مسجد وکیل یا مسجد سلطانی از بناهای مذهبی دوره زندیه در شیراز است و اهمیت آن به دلیل وجود جلوه‌های هنری از جمله کاشی‌کاری، مُقَرنَس‌کاری و میناکاری در معماری مسجد است و امروزه کاربری گردشگری دارد. کتیبه‌های موجود در بخش‌های مختلف مسجد، نشان از این دارد که توسط شیعیان ساخته شده است. مسجد، طرحی دو ایوانی دارد و دارای دو طاق و دو شبستان است. این بنا در سال ۱۳۱۱ش در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. مسجد وکیل اکنون در اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه است و مرمت آن با همکاری سازمان میراث فرهنگی صورت می‌گیرد. این مکان به مدت ۱۰ سال محل برگزاری نماز جمعه شیراز بوده است.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | کریم‌خان زند |
| تأسیس | دوره زندیه |
| کاربری | گردشگری |
| مکان | شیراز |
| نام‌های دیگر | مسجد سلطانی |
| مشخصات | |
| شماره ثبت | ۱۸۲ |
| معماری | |
| بازسازی | طول تاریخ ساخت |
معرفی
مسجد وکیل یا مسجد سلطانی از اماکن مذهبی و تاریخی دوره زندیان است[۱] که در مرکز شهر شیراز و محله درب شاهزاده، خیابان طالقانی فعلی واقع شده است. بنا بر گزارش اداره میراث فرهنگی استان فارس، این مسجد در سال ۱۱۸۷ق توسط کریم‌خان زند و در مجاورت بازار وکیل، حمام وکیل و مدرسه آقاباباخان ساخته شد که در کنار هم مجموعه مذهبی، فرهنگی و تاریخی زندیه را به یادگار گذاشته‌اند.[۲] مسجد وکیل در دوران قاجار توسط حسین‌علی میرزا قاجار بازسازی شد.[۳] این بنا در تیرماه ۱۳۱۱ش با شماره ۱۸۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و اکنون در اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه استان فارس است. مسجد وکیل به مدت ۱۰ سال محل برگزاری نماز جمعه شیراز بوده است؛ ولی اکنون فقط کاربری گردشگری دارد.[۴]
اهمیت
به گفته پژوهشگران تاریخی، اهمیت مسجد وکیل جلوه‌های هنری آن است.[۵] هنرهای کاشی‌کاری، مُقَرنَس‌کاری و میناکاری در معماری مسجد وکیل به‌کار رفته است. نوع کاشی‌کاری‌ها با هفت رنگ و به‌صورت مُعَرّق است.[۶] تاریخ‌نگاران عمده تزیینات کاشی‌کاری را مربوط به دوره قاجار و به دستور فتحعلی‌شاه و ناصرالدین شاه می‌دانند.[۷] مادام دیولافوا باستان‌شناس فرانسوی در مورد زیبایی مسجد وکیل گفته است که هر یک از کاشی‌ها اگر از بنا برداشته شود به تنهایی تابلوی قشنگ جداگانه‌ای است و شایستگی آن را دارد که در کنار شاهکارهای غربی قرار بگیرد.[۸]
نشانه‌های تشیع
طبق بررسی‌های انجام‌شده در مسجد وکیل از ورودی مسجد تا دیواره‌ها و سقف‌ها، عبارت‌های مذهبی مانند «لا اله الا الله»، «الله أکبر» و «یا الله» وجود دارد. همچنین عبارت‌هایی دیده می‌شود که بیانگر ساخت این مسجد توسط شیعیان است؛ از جمله آنها، حدیث نبوی «أنا مدینة العلم و علی بابها» است که در دو طرف آن نام‌های «محمد» و «علی» نوشته شده است.[۹] احادیث دیگری با خط‌های کوفی، ثُلث و نَستعلیق در بخش‌های مختلف مسجد نوشته شده است که بر اساس تاریخ موجود در کنار کتیبه‌ها، قدمت این آثار به سال‌های بین ۱۲۵۰ق تا ۱۳۱۰ق می‌رسد.[۱۰]
معماری
مسجد وکیل با ۹۵۷۸ مترمربع مساحت و ۵۷۸۷ مترمربع زیربنا، طرح دو ایوانی دارد و دارای بخش‌های ورودی، دالان، حیاط، شبستان بزرگ (جنوبی)، شبستان زمستانی (شرقی) و دو ایوان طاقی است.[۱۱]
درِ ورودی مسجد از سمت شمال است و به دالانی هشت ضلعی گشوده می‌شود که این دالان به دو راهرو با زاویه تقریباً ۹۰ درجه متصل است و با عبور از آن به صحن مسجد راه می‌یابند. معماران مسجد برای این که قبله مسجد با قبله شرعی مطابقت کرده و همچنین نمای مسجد با درهای فرعی بازار و خود بازار همخوانی داشته باشد، راهروها را به طریقی به صحن مسجد متصل کرده‌اند که در عین کجی تغییر زاویه صحن مشخص نباشد.[۱۲]
طاق مروارید
در ضلع شمالی حیاط، طاق بلندی ساخته شده که به طاق مروارید معروف است[۱۳] و دارای دو گلدسته کاشی‌کاری شده با ارتفاع ۲۰ متر است. در چهار قسمت طاق مروارید، سه طاق‌نمای کوچک قرار دارد که یکی از این طاق‌نماها، مسیر ورود به حیاط مسجد است.[۱۴]
شبستان بزرگ
در بخش جنوبی حیاط مسجد، یک طاق دقیقاً مقابل طاق مروارید وجود دارد و دارای چهار طاق‌نما است. در قسمت زیرین این طاق، ورودی شبستان بزرگ قرار دارد. شبستان مسجد وکیل دارای ۴۸ ستون سنگی است که با طرح مارپیچ، حَجّاری شده است.[۱۵] در این شبستان، محرابی با کاشی هفت رنگ قرار دارد که در سمت چپ محراب، منبری از سنگ مرمر یک‌تکه با ۱۴ پلکان قرار گرفته است.[۱۶] این سنگ به فرمان کریم خان از مراغه به شیراز آورده شد. برخی مورخان از کریم‌خان چنین نقل کردند که اگر طلاکاری در مسجد حرام نبود، به وزن این سنگ در مسجد طلا به‌کار می‌بردم.[۱۷] بنا بر نقلی دیگر، کریم‌خان گفته بود که اگر این منبر را از طلا ساخته بودم، ارزان‌تر تمام می‌شد.[۱۸]
شبستان زمستانی
در ضلع غربی و شرقی حیاط، به‌صورت قرینه ۱۱ طاق‌نما وجود دارد و در پشت هر دو طاق‌نماهای ضلع شرقی و غربی، رواقی کوچک قرار دارد. در پشت رواق ضلع شرقی، شبستانی با سقف آجری و ۱۲ ستون سنگی یکپارچه قرار دارد که آن را شبستان زمستانی می‌نامند.[۱۹]
وضعیت امروزی
به گزارش پایگاه خبری انتخاب در خرداد ۱۴۰۱ش گودالی در پشت دیوارهای مسجد ایجاد شد و بخشی از عرصه مسجد وکیل شیراز دچار فروریزی شد. دیوارهای بلندی که حائل بین فضای مسجد و گذر مجاور بازار وکیل جنوبی است، در برخی بخش‌ها بر اثر نم، تغییر رنگ داده و در بعضی قسمت‌ها هم شکم داده است.[۲۰] این مسجد اکنون در اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه است و مرمت آن با همکاری سازمان میراث فرهنگی آغاز شده است.[۲۱]
نگارخانه
-
شبستان بزرگ
-
کاشی‌کاری شبستان
-
منبر یک‌تکه از سنگ مرمر
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ حسینی فسایی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۲۱۵.
- ↑ همایونی، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، ۱۳۵۳ش، ص۸۷.
- ↑ «مسجد وکیل»، پرتال جامع گردشگری مجازی شهر شیراز و استان فارس.
- ↑ «مسجد وکیل»، پرتال جامع گردشگری مجازی شهر شیراز و استان فارس.
- ↑ احمدی و هوایی، «گذری بر ناگفته‌های مسجد وکیل شیراز»، ص۵۲.
- ↑ «مسجد وکیل»، پرتال جامع گردشگری مجازی شهر شیراز و استان فارس.
- ↑ احمدی و هوایی، «گذری بر ناگفته‌های مسجد وکیل شیراز»، ص۵۲.
- ↑ دیولافوا، سفرنامه ایران، کلده و شوش، چاپ ۵، ص۴۱۲.
- ↑ احمدی و هوایی، «گذری بر ناگفته‌های مسجد وکیل شیراز»، ص۵۲.
- ↑ «مسجد وکیل»، پرتال جامع گردشگری مجازی شهر شیراز و استان فارس.
- ↑ «مسجد وکیل»، پرتال جامع گردشگری مجازی شهر شیراز و استان فارس.
- ↑ «مسجد وکیل شاهکار هنر اسلامی زندیه»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ حسینی فسایی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۲۱۶.
- ↑ «مسجد وکیل»، پرتال جامع گردشگری مجازی شهر شیراز و استان فارس.
- ↑ حسینی فسایی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۲۱۵.
- ↑ حسینی فسایی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۲۱۶.
- ↑ احمدی و هوایی، «گذری بر ناگفته‌های مسجد وکیل شیراز»، ص۵۲.
- ↑ «مسجد وکیل شاهکار هنر اسلامی زندیه»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ «مسجد وکیل»، پرتال جامع گردشگری مجازی شهر شیراز و استان فارس.
- ↑ «بخشی از عرصه مسجد وکیل شیراز فرو ریخت»، پایگاه خبری انتخاب.
- ↑ «مسجد وکیل»، پرتال جامع گردشگری مجازی شهر شیراز و استان فارس.
منابع
- احمدی، محمدرضا و هوایی فاطمه، گذری بر ناگفته‌های مسجد وکیل شیراز، «فصلنامه پژوهش‌های مرمت و معماری ایرانی اسلامی»، شماره ۸، پاییز ۱۳۹۹ش.
- بهروزی، علی‌نقی، بناهای تاریخی و آثار هنری جلگه شیراز، اداره کل فرهنگ و هنر استان، ۱۳۵۴ش.
- «مسجد وکیل»، پرتال جامع گردشگری مجازی شهر شیراز و استان فارس، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس.
- حسینی فسایی، حسین، فارسنامه ناصری، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۸ش.
- دیولافوا، مادام ژان، سفرنامه ایران، کلده و شوش، ترجمه علی‌محمد فره‌دشی، چاپ ۵، ص۴۱۲.
- همایونی، صادق، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، ۱۳۵۳ش.
- مسجد وکیل شاهکار هنر اسلامی زندیه، خبرگزاری ایکنا.