مسجد جامع اصفهان معروف به مسجد عتیق و جمعه از نخستین مساجد ایران است که مجموعه‌ای از سبک‌های مختلف معماری و تزئیناتی اسلامی و ایرانی را در چهارده قرن گذشته در بر دارد. این مسجد در دوره‌های مختلف گسترش یافته، تزئیناتی به آن اضافه شده و مرمت شده است. محراب الجایتو در ضلع غربی مسجد جامع اصفهان، از نمادهای شیعی آن محسوب می‌شود.
 | |
| نام | مسجد جامع اصفهان |
|---|---|
| استان | استان اصفهان |
| شهرستان | اصفهان |
| اطلاعات اثر | |
| نام‌های دیگر | مسجد عتیق، مسجد جمعه |
| نوع بنا | آجری |
| سال‌های مرمت | طول تاریخ ساخت |
| کاربری | مذهبی، گردشگری |
| دیرینگی | از زمان خلافت عباسیان |
| دورهٔ ساخت اثر | عباسیان و سلجوقیان |
| اطلاعات ثبتی | |
| شماره ثبت | ۹۵ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱۳۱۰ش |
| شماره ثبت یونسکو | ۱۳۹۷ |
| تاریخ ثبت یونسکو | ۱۳۹۱ش |
| اطلاعات بازدید | |
| امکان بازدید | وجود دارد |
بنای این مسجد را باعث شکل‌گیری هسته اولیه شهر اصفهان دانسته‌اند. مسجد جامع اصفهان محور فعالیت‌های مذهبی، فرهنگی و اجتماعی در دوران حکومت‌های آل‌بویه، سلجوقیان، ایلخانان و تیموریان بوده و از زمان صفویه با وجود انتقال مرکز فعالیت‌ها به میدان نقش جهان، باز نقش خود را در زندگی روزمره مردم حفظ کرده است.
مسجد جامع اصفهان از زمان ساخت در زمان منصور عباسی، دائماً در حال تغییر بوده تا توسط سلجوقیان تغییرات اساسی پیدا کرد. این مسجد از اولین مساجد چهار ایوانی در جهان اسلام است که الگوی ساخت دیگر مساجد شد. مسجد جامع با وجود تخریب‌های ناشی از آتش‌سوزی و حملات نظامی، با مرمت‌هایی که در آن صورت گرفته، همچنان پابرجا است.
مسجد جامع اصفهان شامل بخش‌هایی چون صحن چهار ایوانی، گنبد نظام‌الملک و تاج‌الملک، ایوان‌های صاحب، استاد، شاگرد و درویش، چند شبستان چهلستونی، مدرسه مظفری و محراب‌های متعددی از جمله محراب الجایتو است. تزئینات و کاشی‌کاری‌های این مسجد توسط سلسله‌های حاکم بر ایران به‌ویژه در زمان صفویان انجام شده است. کتیبه‌های زیادی در این مسجد وجود دارد که به تاریخچه معماری و حواشی مربوط به مسجد جامع اصفهان می‌پردازد.
