حرم حضرت عباس(ع) محل دفن حضرت عباس در کربلا و از زیارتگاه‌های شیعیان است. حرم عباس در شمال شرقی حرم امام حسین(ع) قرار دارد و حد فاصل آن دو را بین الحرمین می‌نامند. حرم حدود ۱۰۹۷۳ مترمربع مساحت دارد و ساختمان آن از ضریح، رواق، صحن، گنبد، گلدسته و ایوان با معماری اسلامی تشکیل شده است. پیشینه تاریخی آن به دوران آل بویه برمی‌گردد؛ اما در دوره‌های صفویه و قاجاریه توسعه یافته یا بازسازی شده است. جدیدترین ضریح آن در سال ۱۳۹۵ش نصب شد.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | عضد الدوله دیلمی |
| تأسیس | دوره آل بویه |
| کاربری | زیارتگاه |
| مکان | کربلا |
| مشخصات | |
| مساحت | حدود ۱۰۹۷۳ متر مربع |
| معماری | |
| سبک | معماری اسلامی |
| بازسازی | دوره‌های مختلف |
| وبگاه | شبکه جهانی الکفیل |
حرم حضرت عباس توسط متولیان حرم امام حسین(ع) اداره می‌شده است. آنان افرادی را به نیابت از خود بر اداره حرم می‌گماشته‌اند. حضرت عباس، برادر امام حسین(ع) و پرچمدار سپاه او در کربلا بود که روز عاشورا سال ۶۱ قمری در جنگ با لشکریان عمر سعد به شهادت رسید.
حضرت عباس
حضرت عباس، فرزند امام علی(ع) و ام البنین است. او در سال ۶۱ قمری در کربلا در رکاب بردارش امام حسین(ع) به شهادت رسید. عباس در واقعه کربلا فرمانده و پرچمدار سپاه امام حسین(ع) بود.[۱] بنابر گزارش‌ها او در روز عاشورا برای آوردن آب به سوی نهر علقمه رفت و لشکریان عمر سعد او را به شهادت رساندند.[۲] او در همان جایی که شهید شده بود، دفن شد.[۳] بعدها بر مزارش بارگاهی ساخته شد که به حرم حضرت عباس مشهور است. حرم عباس در کربلا و در فاصله حدود ۳۰۰ متری شمال شرقی حرم امام حسین قرار دارد.[۴] حد فاصل آن دو را بین الحرمین می‌نامند.
تاریخچه
 | |
| قرن دوم قمری | بنای اولیه یا سایبان[۵] |
| ۱۷۰ق | تخریب به‌دست هارون عباسی[۶] |
| ۳۷۱ق | تجدید بنا به‌دستور عضدالدوله |
| ۱۰۳۲ق | تزیین گنبد و نصب ضریح به‌دستور شاه طهماسب |
| ۱۱۵۳ق | ارسال هدایا از سوی نادرشاه[۷] |
| ۱۱۷۲ق | بازسازی صندوق قبر و رواق به‌دستور وزیر نادرشاه[۸] |
| ۱۲۱۶ق | حمله وهابی‌ها به کربلا و تخریب حرم |
| . | تعمیر گنبد به دستور فتحعلی‌شاه قاجار |
| ۱۲۳۶ق | دستور محمدشاه قاجار بر ساخت ضریحی از نقره |
| ۱۲۵۹ق | تعمیر بقعه به‌دستور محمدعلی شاه، پادشاه اود |
| ۱۲۶۳ق | اهداء شمعدان از سوی عبدالحمید محمود عثمانی[۹] |
| ۱۲۶۶ق | تعمیر حرم به‌دستور عبدالحمید خان محمود عثمانی |
| ۱۳۸۵ق | تعویض ضریح با حمایت سید محسن حکیم |
