مسعی

مسعی در مکه
۲۱°۲۵′۲۵″ شمالی ۳۹°۴۹′۳۸″ شرقی

مَسْعیٰ، جایی مقدس در فاصله میان دو کوه صفا و مروه در مکه است که حاجیان در آن، عمل سعی را انجام می‌دهند. مسعی حدود ۳۷۵ متر طول دارد.

صفا و مروه

کوه صفا در قسمت جنوب شرقی مسجدالحرام و کوه مروه در ناحیه شمال شرقی آن از جمله کوه‌های کم ارتفاع آن محدوده هستند. سطح مسعی ۲۹۳ متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد. در گذشته، این مسیر ناهموار بود و به مرور ایام و به احتمال، در جریان توسعه زمان مهدی عباسی هموار شده و آثار وادی بین آن‌ها از بین رفت.

تا سال ۱۳۷۴ شمسی (۱۴۱۶ ق.) بخشی از کوه مروه برجای مانده بود؛ اما در این سال، به هدف گسترش محدوده دور زدن سعی کنندگان، قسمت باقی مانده را برداشتند و در انتهای آن، دری به بیرون گشودند، اما بخش عمده‌ای از کوه صفا همچنان باقی مانده و زائران برای قرائت قرآن بر آن می‌نشستند. در حال حاضر این قسمت نیز مسدود شده و امکان رفتن روی بخش باقی مانده صفا هم نیست. بخشی از این دو کوه سنگفرش شده و برای سعی، نیاز به بالارفتن بر بخشی از کوه نیست.

فضیلت مسعی

مقالهٔ اصلی: سعی صفا و مروه

در قرآن کریم صفا و مروه از شعائر الهی معرفی شده و سعی بین آن‌ها واجب دانسته شده است: إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَة مِنْ شَعائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیهِ أَنْ یطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیراً فَإِنَّ اللهَ شاکرٌ عَلِیمٌ (ترجمه:صفا و مروه از شعائر الهی است، چون کسی که حج یا عمره بگزارد بر او گناهی نیست که بین آن دو را بپیماید و هر کس به دلخواه کار خیری بجا آورد همانا خداوند قدردان و داناست)^{[؟–۱۵۸]}

در روایات نیز از ارزش و جایگاه معنوی مَسعی سخن گفته شده است. امام صادق(ع) حکمت واجب شدن سعی بین صفا و مروه را خوار شدن جبّاران دانسته است. در حدیث دیگری بیان شده که شیطان در مسعی بر ابراهیم(ع) ظاهر شد و وی به سوی شیطان حمله کرد و «هَرْوَلَه»(نوعی راه رفتن که میان دویدن و راه رفتن معمولی) به هنگام «سعی» یادگار این سنت ابراهیمی است. برخی روایات نیز از هروله کردن هاجر به هنگام جستجوی آب برای فرزندش اسماعیل خبر می‌دهند.

تاریخچه مَسعیٰ

سعی میان صفا و مروه، که یادگار ابراهیم(ع) است پیش از اسلام نیز رواج داشت. در صدر اسلام، محدوده مسعی بسیار عریض بود و خانه‌هایی در همین محدوده میان مسعی و مسجدالحرام ساخته بودند. زمانی که مهدی عباسی دستور توسعه دوم را داد، این خانه‌ها خریداری شده و زمین‌های آن‌ها را به مسجدالحرام افزودند. بعدها دوباره در این محدوده خانه‌ها و مغازه‌هایی برپاشد.

در سده سوم هجری بر دو کوه صفا و مروه به نشانی نقطه شروع و پایان سعی، دو گنبد کوچک وجود داشته که با پله به گنبدخانه‌های آنها می‌رفته‌اند.

بعدها در مسعی مغازه‌هایی ساخته شد به گونه‌ای که حجاج برای انجام سعی در واقع از میان یک بازار عبور می‌کردند: ناصر خسرو می‌نویسد: «مغازه عطارها در مسعی است و حجامت گران در مروه هستند. شمار دکان‌های آنان بیست عدد است.» در سال ۱۳۷۷ق. گنبد صفا برداشته و دو پلکان سیمانی یکی برای صعود به صفا و دیگری برای فرود از آن ساخته شد.