معرفی
مسجد جامع اصفهان که با نام‌های دیگری مانند مسجد عتیق و مسجد جمعه نیز شناخته می‌شود،[۱] از قدیمی‌ترین مساجد ایران[۲] و از نخستین مساجد چهار ایوانی جهان اسلام دانسته شده است.[۳] بنابر آنچه در پایگاه اینترنتی وزارت میراث فرهنگی و گردشگری ایران آمده، این مکان پیش از ورود مسلمانان به شهر اصفهان، کاربری آتشکده داشته و در سده‌های دوم و سوم هجری مسجدی ساده بر روی آن بنا شد و به‌مرور در دوره‌های مختلف تاریخی گسترش پیدا کرد.[۴] مسجد جامع اصفهان در شمال شرقی این شهر و در کنار میدان کهنه (قیام) واقع شده است.[۵]
چنانکه در کتاب گنجینه آثار تاریخی اصفهان آمده است، این مسجد مهمترین بنای تاریخی ایران از دوره سلاجقه است که مجموعه‌ای از سبک‌های مختلف معماری و تزئیناتی چهارده قرن تاریخ اسلامی ایران را در بر دارد و جایگزین مساجد سبک ابتدایی عربی در ایران شد.[۶]
اهمیت و جایگاه
مسجد جامع اصفهان به‌دلیل موقعیت مذهبی، تمدنی، فرهنگی و به‌ویژه به‌خاطر تحولات معماری اسلامی و ایرانی آن، دارای اهمیت است.[۷] بنای این مسجد باعث ادغام مراکز روستایی مستقر در محوطه سپاهان و شکل‌گیری هسته اولیه شهر اصفهان دانسته شده است.[۸] به‌گفته برخی از محققان، مسجد عتیق محور فعالیت‌های مذهبی، فرهنگی و اجتماعی در دوران حکومت‌های آل‌بویه، سلجوقیان، ایلخانان و تیموریان بوده و حتی در زمان صفویان که مرکز فعالیت‌ها به میدان نقش جهان منتقل شد، اعتبار خود را حفظ کرد.[۹]
مسجد جامع اصفهان را بنایی فاخر و ارزشمند در تاریخ هنر و معماری به شمار آورده‌اند؛[۱۰] زیرا افزون بر شواهدی از دوران پیش از اسلام، آثاری از معماریِ دوره‌های گوناگون اسلامی مانند دیلمیان، سلجوقیان، آق‌قویونلوها، ایلخانی تا صفویه و قاجاریه را در خود جای داده است.[۱۱]
از دیگر دلایل اهمیت مسجد جامع اصفهان، وجود جلسات متعدد تدریس و تعلیم در جای‌جای آن در طول تاریخ طولانی از ابتدای ساخت دانسته شده است؛ به‌صورتی که به‌گفته ابونعیم اصفهانی بیشتر از دو هزار نفر از علمای حدیث در آن تدریس کرده‌اند و همچنین به گفته مافروخی صاحب کتاب محاسن اصفهان، علما در هر کدام از ایوان‌های آن به تدریس علوم شریعت می‌پرداخته‌اند.[۱۲]
ارتباط وسیع با زندگی روزمره مردم، مجاورت با محله‌های مسکونی و بازار، و همچنین وجود مقبره محمدباقر مجلسی و پدرش محمدتقی مجلسی در مجاورت این مسجد از دیگر دلایل اهمیت این مسجد دانسته شده است.[۱۳] به‌گفته برخی از محققان عواملی چون فرهنگ وقف، مشارکت‌پذیری و حضور دائم مردم در مسجد و همچنین مرمت‌های متعدد باعث حفظ مسجد جامع اصفهان از نابودی در طول بیش از هزار سال عمر آن شده است.[۱۴]
مسجد جامع اصفهان در سال ۱۳۱۰ش با شماره ۹۵ در فهرست آثار ملی ایران[۱۵] و در سال ۱۳۹۱ش با شماره ۱۳۹۷ در فهرست میراث جهانی یونسکو[۱۶] ثبت شده است.
تاریخچه
بعد از فتح اصفهان توسط مسلمانان در سال ۲۱[۱۷] یا ۲۳ هجری قمری[۱۸] و مسلمان شدن مردم اصفهان، مساجدی در این شهر ساخته شد.[۱۹] به‌گفته ابونعیم اصفهانی، اولین مسجد بزرگ در قسمت یهودیهٔ اصفهان توسط ابوخناس از موالی عمر بن خطاب و در زمان خلافت امام علی(ع) ساخته شد.[۲۰] بر اساس گزارش او، در سال ۱۵۵ هجری قمری، ایوب بن زیاد در زمان خلافت منصور عباسی، مسجد جامع یهودیه یا همان مسجد جامع اصفهان را کنار قصر خود در محلی به نام یهودیه ساخت و منبری در آن نهاد و کنار آن بازاری ایجاد کرد و به‌مرور این مسجد گسترش زیادی پیدا کرد.[۲۱]
با گسترش اصفهان در زمان خلافت معتصم عباسی در سال ۲۲۶ هجری قمری، محور مسجـد جـامع اصفهان بـه‌سوی قبله اصلاح و بـا وسعتی چندیـن برابر تجدید بنا شد و در زمان مقتدر عباسی نیز وسعت یافت.[۲۲] طبق کاوش‌های انجام شده، آثار مسجد اولیه در زیر شبستان جنوبی مسجد فعلی کشف شده که مسجدی مستطیل شکل به‌عرض ۵۲ تا ۵۵ متر بوده است.[۲۳] در زمان آل‌بویه، با وجود ساخته شدن مسجد جامع صغیر با نام جورجیر توسط صاحب بن عباد[۲۴] برای فعالیت‌های شیعیان و معتزلیان، باز الحاقاتی در مسجد جامع عتیق در جهت بهبود معماری آن انجام شد.[۲۵]
.png)
الگوی مساجد چهار ایوانی
بیشترین و مهمترین تغییرات در مسجد جامع اصفهان مربوط به دوران سلجوقیان است. در این دوره با ساختن گنبد نظام‌الملک در جنوب و گنبد تاج‌الملک در شمال و ایجاد چهار ایوان بر محورهای اصلی صحن مسجد و ایجاد رواق‌های سرپوشیده و همچنین تزئینات جدید، معماری قبلی آن از حالت مسجد شبستانی خارج شد.[۲۶] با اقدامات دوره سلجوقی در این مسجد، این بنا منحصربه‌فرد شد و به اولین الگو برای ساخت دیگر مساجد چهار ایوانی در جهان اسلام تبدیل یافت.[۲۷]
الحاقات و مرمت‌ها
الحاقات متعددی در دوره‌های گوناگون تاریخی به مسجد جامع اصفهان اضافه شد که از جمله آنها می‌توان به مدرسه مظفری، محراب اولجایتو، مسجد مصلی، شبستان زمستانی، شبستان عباسی و دو طبقه شدن نمای رو به صحن اشاره کرد. همچنین در تمام طول تاریخ این مسجد تا زمان حاضر، اقدامات مرمتی و تزئیناتی نیز انجام شده است.[۲۸]
مسجد جامع اصفهان در طول تاریخ خود بارها مورد هجمه قرار گرفته و دچار آتش‌سوزی‌هایی شده[۲۹] و همچنین در زمان جنگ ایران و عراق مورد حمله هوایی قرار گرفت و بخش‌هایی از آن تخریب شد.[۳۰]
بخش‌ها
مسجد جامع اصفهان در چهار ضلع خود شامل بخش‌هایی همچون گنبد نظام‌الملک، گنبدتاج‌الملک، حیاط چهار ایوانی و شبستان‌های گرداگرد آن، مدرسه مظفری، محراب الجایتو و... است.
گنبد نظام‌الملک و ملحقات آن در ضلع جنوبی
در ضلع جنوبی مسجد، گنبد نظام‌الملک، ایوان جنوبی معروف به ایوان صاحب به‌همراه دو مناره، دو شبستانِ چهلستون متعلق به جانشینان ملکشاه، ساختمان‌های دوره آل‌مظفر در سمت مشرق و چهلستون عباسی مربوط به دوران صفویه در سمت مغرب وجود دارد.[۳۱] این بناها در محل ساختمان‌های اولیه مسجد بنا شده و بسیاری از تزئینات آجری و گچ‌بری ایوان آن در زمان آق‌قویونلوها و صفویه صورت گرفته است.[۳۲]
ایوان استاد و محراب الجایتو
