جحفه

جُحْفَه (Al Juhfah) یکی از میقات‌های پنج‌گانه حج تمتع و عمره مفرده است که در ۱۸۳ کیلومتری شمال غربی مکه و در نزدیکی دریای سرخ قرار دارد. این مکان میقات اهل شام و کسانی است که از این ناحیه به سمت مکه می‌روند. امروزه کسانی که با هواپیما یا کشتی به جده می‌روند نیز به جُحفه رفته و از آنجا مُحرِم می‌شوند.

در سده‌های نخستین هجری این مکان شهری پررونق بود ولی هم‌اکنون منطقه آبادی نیست. غدیر خم در نزدیکی این مکان قرار دارد.

موقعیت جغرافیایی

جحفه منطقه‌ای در ۱۸۹ کیلومتری مکه^[۱] و یکی از میقات‌های مهم حج تمتع و عمره مفرده برای ساکنان شام و مصر و نیز کسانی است که از آن جا عبور می‌کنند.^[۲] این شهر در ۹ کیلومتری غدیر خم و نزدیک ساحل دریای سرخ قرار دارد و امروزه کسانی که از جده به سوی مکه می‌روند، در این منطقه مُحرِم می‌شوند.

این شهر در گذشته مَهْیعه به معنای مکان پهناور نام داشت.^[۳] شاید به دلیل قرار گرفتن این شهر در سرزمینی گسترده میان غدیر خم و دریای سرخ بدین نام خوانده شده است.

در روایاتی از پیامبر(ص) و امام صادق(ع) هر دو واژه «مهیعه» و «جحفه» برای این منطقه به کار رفته است.^[۴]

جحفه در گذر تاریخ

جحفه به دلیل موقعیت دینی (میقات بودن) و تاریخی و در مسیر کاروان‌های تجاری قرار داشتن از اهمیتی بسزا برخوردار بود. گزارش‌ها از آبادانی جحفه در سده‌های نخستین اسلامی حکایت دارند.^[۵] مقدسی (درگذشته ۳۸۰ق) در بیان ویژگی‌های شهرهای گوناگون، جحفه را مرکز فاسقان شمرده^[۶] و از تب‌خیز بودن این شهر گزارش داده و دعای پیامبر(ص) برای انتقال تب مدینه به این‌جا را آورده است.^[۷]

جحفه پس از سده پنجم ق. به تدریج اهمیت خود را از دست داد و رو به ویرانی نهاد؛ به گونه‌ای که یاقوت حموی(درگذشته ۶۲۶ق) با اشاره به آبادانی گذشته جحفه، از خرابی آن یاد می‌کند^[۸] و ابوالفداء در اواخر سده هشتم ق. از ویرانی و غیر مسکونی شدن آن گزارش می‌دهد.^[۹] به گزارش برخی سفر‌نامه‌نویسان، در اواخر سده نهم ق. این منطقه حتی کارکرد دینی خود را نیز از دست داد؛ به گونه‌ای که برخی از احرام حاجیان در رابغ نزدیک جحفه گزارش می‌دهند.^[۱۰] در سده‌های بعد، به ویژه در دوران معاصر، جحفه دیگر بار جایگاه دینی خود را بازیافت؛ اگر چه آبادانی و رونق پیشین آن تکرار نشد و تنها ویرانه‌هایی کهن از آن دیده می‌شود.^[۱۱]

دوران نبوی

جحفه در دوران نبوی شاهد برخی رخدادهای مهم بود که از مهم‌ترین موارد آن‌ها می‌توان به شماری از سرایای پیامبر همچون سریه عبیدة بن حارث (ماه هشتم هجرت)^[۱۲] به رابغ نزدیک جحفه و نیز سریه خرار به فرماندهی سعد بن ابی‌وقاص (ماه نهم هجرت) اشاره کرد.^[۱۳]