درگذشته زمین مسعی ناهموار و منطقه هروله شیب‌دار بوده است. در دوران عثمانی، محل هروله، که حدود ۵۵ متر است، به وسیله استوانه کوچک کاشی کاری شده به رنگ سبز معین گردید و اکنون می‌توان آن را با چراغ‌های سبز تشخیص داد.

مسعی در عصر حاضر

مسعی تا سال ۱۳۴۱ ه‍.ق. بدون سقف بود و برای نخستین بار در سال ۱۳۴۵ه‍.ق. برای جلوگیری از بلند شدن گرد و خاک در هنگام سعی صفا و مروه، سطح مسعی سنگ‌فرش شد. در بهمن ۱۳۳۴ش (ربیع الثانی ۱۳۷۵ق) با خرید منازل و مغازه‌های منطقه مسعی و تخریب تأسیسات و دستشویی‌های واقع در این بخش، ساختمان مستطیل شکلی به طول ۳۹۴ متر بر روی مسعی ساخته و با ساختمان مسجدالحرام یکپارچه شد. در ادامه، بخشی از کوه ابوقبیس از جای برداشته شده و به همراه بخشی از شعب ابیطالب به صورت یک میدان باز با سنگ‌فرش سفید برای نمازگزاران درآمد.

آخرین تغییرات مسعی تا سال ۱۳۹۱

در تغییرات جدید بخش بیشتری از میدان بیرونی مسعی، داخل محدوده مسعی قرار گرفته است. مسعی مجموعاً هیجده در داشت که بیرون مسعی را به داخل مسعی و از آنجا به داخل حرم متصل می‌کردند. برخی از این درها، با پل از روی مسعی به داخل مسجد منتهی می‌شود که به اصطلاح عربی به آن‌ها عبّاره می‌گویند. مجاری زیر زمینی نسبتا بزرگی در کناره مسعی تعبیه شده تا به هنگام سیل، آب را به جهات دیگر هدایت کند. در حال حاضر با تغییرات جدید از بیشتر این درها خبری نیست یا آن که مسیر ورودی آن‌ها از زیر زمین تغییر داده شده است. تابلوهایی که قبلا اسامی ابواب روی آن‌ها نوشته شده بود نیز برداشته شده‌اند.

در سال ۱۳۸۶ ش. برای توسعه عرضی مسعی فعالیت‌هایی صورت گرفت و مجادلات علمی متعددی میان عالمان سعودی درگرفت. به رغم برخی مخالفت‌ها، دولت عربستان دست به توسعه مسعی زده و آن را دو برابر کرد و در سال ۱۳۸۷ ش. به بهره‌برداری رسید. طول مسعی اکنون ۳۹۵ متر و عرض آن ۴۰ متر است. مسعی در سه طبقه و یک زیرزمین بنا شده است که ارتفاع طبقه اول ۱۲ و ارتفاع طبقات فوقانی ۹ متر است. عرض آن به دو بخش رفت و برگشت تقسیم شده و در وسط آن قسمتی برای عبور ویلچر اختصاص یافته است.

این مسأله در جامعه تشیع نیز مورد بحث واقع شد و آیت الله جعفر سبحانی رساله کوچکی درباره توسعه مسعی با نظر موافق نوشته و بیان داشت این تغییر از آن روی است که مسعی در زمان پیامبر(ص) و بعد از آن در یک وادی وسیع بوده که بعدها به یک راهروی کوچک تغییر یافته و اکنون بزرگ کردن آن به نوعی بازگشت به وضع اولیه به شمار می‌آید.

درباره جواز سعی کردن در طبقات فوقانی مسعی اختلاف فتوا وجود دارد.

حادثه سقوط جرثقیل

در سال ۱۳۹۴شمسی یکی از جرثقیل‌های توسعه مسجدالحرام واژگون شده و با تخریب بخشی از مسعی و صحن مسجدالحرام، صدها کشته و مجروح بر جای گذاشت؛ برخی منابع این رقم را ۱۱۱ کشته و حدود ۴۰۰ مجروح اعلام کردند.

مطالعه بیشتر

• حج و عمره در قرآن و حدیث
• التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم یا ترجمه فارسی آن با نام کعبه و مسجد الحرام در گذر تاریخ
• آثار اسلامی مکه و مدینه
• تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه
• درسنامه آشنایی با تاریخ و اماکن مقدس مکه مکرمه و مدینه منوره
• سرزمین یادها و نشانه‌ها
• تاریخ مکه (از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه ۱۳۴۴ق)
• مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی