مقبره شهدای اُحُد، مقبره‌ای که در آن شهدای جنگ اُحد، از جمله حمزة بن عبدالمطلب، مصعب بن عمیر و حنظله غسیل‌الملائکه به خاک سپرده شده‌اند. این مقبره میان کوه احد و کوه رمات، در شمال شهر مدینه در عربستان قرار گرفته است.
پیامبر(ص) به طور سالیانه به زیارت شهدای احد می‌رفت و مردم را به زیارت و سلام کردن بر آنان تشویق می‌کرد. حضرت زهرا(س) نیز به زیارت قبر حمزه رفته و آنجا به دعا و نماز می‌پرداخت. سیره مسلمانان؛ خصوصا مردم منطقه حجاز، زیارت این قبور و تبرک جستن به آن بود.
گزارش‌های تاریخی حکایت از وجود بنا و مسجد بر روی قبور شهدا از قرن دوم هجری دارد. این بناها در طول قرون متمادی بازسازی و توسعه یافته بود. با روی کار آمدن حکومت آل‌سعود، بناهای موجود تخریب گردید و از زیارت و تبرک جستن به این مقبره ممانعت به عمل آمد. پیش از این، معاویه درصدد تخریب این مقبره بود که بی‌نتیجه ماند.
جایگاه
مقبره شهدای احد، که به آن مسجد شهدای احد نیز گفته می‌شود، محل دفن شهدای غزوه احد است. پیشنیه بنای این مقبره را حدود ۱۲۰۰ سال دانسته‌اند.[۱] این بارگاه و مسجد بارها ترمیم و بازسازی شده و در برخی موارد توسعه یافته است.[۲] با روی کار آمدن سعودی‌ها، این مقبره همچون دیگر بارگاهای موجود در مکه و مدینه، به طور کامل تخریب گردید.[۳] پس از تخریب، قبور شهدا سال‌ها متروک ماند؛ تا این که اطراف آن دیواری احداث گردید.[۴] مقبره شهدای احد و به خصوص قبر حمزه در طول تاریخ زیارتگاه مسلمانان؛ خصوصا شیعیان بوده است.[۵]
موقعیت و کیفیت تدفین
مقبره شهدای اُحد، در جنوب کوه اُحد و حد فاصل این کوه با کوه رُمات قرار گرفته است[۶] این منطقه در سمت شمال مدینه در کشور عربستان قرار دارد[۷] و توسط جاده کمربندی، از این شهر جدا شده است.[۸] فاصله این مقبره با مسجدالنبی، حدود پنج کیلومتر محاسبه شده است.[۹] به نوشته سمهودی (۸۴۴-۹۱۱ق)، مورخ شهر مدینه، در این مقبره، تنها محل قبر حمزه به طور دقیق مشخص گردیده است.[۱۰]
به علت کثرت شهدا و جراحت و خستگی بازماندگان، پیامبر(ص) اجازه داد تا قبرها بزرگتر حفر شود و در هر قبر دو یا سه نفر به خاک سپرده شوند.[۱۱] «عمرو بن جُموح» و «عبد اللّه بن عمرو» از کسانی بودند که به فرمان پیامبر در یک قبر دفن شدند؛ و دلیل آن دوستی آنها قبل از مرگ بوده است.[۱۲] طبق توصیه پیامبر، از بین شهدایی که در یک قبر دفن می‌شدند، هر کدام که بیشتر از دیگران قرآن می‌دانست، جلوتر قرار داده می‌شد.[۱۳] به دستور پیامبر(ص) پس از جدا کردن پوشش‌های فلزی و چرمی، شهدا با بدن و لباس‌های خونین و بدون غسل و کفن، دفن شدند و افرادی که لباس نداشتند ابتدا پوشانده شده و سپس دفن گردیدند.[۱۴]
تاریخچه
ابن‌شَبّه (۱۷۲-۲۶۲ق)، مورخ و محدث بصری نقل کرده است حضرت فاطمه(س) اولین شخصی است که اقدام به تعمیر قبر حمزه کرده است.[۱۵] در زمینه ایجاد بنا بر روی قبر حمزه و دیگر شهدای اُحد، گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که حداقل از قرن دوم هجری، مسجدی بر قبر حمزه بنا شده بود.[۱۶] گزارش‌های قرن ششم نیز خبر از وجود مسجدی بر قبر حمزه داده‌اند.[۱۷]
