پرش به محتوا

محله بنی‌هاشم

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه

مَحلّه بَنی‌هاشم مجموعه‌ای از خانه‌ها، در شهر مدینه، حدفاصل مسجدالنبی تا قبرستان بقیع که بسیاری از سادات علوی در آنجا زندگی می‌کردند و خانه امام سجاد(ع) و امام صادق(ع) در آنجا قرار داشت. این محله که در میان شیعیان به محله بنی‌هاشم مشهور گشت در قرن چهاردهم هجری شمسی، در طرح توسعه صحن‌های مسجدالنبی قرار گرفت و به‌صورت کامل تخریب شد.

تخریب محلات پیرامون روضه نبوی از جمله محله بنی‌هاشم

خانه امام سجاد(ع) و خانه امام صادق(ع) از جمله‌های بناهای معروف در محله بنی‌هاشم بوده‌اند. کوچه‌ی باریکی که خانه امام صادق(ع) در آن قرار داشت به «زُقاق جعفر» مشهور بود. امام صادق(ع) یکی از خانه‌های حارثة بن نعمان انصاری از اصحاب پیامبر را در قرن دوم هجری خرید و در آن ساکن شد. این خانه تا قرن‌ها مورد توجه زائران قرار داشت. منابع شیعه به خواندن نماز در خانه امام سجاد(ع) و امام صادق(ع) توصیه کرده‌اند. این توصیه‌ها را نشانگر قِدمت این دو خانه دانسته‌اند.

در میان شیعیان واقعه‌ای وجود دارد که به واقعه کوچه بنی‌هاشم معروف است. براساس نقل کتاب الاختصاص، از منابع متقدم شیعه، در این واقعه عمر بن خطاب برای گرفتن قباله فدک از حضرت زهرا(س)، ایشان را مورد ضرب و شتم قرار داد. سپس قباله فدک را به زور گرفت و پاره کرد. با وجود شهرت این واقعه به واقعه کوچه بنی‌هاشم، اما مورخان اشاره‌ای به اینکه این واقعه در منطقه‌ای که بعدها کوچه بنی‌هاشم خوانده شده، ذکر نکرده‌اند.

از اواخر قرن چهارده شمسی در برخی شهرهای ایران هم‌زمان با ایام فاطمیه، نمایشگاه‌ها و ماکت‌هایی از محله بنی‌هاشم و خانه حضرت زهرا ساخته می‌شود که مورد بازدید عمومی قرار می‌گیرد. از این نمایشگاه برای آشنایی مردم با وقایع تاریخی مهم از جمله واقعه غدیر و شهادت حضرت زهرا استفاده می‌شود.

موقعیت و جایگاه

از کوچه‌های محله بنی‌هاشم
کوچه ذروان در منطقه بنی هاشم

مجموعه‌ای از خانه‌ها در شرق مسجدالنبی[۱] وجود داشت که از کنار «باب جبرئیل(ع)» و «باب النساء» تا قبرستان بقیع امتداد داشت.[۲] این محله در میان شیعیان به محله بنی‌هاشم مشهور گشت.[۳] فیض گیلانی از عالمان شیعه گزارشی از وضعیت این محله در اواخر دهه چهل شمسی ارائه کرده است. وی آنجا را محله‌ای قدیمی با کوچه‌های باریک و دیوارهای سنگ‌چین شده توصیف می‌کند که علاوه بر ساختمان‌های قدیمی، دارای چند باب مغازه کوچک نیز بوده است.[۴] بنابر این گزارش به کوچه‌ای که در مقابل باب جبرئیل قرار داشت، کوچه بنی‌هاشم گفته می‌شد. همچنین در آن زمان آنچه خانه امام صادق(ع) خوانده می‌شد، تبدیل به کتابخانه گردیده بود.[۵] در انتهای کوچه نیز خانه‌ای منسوب به امام سجاد(ع) بود که قسمتی از آن در توسعه خیابان‌ها در سمت بقیع تخریب گردیده بود.[۶]