| ۱۴۱۱ق | آسیب دیدن حرم در انتفاضه شعبانیه[۱۰] |
| ۱۳۸۹ش | طلاکاری نیمه پایین گلدسته‌ها[۱۱] |
| ۱۳۹۵ش | تعویض ضریح[۱۲] |
اطلاعات تاریخی از بنای اولیه حرم حضرت عباس بسیار کم است.[۱۳] برخی از نویسندگان، بر این باورند که تاریخ حرم امام حسین(ع) و حضرت عباس از هم جدا نیستند و هر رویدادی که برای حرم امام حسین(ع) مانند ساخت، بازسازی، تخریب و توسعه بنا گزارش شده است، حرم حضرت عباس را نیز دربرمی‌گیرد.[۱۴] در وبگاه وابسته به حرم حضرت عباس، تاریخچه حرم امام حسین مانند نخستین بنا در دوران مختار ثقفی، تخریب در دوران هارون، تجدید بنا در حکومت مأمون و تخریب آن به دستور متوکل عباسی، در سال ۲۳۶ق[۱۵] برای مرقد حضرت عباس نیز ذکر شده است.[۱۶]
به گفته برخی نویسندگان، پیشینه ساخت نخستین بنای حرم حضرت عباس به قرن دوم قمری می‌رسد.[۱۷] این بنا در سال ۱۷۰ق، به دستور هارون الرشید تخریب شد.[۱۸] آنان به روایتی از امام صادق(ع)[یادداشت ۱] استناد کرده‌اند که در آن به وجود سایبان بر قبر حضرت عباس اشاره شده است.[۱۹]
ساخت بنا در دوره آل بویه
در سال ۳۷۱ق و در دوران آل بویه، به دستور عضدالدوله دیلمی بنایی بر مرقد حضرت عباس ساخته شد.[۲۰]
توسعه بنا در دوره صفویه
در دوره صفویه حرم حضرت عباس توسعه یافت. شاه طهماسب در سال ۱۰۳۲ق دستور داد، گنبد حرم، تزئین و بر صندوق قبر، ضریحی بنا شود. همچنین در دوره او صحن و رواق حرم ساخته شد.[۲۱]
تعمیر و بازسازی در دوره‌های بعد
در دوره‌های مختلف، حرم حضرت عباس یا بخش‌هایی از آن تعمیر شده است. پادشاهانی که حرم امام حسین(ع) را بازسازی کرده‌اند، به بازسازی حرم حضرت عباس نیز توجه داشته‌اند.[۲۲] در حکومت نادرشاه، صندوق قبر و رواق حرم، در دوره عبدالمجید خان محمود عثمانی، حرم و در دوره قاجار گنبد آن تعمیر شده است.[۲۳]
حمله وهابی‌ها و تخریب حرم
در سال ۱۲۱۶ قمری، سعود بن عبدالعزیز به کربلا حمله کرد. لشکریان او، حرم حضرت عباس را خراب کردند و اموال آن را بردند. پس از حمله وهابی‌ها، به دستور فتحعلی شاه قاجار، تعمیر شد.[۲۴]
در انتفاضه شعبانیه سال ۱۴۱۱ق نیز با حمله نیروهای حزب بعث به کربلا، حرم حضرت عباس(ع) آسیب دید.[۲۵]
معماری
حرم حضرت عباس، مستطیل شکل است و قبر حضرت عباس(ع) در وسط آن قرار دارد. حرم از ضریح، رواق، صحن، ایوان، گلدسته و گنبد تشکیل شده است.[۲۶] در زیرِ بنای حرم راهروی است که ورودی آن از یکی از رواق‌ها باز می‌شود و به مدفن حضرت عباس(ع) می‌رسد.[۲۷] در وبگاه وابسته به حرم، مساحت آن حدود ۱۰۹۷۳ متر مربع ذکر شده است.[۲۸]
ضریح
ضریح، سازه‌ای از طلا و نقره است که بر روی صندوق خاتم (صندوقی که قبر را در بردارد) قرار گرفته است. از دوره صفویه بر قبر حضرت عباس، ضریح نصب بوده[۲۹] و در دوره‌های بعد تعمیر و تعویض شده است. به دستور محمدشاه قاجار در سال ۱۲۳۶ق، ضریحی از نقره بر مرقد عباس ساخته شد.[۳۰] در سال ۱۳۸۵ق با حمایت سید محسن حکیم ضریح حرم تعویض شد.[۳۱] این ضریح در ایران ساخته شده بود و در آن ۴۰۰ هزار مثقال (۲ هزار کیلو) نقره و ۸۰۰ مثقال طلا (۴۰ کیلو) به کار رفته بود.[۳۲] در سال ۱۳۹۵ش نیز ضریح حرم تعویض شد.[۳۳] ضریح جدید از طلا و نقره ساخته شده است و ساخت آن حدود ۵ سال در عراق به طول انجامید.[۳۴]
رواق‌ها
حرم حضرت عباس(ع) دارای چهار رواق در چهار طرف ضریح است که سقف و دیوارهای آنها آینه‌کاری شده است. رواق شمالی به زیرزمین و قبر راه دارد، در رواق شرقی پنج مقبره وجود دارد. رواق جنوبی با سه در به ایوان طلا متصل می‌شود.[۳۵]
ایوان طلا
ایوان طلا ۳۲۰ متر مربع مساحت دارد و در جلوی گنبدخانه حرم قرار دارد. در نمای ایوان طلا از آجرهای مسی‌رنگ و طلاکاری شده، استفاده شده است.[۳۶]
گنبد
گنبد حرم حضرت عباس ۱۲ متر قُطر و ۳۹ متر ارتفاع دارد. گنبد نیم‌کروی و نوک‌تیز است و از آن، پنجره‌هایی با قوس‌های کمان‌اَبرویی به بیرون باز می‌شود. بر نمای داخل گنبد، آیاتی از قرآن به رنگ سفید نقش بسته است. به روی گنبد تاریخ ۱۳۰۵ق درج شده است. در سال ۱۳۷۵ق، دولت عراق آن را طلاکاری کرد. گفته شده است در این طلاکاری تعداد ۶۴۱۸ خشت طلا بر گنبد به کار رفته است. در قسمت پایین گنبد، آیاتی از قرآن همراه با آ‌یینه‌کاری نقش بسته است.[۳۷]
گلدسته‌ها
در گوشه ایوان طلا و در کنار دیوار حرم، دو گلدسته وجود دارد که ارتفاع آنها به ۴۴ متر می‌رسد. در قسمت پایین آنها تاریخ ۱۲۲۱ق بر کاشی‌ها نقش بسته بود. نیمه بالای هر یک از گلدسته‌ها با ۲۰۱۶ عدد خشت طلا روکش شده و نیمه پایین آنها از آجر و کاشی بود.[۳۸] تولیت حرم در سال‌های ۱۳۸۸-۱۳۸۹ش گلدسته‌ها را بازسازی و نیمه پایین آنها را طلاکاری کرد. در این بازسازی از ۱۰۸ کیلو طلا استفاده شده است.[۳۹]
صحن
صحن حرم حضرت عباس ۹۳۰۰ متر مربع مساحت و چهار ایوان دارد. سقف ایوان‌ها دارای مُقَرنَس‌کاری و طاق و قوس‌های هندسی است و در هر کدام حجره‌ای است که برای مباحثه یا تدریس علوم دینی از آن استفاده می‌شده است.[۴۰]
ورودی‌ها صحن
ورودی‌های صحن حرم، در سال ۱۳۹۴ قمری (۱۹۷۴م) سامان یافته و عبارت‌است از:
- باب القبله، در جنوب صحن.
- باب الامام الحسن، در غرب صحن و به سمت صحن امام حسین(ع)
- باب الامام الحسین، در کنار باب الامام الحسن.