هنگام نبرد بدر که مشرکان قریش از نجات کاروان تجاری آگاه شدند، برخی چون بنی‌زهره از ادامه حرکت برای نبرد خودداری کردند و از جحفه به مکه بازگشتند.^[۱۴] در این منطقه، جهیم بن صلت کشته شدن سران قریش در این نبرد را در خواب دید؛ اما با تمسخر ابوجهل روبه‌رو شد.^[۱۵]

همچنین گزارش‌های تاریخ‌نگاران از استقرار رسول خدا(ص) در این منطقه هنگام رفتن به سوی مکه در رویداد حدیبیه (۶ق.) و نیز احرام برخی از مسلمانان که در ذوالحلیفه محرم نشده بودند، حکایت دارند.^[۱۶] بر پایه این گزارش‌ها، مسلمانان در این منطقه با مشکل کم‌آبی روبه‌رو شدند و رسول خدا (ص) افرادی را برای فراهم کردن آب فرستاد؛ اما آن‌ها به دلیل بیم از مکیان با دست خالی بازگشتند و سرانجام پیامبر(ص) امام علی(ع) را مأمور این کار کرد.^[۱۷] گویا در همین مکان، مشرکان از حرکت مسلمانان آگاه شدند.^[۱۸]

در سال بعد، رسول خدا (ص) هنگام رفتن برای عمرة القضاء در جحفه محرم شد.^[۱۹] هنگام عزیمت پیامبر (ص) برای فتح مکه (۸ق.) عباس عموی ایشان در همین منطقه به سپاه مسلمانان پیوست.^[۲۰]

غدیر خم

برخی متون، غدیر خم را در منطقه جحفه ذکر کرده‌اند و با عنوان «غدیر الجحفه» از آن یاد کرده‌اند^[۲۱] برخی دیگر قائل به فاصله میان جحفه و غدیر خم شده‌اند.^[۲۲] دلیل این اختلاف آن است که گاهی منظور از «جحفه»، وادى جحفه است و گاه مراد، آبادى جحفه است كه یکی از ميقات‌های حج به شمار می‌رود. وادى جحفه از غدير آغاز مى‌شود و تا درياى سرخ، امتداد مى‌يابد. پس غدير، جزئى از آن مى‌شود.^[۲۳]

میقات حج

رسول خدا(ص) جحفه را یکی از میقات‌های حج خوانده‌اند. در برخی روایات این مکان میقات اهل مغرب^[۲۴] و در روایتی دیگر میقات شامیان معرفی شده است.^[۲۵] بر این اساس، فقیهان بزرگ شیعه، جحفه را میقات شامیان، مصری‌ها و مغربی‌ها دانسته‌اند.^[۲۶] امروزه این منطقه میقات همه کسانی است که از جده رهسپار مکه می‌شوند.

برخی نیز جحفه را میقات اضطراری اهل مدینه و کسانی که از این مسیر به حج می‌روند دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که در ذوالحلیفه محرم نشده‌اند، لازم است در جحفه محرم شوند^[۲۷] چنان‌که امام صادق(ع) بدون احرام از مدینه حرکت کرد و در جحفه محرم شد و این کار خود را مستند به روایت رسول خدا(ص) دانست که به مریضان و ضعیفان اجازه داد تا از جحفه محرم شوند.^[۲۸] برخی از اهل سنت مانند فقیهان مالکی این را به صورت تفصیلی جایز ندانسته‌اند و بر آنند که تنها شامیانی که از مدینه رهسپار مکه هستند، اختیار دارند که در ذوالحلیفه یا جحفه محرم شوند^[۲۹] و می‌توانند احرام را تا جحفه به تأخیر اندازند. برخی نیز احرام از محاذات جحفه را جایز دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که از میقات عبور نکرده یا به دلیلی بدون احرام از آن گذشته‌اند، می‌توانند از محاذات جحفه محرم شوند.^[۳۰] برخی نیز محاذات را ویژه مسجد شجره دانسته‌اند و احرام از محاذات جحفه را جایز نمی‌دانند.^[۳۱]

پس از خرابی جُحفه، اهل سنت از شهر رابغ در نزدیکی آنجا مُحرم می‌شوند.^[۳۲]

شرایط کنونی

امروزه در این منطقه مسجدی بزرگ بنا شده و تأسیسات بهداشتی نیز کنار آن ساخته شده است. در این سرزمین، قبایلی از زبید زندگی می‌کنند. نیز در این منطقه و در حدود ۴ کیلومتری مسجد کنونی، آثار قصر علیا از بناهای عصر عباسی دیده می‌شود و کنار آن آثار یک بازار کهن و راهی سنگفرش وجود دارد.^[۳۳] حاجیانی که با هواپیما یا کشتی به جده وارد می‌شوند ابتدا به جحفه که نزدیک‌ترین میقات است رفته و از آنجا برای گزاردن عمره تمتع یا عمره مفرده مُحرِم می‌شوند.

پانویس

↑ ناصری، «میقات جحفه‏»، فصلنامه میقات حج، شماره ‏۷، ص۱۶۷.
↑ شرح تبصرة المتعلمین، ج۳، ص۳۷۳؛ العروة الوثقی، ج۴، ص۶۳۴
↑ معجم البلدان، ج۵، ص۲۳۵؛ لسان العرب، ج۸، ص۳۷۹
↑ الکافی، ج۴، ص۳۱۸-۳۱۹؛ معجم ما استعجم، ج۲، ص۳۶۸، ۳۷۰؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۲۸
↑ احسن التقاسیم، ص۶۹، ۷۷
↑ احسن التقاسیم، ص۳۳
↑ احسن التقاسیم، ص۷۸
↑ معجم البلدان، ج۲، ص۱۱۱
↑ تقویم البلدان، ص۸۵
↑ رحلة القلصادی، ص۱۳۵
↑ نک: میقات حج، ش۷، ص۱۶۸، «میقات جحفه»
↑ التنبیه و الاشراف، ص۲۰۱؛ الطبقات، ج۲، ص۴؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۳۷۱
↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۹؛ التنبیه و الاشراف، ص۲۰۱؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص۲۳۴
↑ تاریخ طبری، ج۲، ص۴۳۸؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۹۱
↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۶۱۸؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۴۳۸؛ المنمق، ص۳۳۸
↑ المغازی، ج۲، ص۵۷۴
↑ الارشاد، ج۱، ص۱۲۱؛ کشف الغمه، ج۱، ص۲۱۰؛ ینابیع الموده، ج۱، ص۳۶۷
↑ امتاع الاسماع، ج۱، ص۲۷۹
↑ الکافی، ج۴، ص۲۵۱
↑ البدایة و النهایه، ج۴، ص۲۸۷
↑ ابن مغازلی، مناقب اهل البیت(ع)، ۱۴۲۷ق، ص۷۰.
↑ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ج۴، ص۱۰۹، ذیل «خمم».
↑ محمدی ری‌شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱۲.
↑ الکافی، ج۴، ص۳۱۸-۳۱۹؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۲۸-۱۲۹
↑ مسند احمد، ج۲، ص۱۳۰؛ الکافی، ج۴، ص۳۱۹؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۳۰
↑ الجامع للشرائع، ص۱۷۸؛ مختلف الشیعه، ج۴، ص۴۴؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۰۲، ۱۱۳
↑ النهایه، ص۲۱۰؛ الروضة البهیه، ج۲، ص۲۲۶؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۰۹-۱۱۰
↑ الکافی، ج۴، ص۳۲۴
↑ مواهب الجلیل، ج۴، ص۴۵
↑ مسالک الافهام، ج۲، ص۲۱۵؛ حاشیة شرائع الاسلام، ج۲، ص۲۱۵؛ العروة الوثقی، ج۴، ص۶۳۲
↑ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۳۱۸
↑ فقه السنه، سید سابق، ج۱، ص۶۵۲
↑ میقات حج، ش۷، ص۱۶۹

منابع

سایت حج، مقاله جحفه، حمید رضا مطهری

ابن مغازلی، مناقب اهل البیت(ع)، تهران، مجمع جهانی تقریب بین مذاهب اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
احسن التقاسیم:المقدسی البشاری (م.۳۸۰ق.)، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق
الارشاد:المفید (م.۴۱۳ق.)، بیروت،‌دار المفید، ۱۴۱۴ق
الاغانی:ابوالفرج الاصفهانی (م.۳۵۶ق.)، به کوشش علی مهنّا و سمیر جابر، بیروت،‌دار الفکر
اقبال الاعمال:ابن طاوس (م.۶۶۴ق.)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۸ق
امتاع الاسماع:المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق
انساب الاشراف:البلاذری (م.۲۷۹ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۷ق
بحار الانوار:المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
البدایة و النهایه:ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف
البلدان:احمد الیعقوبی (م.۲۹۲ق.)، به کوشش صناوی، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق
تاریخ ابن خلدون:ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق
تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک):الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی
تاریخ الیعقوبی:احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت،‌دار صادر، ۱۴۱۵ق
تقویم البلدان:اسماعیل ابوالفداء (م.۷۳۲ق.)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۲۰۰۷م
التنبیه و الاشراف:المسعودی (م.۳۴۵ق.)، بیروت،‌دار صعب
الجامع للشرائع:یحیی بن سعید الحلی (م.۶۹۰ق.)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق
جواهر الکلام:النجفی (م.۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی
حاشیة شرائع الاسلام:الشهید الثانی (م.۹۶۵ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۲۲ق
رحلة القلصادی:علی القلصادی الاندلسی (م.۸۹۱ق.)، به کوشش ابوالاجفان، بیروت،‌دار ابن حزم، ۱۴۳۲ق
الروضة البهیة فی شرح اللمعه:الشهید الثانی (م.۹۶۵ق.)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق
السیرة النبویه:ابن هشام (م.۲۱۳ق./۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت،‌دار المعرفه
الطبقات الکبری:ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، العروة الوثقی (المحشّٰی)، گردآورنده: محسنی سبزواری‌، احمد، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
عمدة عیون صحاح الاخبار:ابن البطریق (م.۶۰۰ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق
فتح الباری:ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت،‌دار المعرفه
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط.
الکافی:الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش
کشف الغمه:علی بن عیسی الاربلی (م.۶۹۳ق.)، بیروت،‌دار الاضواء، ۱۴۰۵ق
لسان العرب:ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق
محمدی ری‌شهری، دانش‌نامه امیرالمؤمنین(ع)،قم، دارالحدیث، چاپ سوم، ۱۳۸۹ش.
مختلف الشیعه:العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق
مروج الذهب:المسعودی (م.۳۴۶ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم،‌دار الهجره، ۱۴۰۹ق
مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام:الشهید الثانی (م.۹۶۵ق.)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق
المعارف:ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، ۱۳۷۳ش
معجم احادیث المهدی:علی الکورانی، قم، المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق
معجم البلدان:یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت،‌دار صادر، ۱۹۹۵م
معجم ما استعجم:عبدالله البکری (م.۴۸۷ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق
المغازی:الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق
المنمق:ابن حبیب (م.۲۴۵ق.)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق
مواهب الجلیل:الحطاب الرعینی (م.۹۵۴ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق
میقات حج (فصلنامه):تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت
ناصری، عبدالله، «میقات‌ جحفه»، در فصلنامه «میقات حج»، دوره ۲، شماره ۷، فروردین ۱۳۷۳ش.
نزهة المشتاق:محمد الادریسی (م.۵۶۰ق.)، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۹ق
النهایه:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق
وسائل الشیعه:الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت، ۱۴۱۲ق
ینابیع الموده:القندوزی (م.۱۲۹۴ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، اسوه، ۱۴۱۶ق.

[1] ناصری، «میقات جحفه‏»، فصلنامه میقات حج، شماره ‏۷، ص۱۶۷.

[2] شرح تبصرة المتعلمین، ج۳، ص۳۷۳؛ العروة الوثقی، ج۴، ص۶۳۴

[3] معجم البلدان، ج۵، ص۲۳۵؛ لسان العرب، ج۸، ص۳۷۹

[4] الکافی، ج۴، ص۳۱۸-۳۱۹؛ معجم ما استعجم، ج۲، ص۳۶۸، ۳۷۰؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۲۸

[5] احسن التقاسیم، ص۶۹، ۷۷

[6] احسن التقاسیم، ص۳۳

[7] احسن التقاسیم، ص۷۸

[8] معجم البلدان، ج۲، ص۱۱۱

[9] تقویم البلدان، ص۸۵

[10] رحلة القلصادی، ص۱۳۵

[11] نک: میقات حج، ش۷، ص۱۶۸، «میقات جحفه»

[12] التنبیه و الاشراف، ص۲۰۱؛ الطبقات، ج۲، ص۴؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۳۷۱

[13] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۹؛ التنبیه و الاشراف، ص۲۰۱؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص۲۳۴

[14] تاریخ طبری، ج۲، ص۴۳۸؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۹۱

[15] السیرة النبویه، ج۱، ص۶۱۸؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۴۳۸؛ المنمق، ص۳۳۸

[16] المغازی، ج۲، ص۵۷۴

[17] الارشاد، ج۱، ص۱۲۱؛ کشف الغمه، ج۱، ص۲۱۰؛ ینابیع الموده، ج۱، ص۳۶۷

[18] امتاع الاسماع، ج۱، ص۲۷۹

[19] الکافی، ج۴، ص۲۵۱

[20] البدایة و النهایه، ج۴، ص۲۸۷

[21] ابن مغازلی، مناقب اهل البیت(ع)، ۱۴۲۷ق، ص۷۰.

[22] فیروزآبادی، القاموس المحیط، ج۴، ص۱۰۹، ذیل «خمم».

[23] محمدی ری‌شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱۲.

[24] الکافی، ج۴، ص۳۱۸-۳۱۹؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۲۸-۱۲۹

[25] مسند احمد، ج۲، ص۱۳۰؛ الکافی، ج۴، ص۳۱۹؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۳۰

[26] الجامع للشرائع، ص۱۷۸؛ مختلف الشیعه، ج۴، ص۴۴؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۰۲، ۱۱۳

[27] النهایه، ص۲۱۰؛ الروضة البهیه، ج۲، ص۲۲۶؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۰۹-۱۱۰

[28] الکافی، ج۴، ص۳۲۴

[29] مواهب الجلیل، ج۴، ص۴۵

[30] مسالک الافهام، ج۲، ص۲۱۵؛ حاشیة شرائع الاسلام، ج۲، ص۲۱۵؛ العروة الوثقی، ج۴، ص۶۳۲

[31] وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۳۱۸

[32] فقه السنه، سید سابق، ج۱، ص۶۵۲

[33] میقات حج، ش۷، ص۱۶۹

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

ن ب و مسیر کاروان امام حسین از مدینه تا دمشق
از مدینه تا مکه	ذوالحلیفه • سیاله • عرج • ابواء • جحفه • قدید • خلیص • عسفان • مرظهران • مکه
از مکه تا کربلا	تنعیم • صفاح • وادی عقیق • ذات عرق • حاجر • اجفر • خزیمیه • زرود • ثعلبیه • شقوق • زباله • بطن العقبة • شراف • ذو حسم • بیضه (منزلگاه) • عذیب‌الهجانات • قصر بنی‌مقاتل • نینوا • غاضریه • کربلا
از کربلا تا دمشق	کوفه • مسکن • سامرا • تکریت • وادی نخله • موصل • سنجار • نصیبین • دعوات • رقه • حلب • شیرز • حماه • حمص • بعلبک • صومعه راهبه • دمشق
حرکت امام حسین از مدینه تا کربلا / اسیران کربلا