در محله بنی‌هاشم خانه‌هایی از افراد خاندان پیامبر وجود داشت[۷] که خانه امام سجاد(ع) و خانه امام صادق(ع) از معروف‌ترین آنها بوده است.[۸] خانه‌های دیگری نیز گزارش شده که متعلق به غیر بنی‌هاشم بود.[۹] علاوه بر اینها خانه ابوایوب انصاری که پیامبر(ص) پس از هجرت به مدینه، چند ماه در آن ساکن بود،[۱۰] از خانه‌های معروف محله بنی‌هاشم بوده است.[۱۱] سادات علوی حضور پررنگی در این محل داشتند و مالکان مغازه‌های این محله نیز از سادات علوی بودند.[۱۲]

برخی منابع در ذکر وقایعی از دوران امام رضا(ع) از محله‌‌ای که امام و سادات در آن زندگی می‌کردند با عنوان «دُور آل أبی‌طالب؛ خانه‌های فرزندان ابوطالب» یاد کرده‌اند[۱۳] که محققان در ترجمه از تعبیر محله بنی‌هاشم استفاده کرده‌اند.[۱۴]

تخریب

خانه‌ها و بخش‌های مختلف این محله در طول سالیان متمادی دستخوش تغییراتی قرار گرفته بود. در بازسازی‌های اولیه در دوران آل‌سعود، در انتهای این محله در سمت بقیع تغییراتی ایجاد گشت و خیابانی در آنجا ساخته شد.[۱۵] در نهایت در بازسازی دهه شصت از قرن چهاردهم هجری شمسی این محله در طرح توسعه صحن‌های مسجدالنبی قرار گرفت و به‌صورت کامل تخریب شد.[۱۶] و میان مسجدالنبی و قبرستان بقیع به‌صورت سنگ فرش و فضای باز در آمد که به عنوان حیاط باز مسجد مورد استفاده قرار گرفت.[۱۷]

خانه امام سجاد(ع) و خانه امام صادق(ع)

تصویری منسوب به خانه امام صادق(ع) در محله بنی‌هاشم

خانه امام سجاد(ع) و خانه امام صادق(ع) از جمله‌های بناهای معروف در محله بنی‌هاشم بوده‌اند.[۱۸] کوچه‌ی باریکی که خانه امام صادق(ع) در آن قرار داشت به «زُقاق جعفر» مشهور بود.[۱۹] امام صادق(ع) یکی از خانه‌های حارثة بن نعمان انصاری از اصحاب پیامبر[۲۰] را در نیمه اول قرن دوم هجری خرید.[۲۱] این خانه در جنوب شرقی مسجد النبی و در نزدیکی خانه ابو ایوب انصاری قرار داشت. این خانه محل سکونت امام صادق(ع) بود و پس از آن حضرت نیز تا قرن‌ها مورد توجه زائران قرار داشت.[۲۲]

منابع شیعه به خواندن نماز در خانه امام سجاد(ع) و امام صادق(ع) توصیه کرده‌اند.[۲۳] این توصیه‌ها در منابع را نشانگر قِدمت این دو خانه دانسته‌اند.[۲۴]

ارتباط واقعه کوچه بنی‌هاشم با محله بنی‌هاشم

براساس نقل کتاب الاختصاص، از منابع متقدم شیعه، پس از مناظره ابوبکر و حضرت فاطمه(س) درباره فدک، ابوبکر در کاغذی فدک را به فاطمه(س) بازگرداند. پس از خروج فاطمه(س) از نزد ابوبکر، عمر بن خطاب، وی را دید. عمر پس از امتناع از تحویل دادن قباله فدک، آن حضرت را مورد ضرب و شتم قرار داد که موجب سقط فرزند گردید. سپس قباله فدک را به زور گرفت و پاره کرد.[۲۵] با وجود شهرت این واقعه در میان شیعیان به واقعه کوچه بنی‌هاشم، اما مورخان اشاره‌ای به اینکه این واقعه در منطقه‌ای که بعدها کوچه بنی‌هاشم خوانده شده، ذکر نکرده‌اند. شهرت محله بنی‌هاشم را بیشتر به جهت وجود خانه امام صادق(ع) دانسته‌اند که آن را در قرن دوم هجری خریده بود.[۲۶]