به‌گفته رفیعی مهرآبادی در کتاب آثار ملی اصفهان، مهمترین ساختمان ضلع غربی مسجد جامع اصفهان، ایوان غربی (معروف به ایوان استاد) است که قدمت آن هم به دوره سلجوقی بازمی‌گردد؛ البته برخی از تزئینات آن در زمان شاه سلطان حسین صفوی انجام شده است.[۳۳] در این قسمت همچنین دو شبستان وجود دارد؛ شبستان کوچک که در دروه ایلخانی بنا شد، مشهور به شبستان الجایتو با محراب مشهور و زیبای آن از زمان سلطان محمد خدابنده باقی مانده است.[۳۴] این محراب را یادگار تشرف سطان محمد خدابنده به مذهب تشیع دانسته‌اند. در دو طرف کتیبه این محراب بخشی از آیه ۵۹ سوره نساء آمده و در ضمن آن حدیث جابر مبنی بر معرفی ۱۲ امام شیعه به‌عنوان اولوالامر حک شده است.[۳۵]
شبستان بزرگ این قسمت نیز به نام بیت‌الشتاء (شبستان زمستان) در زمان سلطان محمد بایسنقر ساخته شد و دارای مرمر‌های درخشانی است که حکم چراغ را برای شبستان دارد.[۳۶]
ایوان شاگرد و مدرسه مظفری
در وسط ضلع شرقی، ایوان معروف به ایوان شاگرد قرار دارد.[۳۷] در مجاورت این ایوان ساختمان معروف به مدرسه مظفری است که در سال‌های ۷۵۹ تا ۷۷۶ق توسط سلطان محمود آل‌مظفر بنا شده است.[۳۸] در این قسمت همچنین شبستانی وسیع مربوط به دوره آل‌مظفر با هجده ستون وجود دارد.[۳۹]
گنبد تاج الملک و ایوان درویش
در میانه ضلع شمالی مسجد، ایوان معروف به ایوان درویش مربوط به دوره دوم عهد سلجوقی قرار دارد و تزئینات آجری آن نیز از زمان شاه سلیمان صفوی است. در اطراف این ایوان نیز شبستان‌های چهل ستونی قرار دارد که آن را به گنبد تاج‌الملک (گنبد خاکی) متصل می‌کند.[۴۰] در انتهای ایوان درویش، شاه‌نشینی وجود داشته که با راهروی تشریفاتی از گنبد به صحن مسجد مرتبط می‌شده است. این قسمت از مسجد آخرین تغییرات اساسی از زمان سلجوقی خوانده شده است.[۴۱]
کتیبه‌ها
مسجد جامع اصفهان به‌لحاظ اهمیت، وسعت، تعداد دوره‌های ساخت و حجم تزئینات از جمله بناهایی دانسته شده که بیشترین تعداد کتبیبه‌های تاریخی را در معماری اسلامی ایرانی در خود جای داده است.[۴۲] این کتیبه‌ها به‌لحاظ مضمون به دو دسته کلی مذهبی (آیات، روایات، ادعیه و اسماء متبرک) و تاریخی تقسیم‌بندی شده است.[۴۳] کتیبه‌های این مسجد از زمان ساخت تا دوره قاجار، تاریخ بَنا و بانیان و همچنین تزئینات آن را مشخص کرده است. در کتاب گنجینه آثار تاریخی اصفهان به معرفی و متن بیشتر این کتیبه‌ها پرداخته شده است.[۴۴] برخی از مهمترین آنها، کتیبه گنبد نظام‌الملک، کتیبه گنبد‌تاج الملک، کتیبه محراب الجایتو، کتیبه‌های چهل‌ستون‌های اطراف گنبد نظام‌الملک، کتیبه ایوان درویش، کتیبه‌های سردر مجلسی، کتیبه‌های مربوط به آب مسجد و توبه‌نامه شاه طهماسب است.[۴۵]
در کتیبه گنبد نظام‌الملک آمده است که این گنبد توسط حسن بن علی بن اسحاق طوسی وزیر ملکشاه سلجوقی ساخته شده است. به‌گفته رفیعی مهرآبادی، از مفاد این کتیبه استفاده می‌شود که خواجه نظام‌الملک به حسن بن علی بن اسحاق، فرمان ساخت این گنبد را داده است.[۴۶] در کتیبه گنبد تاج‌الملک که به گنبد خاکی نیز معروف است، آیاتی از قرآن نوشته شده و پس از آن به‌نام بانی این گنبد، «ابوالغنائم تاج‌الملک» اشاره شده است.[۴۷]