مطری (۶۷۱-۷۴۱ق)، فقیه و مورخ مصری می‌نویسد در اواخر قرن ششم (سال ۵۹۰ق)، به دستور مادر الناصرُ لِدین‌ِالله، از خلفای عباسی، بنایی بر این مقبره ساخته شد که دارای گنبد بود.[۱۸] در سال ۸۹۳ق این سازه توسعه یافت.[۱۹] طبق گزارش‌ها در سال ۱۲۲۰ق، آل‌سعود پس از تسلط بر مدینه، تمامی بارگاه‌های این شهر از جمله مقبره حمزه را ویران ساخت. ابراهیم پاشا، والی مصر در سال ۱۲۲۲ق سعودی‌ها را از مدینه بیرون رانده و مقبره‌ها را تجدید بنا کرد. آل‌سعود بار دیگر در سال ۱۳۴۴ق به مدینه هجوم آورد و مقبره‌ها را به طور کامل تخریب و کتاب‌خانه‌ها را به آتش کشاند.[۲۰]
تلاش معاویه برای محو مقبره
ابن‌کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق) مفسر، محدث و مورخ دیگران آورده‌اند که در سال ۴۹ق، معاویة بن ابی‌سفیان دستور داد تا قناتی در اُحد حفر شده و مجرای آن از کنار یا از روی قبر شهدای احد عبور داده شود. نزدیکان شهدا اقدام به نبش قبور جهت انتقال شهدا کردند؛ اما با پیکرهای سالم آنها مواجه شدند. این اتفاق موجب شد که کارگزاران معاویه از تخریب قبور شهدا صرف‌نظر کنند.[۲۱] محمدصادق نجمی، پژوهشگر عرصه تاریخ این اقدام معاویه را عامدانه و با هدف از بین بردن آثار جنایاتی که در جنگ احد صورت گرفت تلقی کرده است.[۲۲]
در طبقات الکبری متعلق به ابن‌سعد (۱۶۸-۲۳۰ق)، مورخ و محدث بصری آمده است که در همین سال برخی نقل‌ها خبر از تخریب قبر عبدالله بن عَمرو و عَمرو بن جُموح بر اثر سیل داده‌اند که بر اثر این حادثه، محل قبر این دو شهید تغییر داده شد.[۲۳] گفته شده است که بدن‌هایشان همچنان سالم بود.[۲۴]
دفن مجدد
نقل شده است که برخی از قبور شهدای اُحد از جمله قبر حمزه، براثر سیل تخریب و اجساد نمایان شده بود. تعدادی از علما اقدام به دفن مجدد این شهدا کردند. به گفته برخی از این علما، پس از گذشت ۱۴۰۰ سال از دفن این شهدا، اجساد آنان همچنان سالم بوده و بوی خوشی از آنان به مشام می‌‌رسید.[۲۵]
مدفونان
طبق آمار مورخان، در جنگ اُحد که در سال ۳ هجری قمری به وقوع پیوست، [۲۶] حدود ۷۰ نفر از مسلمانان به شهادت رسیدند.[۲۷] چهار نفر از آنها از مهاجرین و سایر شهدا از انصار قلمداد شده‌اند.[۲۸] به جز چند نفر از شهدا که به مدینه منتقل شدند، همه آنها در نزدیکی کوه اُحد به خاک سپرده شدند.[۲۹] نام برخی از شهدای مدفون در این مقبره به شرح ذیل است:
- حَمزة بن عبدُالمطّلب که به دست وحشی به شهادت رسید.
- عبدالله بن جَحْش اسدی، خواهر زاده حمزه که گفته شده است در کنار حمزه يا مُصعَب بن عُمَیر دفن شده است.
- شَمّاس بن عثمان قُرَشی از مهاجرین که براثر جراحات وارده در مدینه به شهادت رسید ولی پیامبر(ص) او را در کنار شهدای اُحد دفن کرد.
- مُصعَب بن عُمَیر، اولین مهاجر به مدینه.
- عبدالله بن عَمْرو بن حَرام، پدر جابر بن عبدالله انصاری و اولین شهید جنگ احد.
- حَنْظَله غسیلُ‌الملائکه.
- سعد بن ربیع از نقبای مردم مدینه.
- عَمْرو بن جُموح، از نقبای مردم مدینه.
- مالک بن سَنان پدر ابوسیعد خُدْری.