نمایشگاه کوچه بنی‌هاشم

در برخی شهرهای ایران از اواخر قرن چهارده شمسی هم‌زمان با ایام فاطمیه، نمایشگاه‌ها و ماکت‌هایی از محله بنی‌هاشم و خانه حضرت زهرا ساخته می‌شود و مورد بازدید عمومی قرار می‌گیرد.[۲۷] این نمایشگاه‌ها شامل غرفه‌ها و صحنه‌هایی از وقایع تاریخی صدر اسلام از جمله واقعه غدیر، سقیفه، خانه حضرت زهرا(س)، شهادت حضرت زهرا(س) قبرستان بقیع و همچنین فضایی مناسب برای آموزش کودکان در امور مذهبی و ارائه محصولات فرهنگی است.[۲۸]

پانویس

  1. محدثی، روح حج، ۱۳۸۶ش، ص۳۳.
  2. قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۲۲۹.
  3. جعفریان، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۲۳.
  4. شنیدنی های حج در گفتگوبا آقای فیض گیلانی، پایگاه حوزه.
  5. شنیدنی های حج در گفتگوبا آقای فیض گیلانی، پایگاه حوزه.
  6. شنیدنی های حج در گفتگوبا آقای فیض گیلانی، پایگاه حوزه.
  7. مرکز تحقیقات حج، أدعیة و آداب الحرمین فی العمرة المفردة، ۱۴۲۶ق، ص۲۶۵.
  8. شنیدنی های حج در گفتگوبا آقای فیض گیلانی، پایگاه حوزه.
  9. مهدویان، حج۲۷ [بیست و هفت]، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۶
  10. یوسفی غروی، موسوعة التاریخ الإسلامی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۹.
  11. محدثی، روح حج، ۱۳۸۶ش، ص۳۳.
  12. قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۲۲۹.
  13. شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا علیه السلام، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۶۱.
  14. مؤسسه فرهنگی هنری موعود عصر، ماهنامه موعود، اسفند ۱۳۸۶ش، ج۸۵، ص۱۲.
  15. شنیدنی های حج در گفتگوبا آقای فیض گیلانی، پایگاه حوزه.
  16. قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۲۲۹.
  17. جعفریان، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۲۳.
  18. شنیدنی های حج در گفتگوبا آقای فیض گیلانی، پایگاه حوزه.
  19. جعفریان، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۲۳.
  20. یوسفی غروی، موسوعة التاریخ الإسلامی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۹.
  21. شراب، فرهنگ اعلام جغرافیایی- تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ۱۳۸۳ش، ص۱۴۹.
  22. شراب، فرهنگ اعلام جغرافیایی ـ تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ۱۳۸۳ش، ص۱۴۹.
  23. ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ص۱۰۲.
  24. جعفریان، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۵۱.
  25. مفید، الاختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۱۸۵.
  26. شراب، فرهنگ اعلام جغرافیایی- تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ۱۳۸۳ش، ص۱۴۹.
  27. نمایشگاه کوچه‌های بنی‌هاشم، خبرگزاری مهر.
  28. «چهاردهمین نمایشگاه کوچه بنی هاشم در قم آغاز به کار کرد»، خبرگزاری مهر.

منابع

  • ابن‌مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، محقق و مصحح جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
  • جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
  • «چهاردهمین نمایشگاه کوچه بنی هاشم در قم آغاز به کار کرد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۴ اسفند ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • شراب، محمد محمد حسن، فرهنگ اعلام جغرافیایی- تاریخی در حدیث و سیره نبوی، مترجم حمیدرضا شیخی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
  • شنیدنی های حج در گفتگوبا آقای فیض گیلانی، پایگاه حوزه، تاریخ درج مطلب: ۸ ابان ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
  • شیخ مفید، الاختصاص، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
  • قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، الهادی، ۱۳۸۱ش.
  • محدثی، جواد، روح حج، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • مرکز تحقیقات حج، أدعیة و آداب الحرمین فی العمرة المفردة، تهران، مشعر، ۱۴۲۶ق.
  • مهدویان، حسن، حج۲۷ [بیست و هفت]، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • مؤسسه فرهنگی هنری موعود عصر، ماهنامه موعود،‌ اسفند ۱۳۸۶ش.
  • نمایشگاه کوچه‌های بنی‌هاشم، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • یوسفی غروی، محمد هادی، موسوعة التاریخ الإسلامی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۳۷۸ش.