وضعیت امروزی
در حال حاضر به دلیل اولویت پیدا کردن ارزش‌های تاریخی، مسجد جامع اصفهان به‌عنوان بنای تاریخی مورد توجه قرار گرفته و ارتباط عمومی اقشار جامعه با آن محدود شده است؛[۴۸] اگرچه برخی از مناسبت‌ها مانند شب‌های قدر و مراسم اعتکاف در این مکان همچنان برپا می‌گردد.[۴۹] همچنین به‌دلیل تغییر ساختار شهر در دوره معاصر، نقش این مکان به‌عنوان رکن اصلی در نظام شهرسازی سنتی کاهش یافته است.[۵۰]
در دوران معاصر، به‌دلیل ارزش‌های تاریخی، معماری و هنری مسجد جامع اصفهان، مطالعات زیادی توسط محققان داخلی و خارجی درباره آن صورت گرفته است که از مهمترین آنها می‌توان به تحقیقات اوژینو گالدیری ایتالیایی، آندره گدار فرانسوی و لطف‌الله هنرفر اشاره کرد. در این مطالعات آثار مسجد اولیه، بقایای آتشکده قبل از اسلام و سیر تحولات بنای این مسجد در طول بیش از هزار سال عمر آن کشف شد.[۵۱]
تک‌نگاری
یکی از مهمترین کتاب‌های نوشته شده درباره مسجد جامع اصفهان، کتاب مسجد جامع اصفهان اثر اوژینو گالدیری، باستان‌شناس ایتالیایی است. در این کتاب تمام بنای مسجد جامع اصفهان مستندسازی می‌شود و دوره‌های تاریخی آن و همچنین مقایسه آن با دیگر مساجد شرح داده شده است. این کتاب که توسط عبدالله جبل‌عاملی ترجمه شده، نخستین بار در سال ۱۳۷۰ش به‌مناسبت کنگره جهانی بزرگداشت شهر تاریخی اصفهان توسط سازمان میراث فرهنگی منتشر شد. بازنشر این کتاب نیز توسط مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن) فرهنگستان هنر در سال ۱۳۹۲ش انجام شد.
نگارخانه
-
نمایی ایوان غربی مسجد جامع اصفهان
-
نمایی از گنبد تاج الملک یا گنبد خاکی در شمال مسجد جامع اصفهان
-
نمای از شبستان زمستانی (بیت الشتا) در مسجد جامع اصفهان
-
نمای از شبستان‌های چهلستونی مسجد جامع اصفهان
-
نمونه‌ای از کاشی‌کاری‌های مسجد جامع اصفهان
-
از کاشی‌کاری‌های مسجد جامع اصفهان
-
تزیینات آجرکاری مسجد جامع اصفهان
-
نمای از موقعیت مکانی مسجد جامع اصفهان
-
یکی از سنگ‌آب‌های مسجد جامع اصفهان
-
نمونه‌ای از کتیبه‌های مسجد جامع اصفهان
-
نقاشی مسجد جامع اصفهان توسط پاسکال کوست معمار و نقاش فرانسوی در زمان محمدشاه قاجار (۱۸۴۰م)
-
نقاشی مسجد جامع اصفهان توسط اوژین فلاندین، نقاش و باستان‌شناس فرانسوی در زمان محمدشاه قاجار (۱۸۴۰م)
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ هنرفر، گنجینه آثار تاریخی ایران، ۱۳۵۰ش، ص۶۷؛ رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ۱۳۵۲ش، ص۵۲۷.
- ↑ ابونعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصبهان، ۱۹۳۴م، ج۱، ص۱۶-۱۸.
- ↑ جبل‌عاملی، «تاریخ تحولات مسجد جامع اصفهان»، ص۳۸.
- ↑ «مسجد جامع اصفهان»، سایت وزارت میراث فرهنگی و گردشگری.
- ↑ لاله، «اصفهان، مسجد جامع»، ص۲۰۱.
- ↑ هنرفر، گنجینه آثار تاریخی ایران، ۱۳۵۰ش، ص۶۷-۶۹.
- ↑ حاج‌سیدجوادی، مساجد ایران، ۱۳۷۵ش، ص۱۱۲.
- ↑ شفقی، جغرافیای اصفهان، ۱۳۸۱ش؛ جبل‌عاملی، «تاریخ تحولات مسجد جامع اصفهان»، ص۳۰.
- ↑ جبل‌عاملی، «تاریخ تحولات مسجد جامع اصفهان»، ص۳۸.
- ↑ قلعه‌نویی و کلانتری، «بررسی تغییر نقش مسجد جامع عتیق در ساختار شهری اصفهان در گذر زمان»، ص۱۸.
- ↑ «معرفی مسجد جامع اصفهان»، سایت وزارت میراث فرهنگی و گردشگری.
- ↑ حاج‌سیدجوادی، مساجد ایران، ۱۳۷۵ش، ص۱۱۲.
- ↑ قلعه‌نویی و کلانتری، «بررسی تغییر نقش مسجد جامع عتیق در ساختار شهری اصفهان در گذر زمان»، ص۱۸.
- ↑ خالقیان، ادیب‌زاده و سعدوندی، «عوامل فرهنگی-اجتماعی تاثیرگذار بر مانایی مسجد جامع عتیق اصفهان»، ص۸۸-۸۹.
- ↑ «مسجد جامع اصفهان»، سایت وزارت میراث فرهنگی و گردشگری.
- ↑ «مسجد جامع اصفهان (۲۰۱۲)»، سایت کمسیون ملی یونسکو ایران.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۸۷۹م، ج۳، ص۲۲۲.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۷م، ج۲، ص۳۸۳.
- ↑ حاج‌سیدجوادی، مساجد ایران، ۱۳۷۵ش، ص۱۱۸.
- ↑ ابونعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصبهان، ۱۹۳۴م، ص۱۷.
- ↑ ابونعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصبهان، ۱۹۳۴م، ج۱، ص۱۶.
- ↑ مافروخی، محاسن اصفهان، تهران، ص۸۴؛ ابونعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصفهان، ۱۹۳۴م، ج۱، ص۱۷.
- ↑ لاله، «اصفهان، مسجد جامع»، ص۲۰۳-۲۰۴.
- ↑ مافروخی، محاسن اصفهان، تهران، ص۸۵-۸۶.
- ↑ جبل‌عاملی، «تاریخ تحولات مسجد جامع اصفهان»، ص۳۱؛ لاله، «اصفهان، مسجد جامع»، ص۲۰۵.
- ↑ جبل‌عاملی، «تاریخ تحولات مسجد جامع اصفهان»، ص۴۴۳-۴۴؛ لاله، «اصفهان، مسجد جامع»، ص۲۰۵-۲۰۷.
- ↑ جبل‌عاملی، «تاریخ تحولات مسجد جامع اصفهان»، ص۳۸.
- ↑ گالدیری، مسجد جامع اصفهان، ۱۳۷۰ش، ص۴۹؛ جبل‌عاملی، «تاریخ تحولات مسجد جامع اصفهان»، ص۴۴-۵۶.
- ↑ هنرفر، گنجینه آثار تاریخی ایران، ۱۳۵۰ش، ص۷۸.
- ↑ لاله، «اصفهان، مسجد جامع»، ص۲۱۱.
- ↑ هنرفر، گنجینه آثار تاریخی ایران، ۱۳۵۰ش، ص۷۰-۷۱؛ رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ۱۳۵۲ش، ص۵۳۰-۵۳۲.
- ↑ رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ۱۳۵۲ش، ص۵۳۰-۵۳۲.
- ↑ رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ۱۳۵۲ش، ص۵۳۲.
- ↑ هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ۱۳۵۰ش، ص۷۲.
- ↑ سیچانی و شیخ شبانی، «تحلیل مضمون کتبیه‌های قرآنی ورودی‌ها و محراب‌های مسجد جامع اصفهان»، ص۵۲-۵۴.
- ↑ هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ۱۳۵۰ش، ص۷۲؛ رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ۱۳۵۲ش، ص۵۳۲.
- ↑ رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ۱۳۵۲ش، ص۵۳۳؛ لاله، «اصفهان، مسجد جامع»، ص۲۰۸.
- ↑ هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ۱۳۵۰ش، ص۷۴-۷۵؛ هوشیاری، «گونه‌شناسی مسجد-مدرسه در معماری اسلامی ایران»، ص۴۲-۴۳.
- ↑ رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ۱۳۵۲ش، ص۵۳۴.
- ↑ هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ۱۳۵۰ش، ص۷۳؛ رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ۱۳۵۲ش، ص۵۳۲.
- ↑ لاله، «اصفهان، مسجد جامع»، ص۲۰۸.
- ↑ سیچانی و شیخ‌شبانی، «تحلیل مضمون کتیبه‌های قرآنیِ ورودی‌ها و محراب‌های مسجد جامع اصفهان»، ص۴۹.
- ↑ سیچانی و شیخ‌شبانی، «تحلیل مضمون کتیبه‌های قرآنیِ ورودی‌ها و محراب‌های مسجد جامع اصفهان»، ص۵۰.
- ↑ هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ۱۳۵۰ش، ص۷۵-۱۶۸.
- ↑ رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ۱۳۵۲ش، ص۵۳۳-۵۸۷.
- ↑ هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ۱۳۵۰ش، ص۷۶.
- ↑ رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ۱۳۵۲ش، ص۵۳۵.
- ↑ قلعه‌نویی و کلانتری، «بررسی تغییر نقش مسجد جامع عتیق در ساختار شهری اصفهان در گذر زمان»، ص۲۶.
- ↑ «مراسم احیای اولین شب قدر در مسجد جامع اصفهان»، سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ قلعه‌نویی و کلانتری، «بررسی تغییر نقش مسجد جامع عتیق در ساختار شهری اصفهان در گذر زمان»، ص۲۶.
- ↑ جبل‌عاملی، «تاریخ تحولات مسجد جامع اصفهان»، ص۶۳-۶۵.
منابع
- ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، ذکر اخبار اصبهان، مدینة لیدن، مطبعة بریل، ۱۹۳۴م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، فتح البلدان، مصر، قاهره، مكتبة النهضة المصرية، ۱۹۵۷م.
- جبل‌عاملی، عبدالله، «تاریخ تحولات مسجد جامع اصفهان»، در فصلنامه اثر، شماره ۶۱، ۱۳۹۲ش.
- حاج‌سیدجوادی، سید کمال، مساجد ایران: دراسة تاریخیة حضاریة اثاریة فنیة، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۵ش.
- خالقیان، سیما، و سودابه ادیب‌زاده و مهدی سعدوندی، «عوامل فرهنگی - اجتماعی تاثیرگذار بر مانایی مسجد جامع عتیق اصفهان»، در نشریه علمی باغ نظر، شماره ۱۸(۹۴)، ۱۴۰۰ش.
- رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، تهران، انتشارات انجمن آثاری ملی، ۱۳۵۲ش.
- قاسمی سیچانی، مریم، و فاطمه قنبری شیخ‌شبانی و محبوبه قنبری شیخ‌شبانی، «تحلیل مضمون کتیبه‌های قرآنیِ ورودی‌ها و محراب‌های مسجد جامع اصفهان»، در فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، ش۱۶، ۱۳۹۶ش.
- شفقی، سیروس، جغرافیای اصفهان، اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان، ۱۳۸۱ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، مدینه لیدن، مطبعَ بریل، ۱۸۷۹م.
- قلعه‌نویی، محمود، مائده کلانتری، «بررسی تغییرنقش مسجد جامع عتیق در ساختار شهری اصفهان در گذر زمان»، در فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره ۱۱، ۱۳۹۲ش.
- گالدیری، اوژینو، مسجد جامع اصفهان، ترجمه عبدالله جبل‌عاملی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۰ش.
- لاله، هایده، «اصفهان، مسجد جامع»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- مافروخی، مفضل بن سعد، محاسن اصفهان، طهران، مطبعه مجلس، بی تا.
- هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، کتاب‌فروشی ثقفی، ۱۳۵۰ش.
- هوشیاری، محمدمهدی، پورنادری، حسین، فرشته‌نژاد سید مرتضی، مسجد-مدرسه در معماری اسلامی ایران»، در دوفصلنامه مطالعات معماری ایران، شماره ۳، ۱۳۹۲ش.
- «مراسم احیای اولین شب قدر در مسجد جامع اصفهان + تصاویر»، در سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ش، بازدید: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.