- باب صاحب الزمان، در کنار باب الامام الحسین(ع)
- باب الامام موسی بن جعفر، در زاویه غربی صحن
- باب الامام محمد الجواد، در شمال صحن
- باب الامام علی الهادی، در زاویه شمال شرق صحن
- باب الفرات، در شرق صحن
- باب الامیر، در شرق صحن.[۴۱]
ضلع‌های صحن
صحن دارای چهار ضلع است. در هر یک از این ضلع‌ها حجره‌هایی است که شمار آنها به ۵۷ مورد می‌رسد. در جلو هر حجره نیز ایوانی کوچک وجود دارد. در میانه هر ضلع، از سمت بیرونی ایوان بزرگی است به ارتفاعی افزون بر دو طبقه از طبقه‌هایی که حجره‌ها در آنها جای گرفته‌اند. این ایوان‌ها دارای نقش و نگارهایی از گل و بوته، اشکال هندسی و آیات قرآن کریم است.[۴۲]
تولیت
می‌گویند: از قرن چهارم قمری، اداره مرقد امام حسین و حضرت عباس، از سوی حاکمان، به بزرگ قبیله یا عالمی واگذار می‌شده است.[۴۳] به گفته سلمان هادی آل طعمه، برخی از خاندان‌های ساکن کربلا فرمان‌هایی از پادشاهان صفوی دارند که تولیت (مدیریت) حرم به آنان واگذار شده است. نام برخی از متولیان آن در دوره امپراتوری عثمانی، در اوقاف عراق ثبت شده است. معمولا تولیت حرم حضرت عباس جزء وظایف متولیان حرم امام حسین(ع) بوده است. آنان، افرادی را به نیابت از خود بر تولیت این حرم می‌گماشته‌اند.[۴۴] معمولا متولیان از علویان انتخاب می‌شده‌اند. در کتاب تاریخ مرقد الحسین و العباس، نام ۲۱ تن از متولیان حرم حضرت عباس ذکر شده است. در میان آنان افرادی از خاندان‌های آل ضیاء الدین، آل ثابت، آل طعمه و آل وهاب وجود دارد.[۴۵]
گنجینه حرم
در حرم حضرت عباس اشیاء نفیسی نگهداری می‌شود. از آن جمله است قالی‌های بافته شده به نخ‌های زر یا نگین‌های قیمتی، چهل‌چراغ‌های طلایی، شمشیر‌های مُرَصّع و ساعت‌های دیواری طلایی.[۴۶] همچنین در کتابخانه حرم، بیش از ۱۰۹ قرآن نگهداری می‌شود که یکی از آنها منسوب به امام علی(ع) است.[۴۷]
مشاهیر مدفون در حرم
برخی از مدفونان در حرم حضرت عباس(ع) عبارت‌اند از:
- علی بن زین العابدین پارچینی یزدی (درگذشته ۱۳۳۳ق). او عالمی شیعی و نویسنده کتاب الزام الناصب درباره امام زمان(عج) است.
- محمد رشید جلبی صافی
- سید کاظم بهبهانی
- حسین حلاوی[۴۸]
- سید محسن سید محمدعلی آل طعمه
- عبدالجواد کلیدار
- سید محمد بن محسن زنجانی (متوفی سال ۱۳۵۵ق)
- شیخ علی‌اکبر یزدی بفروئی از شاگردان علامه اردکانی
- سید عبدالله کشمیری
- شیخ ملاعلی یزدی مشهور به سیبویه
- شیخ کاظم الهر.[۴۹]
نگارخانه
-
ضریح حرم که در سال ۱۳۹۵ش برداشته شد.
-
تصویری از حرم در سال ۱۹۱۱م
-
آسیب دیدن گنبد حرم حضرت عباس در انتفاضه شعبانیه ۱۴۱۱ق
-
باب الفرات (علقمی)
-
بین الحرمین؛ حد فاصل حرم حضرت عباس(ع) با حرم امام حسین(ع)
.jpg)
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۱۰۸.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۱۰۸؛ قرشی، حیاة الامام الحسین علیه‌السلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۶۵-۲۶۸.
