مصحف امام علی(ع)

مصحف علی، نخستین مصحف (قرآن) که پس از درگذشت پیامبر (ص)، به دست امام علی (ع) جمع آوری شد. این مصحف امروزه در دسترس نیست و گویا ترتیب جمع‎آوری سوره‌ها در آن، با ترتیب مصحف امروزین متفاوت بوده است.

جمع‌آوری مصحف توسط امام علی (ع)

پس از رحلت پیامبر (ص)، علی (ع) که به نص قطعی و تصدیق پیامبر (ص) از همه مردم به قرآن مجید آشناتر بود، در خانه خود قرآن مجید را به ترتیب نزول در یک مصحف جمع فرمود و هنوز ۶ ماه از رحلت نگذشته بود که فراغت یافت و مصحفی که نوشته بود بر شتری بار کرد پیش مردم آورده نشان داد.

راویانی که از وجود مصحف امام علی(ع) به صراحت سخن گفته اند و یا از موضوع گردآوری قرآن به دست حضرت یاد کرده اند:

1. سلیم بن قیس هلالی (درگذشته 76ق) در کتابش به اصل مصحف امام علی(ع) و ویژگی‌هایش اشاره کرده است. وی این خبر را از چند صحابی پیامبر(ص) و یاران نزدیک امام علی(ع) نقل کرده است؛ مانند ابوذر غفاری (درگذشته 32ق)، سلمان فارسی (درگذشته 34ق)، و ابن عباس (درگذشته 68ق).
2. ابن عباس نیز از راویانی است که مستقلانه درباره مصحف سخن گفته است.

سخن شهرستانی

در تفسیر شهرستانی (درگذشته 548ق) آمده است که حضرت علی (ع) پس از جمع قرآن، با کمک غلامش قنبر آن را به نزد مردم [بزرگان صحابه] بردند. آن‌ها این مجموعه را به دشواری حمل می‌کردند و گویند به اندازه بار شتری بود. حضرت (ع) به ایشان گفت این کتاب الله است به گونه‎ای که بر حضرت محمد (ص) نازل شده است. آن را بین دو جلد (لوح) جمع آورده‌ام. آنان گفتند مصحفت را بردار و ببر ما به آن نیازی نداریم. حضرت (ع) گفت به خدا دیگر هرگز آن را نخواهید دید. وظیفه من این بود که چون جمعش کردم آگاهتان سازم و سپس در حال خواندن این آیه به خانه خود بازگشت:
یَا رَ‌بِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَـٰذَا الْقُرْ‌آنَ مَهْجُورً‌ا (ترجمه:پروردگارا، قوم من این قرآن را رها کردند.)^{[۲۵–۳۰]}

شهرستانی آنان که مصحف امام علی(ع) را به کنار نهادند، با لحنی بازخواست کننده، مورد خطاب قرار می دهد و می نویسد:

چگونه آنان گردآوری علی بن ابی طالب را مطالبه نکردند؟ آیا زید بن ثابت بهتر می توانست بنویسد؟ آیا سعید بن عاص ادیب تر و به فنون و قواعد عرب آشناتر بود یا علی؟ آیا آنان به پیامبر خدا نزدیکتر بودند یا ایشان؟ آری، همه آنان کار علی(ع) را وانهادند و مصحفش را به کنار گذاردند و فراموشش کردند، در حالی که چون از تجهیز و تدفین و نماز بر رسول خدا فارغ شد، سوگند یاد کرد که عبای خویش را جز برای نماز جمعه بر دوش نیندازد مگر آنکه قرآن را گردآورد. بی گمان، او مأمور این کار بود. قرآن را گردآورد؛ چونان که نازل شده بود، بی تحریف و تبدیل و کم و زیاد. پیامبر گرامی همواره او را از موضع آیات و سوره ها آگاه کرده بود و جایگاه و تقدم و تأخر آنها را نشان داده بود.

سخن ابن ندیم

ابن ندیم در کتاب الفهرست می‌گوید: پس از درگذشت پیامبر (ص)، امام علی (ع) ۳ روز در خانه نشست و قرآن را گردآوری نمود و این نخستین مصحفی بود که قرآن در آن گردآوری شد. این مصحف نزد خاندان جعفر بود؛ و من در زمان خویش نزد ابویعلی حمزه حسنی مصحفی به خط علی بن ابی طالب که برخی از صفحه‌هایش از بین رفته بود دیدم و خاندان حسن در طول تاریخ آن را از یکدیگر ارث برده بودند و این است ترتیب سوره‌ها در این مصحف...

امروزه در نسخه‌های موجود الفهرست قسمت ترتیب سوره‌ها به کلی از بین رفته است. علت این تغییر در کتاب ابن ندیم مشخص نیست.

۷ جزء بودن مصحف

چنانکه در تاریخ یعقوبی آمده است قرآن جمع‎آوری شده توسط امام علی (ع) به ۷ جزء بخش شده بود:

جزء اول: بقره، سوره یوسف، عنکبوت، روم، لقمان، حم سجده، ذاریات، هل اتی علی الانسان، الم تنزیل سجده، نازعات، اذا الشمس کورت، اذا السماء انفطرت، اذا السماء انشقت، سبح اسم ربک الاعلی و لم یکن، این جزء بقره است که ۸۸۶ آیه و ۱۵ سوره است.

جزء دوم: آل عمران، هود، حج، حجر، احزاب، دخان، رحمان، حاقه، سال سائل، عبس، و الشمس و ضحاها، انا انزلناه، اذا زلزلت، ویل لکل همزة لمزة، ا لم تر و لایلاف. این است جزء آل عمران که ۸۸۶ آیه و ۱۶ سوره است.

جزء سوم: نساء، نحل، مؤمنون، یس، حم عسق، واقعه، تبارک الملک، یا ایها المدثر، ا رایت، تبت، قل هو الله احد، عصر، قارعه، و السماء ذات البروج، و التین و الزیتون و طس نمل، این است جزء نساء که ۸۸۶ آیه و ۱۶ سوره است.

جزء چهارم: مائده، یونس، مریم، طسم شعراء، زخرف، حجرات، ق و القران المجید، اقتربت الساعة، ممتحنه، و السماء و الطارق، لا اقسم بهذا البلد، الم نشرح لک، عادیات، انا اعطیناک الکوثر و قل یا ایها الکافرون، این است جزء مائده که ۸۸۶ آیه و ۱۵ سوره است.

جزء پنجم: انعام، سبحان، اقترب، فرقان، موسی و فرعون، حم مؤمن، مجادله، حشر، جمعه، منافقون، ن و القلم، انا ارسلنا نوحا، قل اوحی الی و المرسلات و الضحی و الهاکم، این است جزء انعام که ۸۸۶ آیه و ۱۶ سوره است.

جزء ششم: اعراف، ابراهیم، کهف، نور، ص، زمر، شریعت، الذین کفروا، حدید، مزمل، لا اقسم بیوم القیامة، عم یتساءلون، غاشیه، فجر، و اللیل اذا یغشی و اذا جاء نصر الله، این است جزء اعراف که ۸۸۶ آیه و ۱۶ سوره است.

جزء هفتم: انفال، براءه، طه، ملائکه، صافات، احقاف، فتح، طور، نجم، صف، تغابن، طلاق، مطففین و معوذتین، این است جزء انفال که ۸۸۶ آیه و ۱۵ سوره است.

نویسنده تاریخ قرآن در بررسی گفته یعقوبی درباره ترتیب سوره‌ها در مصحف امام علی (ع) می‌نویسد: سخن یعقوبی و تقسیم به ۷ جزء بسیار غریب می‌نماید. چیزی که جمله مورخان و راویان گفته‌اند ترتیبی است بر حسب نزول و مشتمل بر شأن نزول و توضیح بسیاری از مبهمات قرآن؛ اما با پذیرش سخن یعقوبی همه آن سخنان در هم می‌ریزد.

ویژگی‌های مصحف

بیشتر اخبار و روایات حاکی از آن است که مصحف علی (ع) به ترتیب نزول گردآوری شد؛ یعنی مثلاً اول سوره اقرأ، بعد المدثر، پس از آن نون و القلم، سپس مزمل... تا آخر؛ اما درباره اینکه شامل چه بوده و آیا تنها حاوی متن قرآن بوده و یا شأن نزول و ناسخ و منسوخ را نیز داشته است سخنان مختلفی گفته‌اند.

امام باقر(ع) فرمود:

کسی از مردم نیست که بگوید قرآن را چنانکه خداوند نازل فرموده جمع کرده‌ام، مگر اینکه دروغ گفته باشد. قرآن را به ترتیب نزول کسی جمع و حفظ نکرد مگر علی بن ابی طالب.

چنانکه شهرستانی در تفسیرش گفته است قرآن امام علی دارای متن و حاشیه بوده است. از دیگر ویژگی‌های مصحف امام علی (ع) این بوده است که به گفته شیخ مفید (د.۴۱۳ق) و بعضی دیگر از محققان در آن تأویل آیات قرآن نیز وجود داشته است. دیگر آنکه در آن منسوخ بر ناسخ مقدم بوده است. نیز گفته‌اند بسیاری از مبهمات، از جمله نام بعضی از منافقان را [طبعاً در حاشیه] آشکار کرده بوده است. همین‌هاست که باعث پذیرفته نشدن آن شده و حضرت در عین تأیید مصحف عثمان (مصحف امام)، مصحف خود را برای همیشه پنهان داشته است.

بسیاری از منابع شیعی برآنند که آن مصحف به نوبت و توارث در دست ائمه (ع) بوده است و اکنون نزد حضرت ولی عصر (عج) است.

به طور کلی برخی از ویژگیهای مصحف امیرالؤمنین(ع) از این قرار است:

1. دربردارنده همه قرآن بوده است.
2. به خط خود حضرت بوده است.
3. نوع گردآوری بدیع، ابتکاری و انحصاری بوده که مانندش را در جمع و حفظ کسی نیاورده و در این جهت که کسی بتواند شرایط نزول را رعایت کند، کاری بی نظیر بوده است.

منابع

• ابن ندیم، فهرست ابن الندیم، تحقیق: رضا تجدد، بی جا، بی تا (نسخه موجود در لوح فشرده مکتبة اهل البیت (ع) نسخه دوم).
• السجستانی، عبدالله بن سلیمان، کتاب المصاحف، بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
• ایازی، سیدمحمدعلی، مصحف امام علی(ع)، در دانشنامه امام علی(ع)، ج12، زیر نظر علی اکبر رشاد، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1380.
• طباطبائی، سیدمحمدحسین، قرآن در اسلام، مصحح: محمدباقر بهبودی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶ش.
• الشهرستانی، محمدبن عبدالکریم، مفاتیح‌الاسرار و مصابیح‌الابرار، با مقدمه عبدالحسین حائری، طهران: مرکز انتشارات نسخ خطی، ۱۴۰۹ق/۱۳۶۸ش.
• سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق: سعید المندوب، لبنان: دارالفکر، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
• خرمشاهی، بهاء الدین، قرآن پژوهی، تهران: علمی فرهنگی، ۱۳۸۹.
• رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۹.
• یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (ابن واضح یعقوبی)، تاریخ یعقوبی، ج۲، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸.