنع، ۱۴۰۴ق، ص ۱۸؛ نیز نک: سیدمرتضی، الانتصار، ۱۳۹۱ق، ص۷۲؛ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۷۲.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۵۰.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیلة، دارالعلم، ج۱، ص۳۰۵؛ گلپایگانی، مجمع المسائل، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۱۷۵؛ صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص ۱۴۴؛ بهجت، استفتاءات، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص ۴۴۲.
- ↑ «مکان اعتکاف»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ مالک، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۵؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۲۱۵.
- ↑ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۵۴۶.
- ↑ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۵۴۵.
- ↑ نک: سمرقندی، تحفة الفقهاء، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۳۷۲؛ شیخ نظام الدین،الفتاوی الهندیه، ۱۳۲۳ق، ج۱، ص۲۱۱.
- ↑ نک: شافعی، الأم، دارالمعرفه، ج۲، ص۱۰۷؛ ابن هبیره،الافصاح، ۱۳۶۶ق، ج۱، ص۱۷۰؛ نیز نک: مروزی، اختلاف العلماء، ۱۴۰۶ق، ص۷۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۸؛ ابن رشد، بدایةالمجتهد، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۷؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ ابن هبیره، الافصاح، ۱۳۶۶ق، ج۱، ص۱۷۱؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰؛ جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۸۵-۵۸۷.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیلة، دارالعلم، ج۱، ص۳۰۵.
- ↑ مالک، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ بخاری، صحیح بخاری، اداره الطباعه المنیریه، ج۳، ص۱۰۵-۱۱۰؛ ابن ماجه، سنن ابن ماجه، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م، ج۱، ص۵۶۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۲۲۶. المنقري، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى، الناشر : مكتبة آية الله المرعشي النجفي، ج۲، ص۴۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۸۴.
- ↑ میراث اسلامی ایران, دفتر اول, رساله اعتکافیه, تحقیق احمد عابدی رضوانشهری ۳۱۷-۳۲۰, کتابخانه آیت اللّه مرعشی.
- ↑ نک: ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۵۰ش، ص۲۶۴-۲۷۱.
- ↑ نک: نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۷۵-۳۸۹.
- ↑ نک: آقابزرگ، الذریعة، دارالأضواء، ج۲، ص۲۳۰.
- ↑ نک: آقابزرگ، الذریعة، دارالأضواء، ج۲، ص۲۲۹؛ مدرسی طباطبایی، مقدمه ای بر فقه شیعه، ۱۳۶۸ش، ص۳۳۸.
- ↑ آقابزرگ، الذریعة، دارالأضواء، ج۲، ص۲۲۹-۲۳۰.
- ↑ هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ الْهَدْيَ مَعْكُوفًا أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّه؛ آنها بودند كه كفر ورزيدند و شما را از مسجد الحرام بازداشتند و نگذاشتند قربانى [شما] كه بازداشته شده بود به محلش برسد.
- ↑ اعلم أن الاعتكاف حقيقته عكوف العبد على طاعة الله جل جلاله ، ومراقبته
- ↑ واعلم أن كمال الاعتكاف هو إيقاف العقول والقلوب والجوارح على مجرد العمل الصالح ، وحبسها على باب الله جل جلاله ، ومقدس إرادته ، وتقييدها بقيود مراقباته
منابع
- قرآن کریم.
- آقابزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، بی‌تا.
- ابن رشد، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- ابن ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲م.
- ابن ندیم، محمد، الفهرست، به کوشش رضا تجدد، تهران، ۱۳۵۰ش.
- ابن هبیره، یحیی، الافصاح عن معانی الصحاح، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، قاهره، اداره الطباعه المنیریه، بی‌تا.
- بلخی، شیخ نظام الدین، الفتاوی الهندیه (الفتاوی العالمکیریه)، قاهره، ۱۳۲۳ق.
- بهجت، محمد تقی، استفتاءات، دفتر حضرت آیة الله بهجت، قم، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
- «تاریخچه اعتکاف»، خبرگزرای تسنیم، تاریخ بازدید: ۱۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
- جرجانی، علی، التعریفات، قاهره، ۱۳۵۷ق.
- جزیری، عبدالرحمان، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.
- راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش ندیم مرعشلی، قاهره، ۱۳۹۲ق.
- سمرقندی، علاءالدین، تحفه الفقهاء، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
- سیدمرتضی، علی، الانتصار، به کوشش محمدرضا خرسان، نجف، ۱۳۹۱ق.
- شافعی، محمد، الأم، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
- شهید ثانی، زین الدین، الروضه البهیه، به کوشش محمد کلانتر، بیروت،دار احیاءالتراث‌العربی، ۱۴۰۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الجوامع الفقهیه (المقنع)، قم، ۱۴۰۴ق.
- شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، الخلاف، محقق و مصحح: خراسانی، علی، شهرستانی، سید جواد، طه نجف، مهدی، عراقی، مجتبی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- صافی گلپایگانی، لطف الله، جامع الاحکام، انتشارات حضرت معصومه(س)، قم، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
- کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۱ق.
- گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع المسائل، دار القرآن الکریم، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، به کوشش عبدالحسین محمدعلی، نجف، ۱۳۸۹ق.
- مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمه محمدآصف فکرت، مشهد، ۱۳۶۸ش.
- مروزی، محمد بن نصر، اختلاف العلماء، به کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- مفید، محمد بن محمد نعمان، المقنعه، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
«مکان اعتکاف»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ نشر: ۳۰ فروردین ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم،جماعة المدرسین فی الحوزه العلمیه، ۱۴۰۷ق.
- نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دائره المعارف بزرگ اسلامی
- سایت اعتکاف
| وقایع |  | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| عبادات |
| ||||
| احکام روزه | |||||
| مفاهیم وابسته | |||||