- ↑ معروف حسنی، سیرة الائمة الاثنی عشر علیهم‌السلام، ۱۳۸۲ق، ج۳، ص۹۷؛ زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹ش، ص۱۳۵.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۱.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۷۲؛ آل شبیب، مرقد الامام الحسین(ع)، ۱۴۲۱ق، ص۱۲۰.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۷۴.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۳.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۳.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۴.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۳-۲۶۷.
- ↑ مجله اخبار شیعیان شماره ۵۷، مرداد ۱۳۸۹ش، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ ضریح جدید حضرت عباس(ع) رسماً افتتاح شد، سایت شفقنا.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۱.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۱.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۹، ص۱۸۵.
- ↑ مراحل بناء وأعمار وتطویر العتبة العباسیة المقدسة، شبکة الکفیل العالمیة.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۷۲.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۷۴.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۷۲؛ آل شبیب، مرقد الامام الحسین(ع)، ۱۴۲۱ق، ص۱۲۰.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۸۰، ۲۶۳.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۳.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۱.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۳-۲۶۴.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۳.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۴۷.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۲.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۳۰۳.
- ↑ وصف العتبة المقدسة، شبکة الکفیل العالمیة.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۳.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۳.
- ↑ نگاه کنید به: آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۳.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۵-۲۶۷.
- ↑ ضریح جدید حضرت عباس(ع) رسما افتتاح شد، سایت شفقنا.
- ↑ آغاز مرحله قلمزنی ضریح جدید حضرت عباس(ع)، خبرگزاری فارس.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۷۱-۲۷۲.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۷۸.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۹۷-۲۹۸.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۳۰۳.
- ↑ اخبار سیاسی عراق، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۸۷-۲۸۸.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۸۹-۲۹۵.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۹۵-۲۹۶.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۳۰۷.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۳۰۷.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۳۰۸-۳۱۱.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۷۳-۲۷۵.
- ↑ مقدس، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۸.
- ↑ آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۷۱.
- ↑ مقدس، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ص۲۳۹ - ۲۳۸
یادداشت
- ↑ ثُمَّ امْشِ حَتَّی تَأْتِی مَشْهَدَ الْعَبَّاسِ بْنِ عَلِی فَإِذَا أَتَیتَهُ فَقِفْ عَلَی بَابِ السَّقِیفَة (مفید، المزار، ۱۴۱۳ق، ص۱۲۱).
منابع
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- آل شبیب، سید تحسین، مرقد الامام الحسین(ع)، قم، دار الطباعه، ۱۴۲۱ق.
- آل طعمه، سلمان هادی، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، ۱۴۳۳ق.
- آل طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- قرشی، باقرشریف، حیاة الامام الحسین علیه‌السلام، قم، مدرسه علمیه ایروانی، ۱۴۱۳ق.
- معروف حسنی، هاشم، سیرة الائمة الاثنی عشر علیهم‌السلام، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۲ق.
- مفید، محمد بن محمد، کتاب المزار، تصحیح: محمدباقر ابطحی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مقدس، احسان، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، تهران، مشعر، ۱۳۸۸ش.
- مجله اخبار شیعیان شماره ۵۷، مرداد ۱۳۸۹ش، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، انتشار: ۱۹ آذر ۱۳۹۲ش، بازبینی: ۲ مرداد ۱۳۹۷ش.
- شفقنا؛ ضریح جدید حضرت عباس(ع) رسما افتتاح شد، انتشار: ۳۱ فروردین ۱۳۹۵ش، بازبینی: ۲ مرداد ۱۳۹۷ش.
- خبرگزاری فارس؛ آغاز مرحله قلمزنی ضریح جدید حضرت عباس(ع)، انتشار: ۱ آبان ۱۳۹۳، بازبینی: ۲ مرداد ۱۳۹۷ش.
- شبکة الکفیل العالمیة؛ مراحل بناء وأعمار وتطویر العتبة العباسیة المقدسة، بازبینی: ۳۱ تیر ۱۳۹۷ش.
پیوند بیرون