- سَهل بن قیس که در سمت شمال قبر حمزه دفن شده است.[۳۰]
زیارت و تبرک
طبق گزارش مورخانی همچون ابن‌شبه، پیامبر(ص) هرساله به زیارت قبور شهدای اُحد می‌رفت.[۳۱] وی مردم را به زیارت آنان تشویق می‌کرد[۳۲] و اعلام می‌داشت که هر کسی به شهدای اُحد سلام کند، آنها جواب او را خواهند داد.[۳۳] گفته می‌شود خلفای سه‌گانه نیز به این سنت پیامبر عمل می‌کردند.[۳۴] زیارت قبور شهدای اُحد به خصوص حمزه مورد سفارش امامان شیعه نیز بوده است.[۳۵]
به نقل از امام صادق(ع)، حضرت فاطمه زهرا(س)، به زیارت قبر حمزه و دیگر شهدای احد می‌رفت و به دعا و نماز می‌پرداخت و گریه می‌کرد.[۳۶] وی روزهای دوشنبه و پنجشنبه[۳۷] و به نقلی روزهای جمعه به زیارت مقبره احد می‌رفت.[۳۸] اهل‌سنت روز پنجشنبه را برای زیارت قبور شهدای احد مستحب دانسته‌اند.[۳۹]
گزارش‌ها نشان می‌دهد در بین مردم حجاز این رسم وجود داشت که شب ۱۲ رجب به زیارت قبر حمزه رفته و شب را در خیمه‌هایی که در نزدیکی قبر او برپا شده بود، سپری می‌کردند.[۴۰] سیره مسلمانان این بود که به خاک قبر حمزه تبرک می‌جستند و طلب شفا می‌کردند و آن را به صورت تسبیح و اشکال دیگر به دیار خود حمل می‌کردند.[۴۱] شیخ مفید نقل می‌کند پس از شهادت حمزه، حضرت فاطمه زهرا تسبیحی از خاک قبر او ساخت.[۴۲] پس از روی کار آمدن سعودی‌ها و تخریب بناهای مقبره شهدای اُحد، این سیره مسلمانان به تعطیلی کشانده شد.[۴۳]
بناهای مجاور
در شرق مقبره الشهدا، مسجدی به نام مسجد حمزه بنا شده که همچنان پابرجا است.[۴۴] طبق برخی گزارش‌ها در سمت شمال مقبره و به فاصله پانصد قدم، مسجدی به نام مسجد ثنایا وجود داشته است.[۴۵] برخی روایات دیگر حکایت از وجود مسجدی به نام مسجد امیرالمؤمنین در مقابل قبر حمزه دارند[۴۶] که امروزه اثری از این مسجد دیده نمی‌شود.[۴۷]
برخی گزارش‌ها نیز از وجود دو مسجد در کنار کوه رمات، خبر می‌دهند؛ مسجد رکن‌الجبل که در سمت شرق این کوه قرار دارد و محل مجروح شدن حمزه بوده است و دیگری مسجد الوادی که شمال این کوه قرار دارد و آن را محل شهادت حمزه گفته‌اند.[۴۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نجفی، مدینه شناسی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۲۶۹.
- ↑ نجفی، مدینه شناسی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۲۷۰-۲۷۱.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۷۹ش، ص۴۴۱-۴۴۲.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۷۹ش، ص۴۴۲.
- ↑ بغدادی، «زيارة القبور عند السنة والشيعة»، وبگاه تقریب نیوز.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۷۹ش، ص۴۱۵.
- ↑ ابن‌الضیاء، تاریخ مکه المشرفه والمسجدالحرام والمدینه الشریفه والقبر الشریف، ۱۴۲۴ق، ص۲۵۲.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۷۹ش، ص۴۱۴.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۷۹ش، ص۴۱۸.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۱۷.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایه والنهایه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۴۸.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه، به نقل از: سبحانی، فروغ ابدیت، ج۱، ص۵۶۶.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایه والنهایه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۴۸.
- ↑ ابن‌خراط، الاحکام الشرعیة الکبری، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۵۰۶.
- ↑ ابن‌شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۳۹۹ق، ج۱، ص۱۳۲.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۰۴.
- ↑ ابن‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، بیروت، ص۱۷۳.
- ↑ المطری، التعریف بما انست الهجرة من معالم دار الهجره، ۱۴۲۶ق، ص۱۲۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۷۹ش، ص۴۴۱.
- ↑ «تاريخ الوهابية في هدم قبور أهل البيت عليهم السلام»، وبگاه دار الولایه.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایه والنهایه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۴۹؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۴، ص۲۶۴.
- ↑ نجمی، «حرم حضرت حمزه(ع) در بستر تاریخ»، ص۶۴-۶۵.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۹۶۸م، ج۳، ص۵۶۳.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۹۶۸م، ج۳، ص۵۶۳.
- ↑ عامری، محمد صل الله علیه وآله وسلم فی الکتب المقدسه، ۱۴۲۶ق، ص۲۶۶.
- ↑ طبری، تاریخ طبری (تاریخ الرسل والملوک)، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۴۹۹.
- ↑ مقدسی، البدء والتاریخ، از ۱۸۹۹ تا ۱۹۱۹م، ج۴، ص۲۰۵؛ ابن‌خلدون، تاریخ، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۴۳۷.
- ↑ ابن‌قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ج۱، ص۱۶۰.
- ↑ ابن‌هشام، السیره النبویه، ۱۳۷۵ق، ج۲، ص۲۵۴.
- ↑ ابن‌الضیاء، تاریخ مکه المشرفه والمسجدالحرام والمدینه الشریفه والقبر الشریف، ۱۴۲۴ق، ص۲۵۲-۲۵۵؛ صبری پاشا، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین وجزیرة العرب، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۷۴۹-۷۵۰
- ↑ ابن‌شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۳۹۹ق، ج۱، ص۱۳۲.
- ↑ شیخ‌مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳، ص۱۳۱؛ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۱۹۸.
- ↑ العلوی العقیقی، مرویات کتاب اخبار المدینه، ۱۴۴۰ق، ص۲۹۱؛ ابوطیب فاسی، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۴۱۲.
- ↑ ابن‌شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۳۹۹ق، ج۱، ص۱۳۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۶۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۶۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۶1.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۱۱.
- ↑ ابن‌عساکر، عبدالصمد بن عبدالوهاب، اتحاف الزائر واطراف المقیم، دار ارقم بن‌ابی‌الارقم، ص۹۲.
- ↑ رفعت پاشا، موسوعه مرآة الحرمین الشریفین وجزیرة العرب، ج۳، ص۶۰.
- ↑ نجمی، «حرم حضرت حمزه(ع) در بستر تاریخ»، ص۷۱.
- ↑ شیخ‌مفید، کتاب المزار، ۱۴۱۳ق، ص۱۵۰.
- ↑ نجمی، «حرم حضرت حمزه(ع) در بستر تاریخ»، ص۷۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۷۹ش، ص۴۳۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۷۹ش، ص۴۱۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۷، ص۲۲۵
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۷۹ش، ص۴۴۴.
- ↑ ابن‌الضیاء، تاریخ مکه المشرفه والمسجدالحرام والمدینه الشریفه والقبر الشریف، ۱۴۲۴ق، ص۲۵۷؛ صبری پاشا، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین وجزیرة العرب، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۷۰۰.
منابع
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، بیروت، دار بیروت للطباعة والنشر، چاپ اول، بی‌تا.
- ابن‌خراط، عبدالحق بن عبدالرحمن، الاحکام الشرعیة الکبری، ریاض، مکتبة الرشد، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- ابن‌خلدون، تاریخ، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۰۱ق.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۹۶۸م.
- ابن‌شبه، عمر، تاریخ المدینه، تحقیق فهیم محمد شلتوت، جده، بی‌نا، ۱۳۹۹ق.
- ابن‌ضیاء، محمد بن احمد، تاریخ مکه المشرفه والمسجد الحرام والمدینه الشریفه والقبر الشریف، تحقیق علاء ابراهیم، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌عساکر، عبدالصمد بن عبدالوهاب، اتحاف الزائر واطراف المقیم، بیروت، دار الارقم بن‌ابی‌الارقم، چاپ اول، بی‌تا.
- ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، قاهره، الهیئة المصریة العامه للکتب، چاپ دوم، ۱۹۹۲م.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه والنهایه، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیره النبویه، قاهره، شرکة مکتبه ومطبعه مصطفی البابی الحلبی واولاده، چاپ دوم، ۱۳۷۵ق.
- ابوطیب فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- العلوی العقیقی، یحیی بن الحسن، مرویات کتاب اخبار المدینه، جمع آوری عبدالعزیز العوض سلمان الجهنی، مدینه، مرکز بحوث ودراسات المدینه المنوره، چاپ اول، ۱۴۴۰ق.
- المطری، محمد بن احمد، التعریف بما انست الهجرة من معالم دار الهجره، تحقیق سلیمان الرحیلی، ریاض، دارة ملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق.
- «تاريخ الوهابية في هدم قبور أهل البيت عليهم السلام»، وبگاه دار الولایه، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۲ش.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- رفعت پاشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، قم، انتشارات مشعر، ۱۳۷۷ش.
- بغدادی، حسن، «زيارة القبور عند السنة والشيعة»، وبگاه تقریب نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۲ دی ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۲ش.
- سمهودی، علی بن‌عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- شیخ‌مفید، محمد بن محمد، الفصول المختاره، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شیخ‌مفید، محمد بن محمد، کتاب المزار، تحقیق محمدباقر ابطحی، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- صبری پاشا، ایوب، موسوعه مرآة الحرمین الشریفین وجزیرة العرب، ترجمه ماجده مخلوف و دیگران، قاهره، دار الآفاق العربیه، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل والملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دار المعارف، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- عامری، سامی، محمد صل الله علیه وآله وسلم فی الکتب المقدسه، قاهره، مرکز التنویر الاسلامی للخدمات المعرفیه، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محدث نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء والتاریخ، پاریس، ارنست لرو الصحاف، از ۱۸۹۹م تا ۱۹۱۹م.
- نجفی، محمدباقر، مدینه شناسی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- نجمی، محمدصادق، «حرم حضرت حمزه(ع) در بستر تاریخ»، فصلنامه میقات، شماره۳۳، مهر ۱۳۷۹ش.