ابوالفتح حسینی
| مفسر و متکلم شیعی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| تاریخ وفات | سال ۹۷۶ قمری |
| محل دفن | در نزدیکی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی |
| شهر وفات | اردبیل |
| خویشاوندان سرشناس | میرمخدوم عربشاهی قزوینی |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | عصام الدین اسفراینی |
| محل تحصیل | ماوراءالنهر • مشهد • اردبیل |
| تألیفات | تفسیر شاهی در شرح آیات احکام • رساله اصول فقه • مفتاح الباب در شرح الباب الحادی‌عشر • شرح اعتقادات ابن بابویه و ... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | فعالیت در دربار شاه طهماسب صفوی |
ابوالفَتح حسینی (درگذشته۹۷۶ق/۱۵۶۸م)، عالم امامی قرن دهم هجری قمری است. ابوالفتح صاحب کتاب تفسیر شاهی یا آیات الاحکام، نخستین تألیف امامیه در شرح آیات احکام به زبان فارسی است. از دیگر آثار او می‌توان به مفتاح الباب، در شرح الباب الحادی عشر علامه حلی و صفوة الصفا اشاره کرد. تفسیر شاهی او را نخستین اثر شیعی با موضوع آیات الاحکام دانسته اند. او همچنین مدتی در دربار شاه طهماسب صفوی حضور داشته است.
نسب و تحصیلات
ابوالفتح حسینی فرزند میرمخدوم عربشاهی قزوینی، متکلم و فقیه امامی است. گویا به سبب انتساب به سادات شرق، به ابوالفتح شرقه نیز مشهور بوده است.[۱]
برخی او را فرزند میرزا مخدوم مؤلف نواقض الروافض و از نوادگان میر سیدشریف جرجانی (درگذشته ۸۱۶ق) دانسته‌اند،[۲] با این حال شواهد تاریخی چندان به اثبات این ادعا کمک نمی‌کنند.
وی در ماوراء النهر نزد عصام الدین اسفراینی (درگذشته۹۴۳ق) دانش آموخت[۳] و سپس مدتی در مشهد به تدریس پرداخت. پس از آن به سبب اتهاماتی که برخی دربارۀ مذهبش بر او وارد می‌ساختند، به دربار شاه طهماسب صفوی رفت[۴] و در دستگاه او ارج یافت.[۵]
وی در ۹۵۷ق/۱۵۵۰م در مراغه اردوی سپاه شاه را همراهی می‌کرده است.[۶] بعد از آن در اردبیل سکنی گزید و تا پایان عمر در آنجا به تدریس پرداخت.[۷] مدفن وی در نزدیکی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی واقع است.[۸]
آثار چاپی
- تفسیر شاهی، که نخستین تألیف امامیه در شرح آیات احکام به زبان فارسی است[۹] و مجلسی[۱۰] آن را کتابی ارجمند شمرده است. این اثر در ۱۳۸۰ق در تبریز به کوشش ولی الله اشراقی در ۲ مجلد به چاپ رسیده است.
- رسالۀ اصول فقه؛ این رساله به کوشش محمدتقی دانش پژوه به ضمیمۀ فهرستوارۀ فقه هزار و چهار صد سالۀ اسلامی در ۱۳۶۷ش در تهران چاپ شده است.
- مفتاح الباب، در شرح الباب الحادی عشر علامه حلی، به عربی که در ۱۳۶۵ و ۱۳۶۹ش در تهران به کوشش مهدی محقق همراه با متن الباب الحادی عشر به چاپ رسیده است. افندی[۱۱] شرح دیگری بر همان متن به زبان فارسی به ابوالفتح نسبت داده است.
- بازنویس و تهذیب کتاب صفوة الصفا یا المواهب السنیة فی مناقب الصفویة، تألیف ابن بزاز (زنده در ۷۵۹ق) دربارۀ زندگی، سخنان و کرامات صفی الدین اردبیلی، (درگذشته ۷۳۵ق) نیای خاندان صفوی است. آورده‌اند که وی این کتاب را به امر شاه طهماسب تهذیب کرده و بر آن بوده است که متن اصلی صفوة الصفا را به جهت تقیه یا به انگیزۀ مخالفت با تشیع، تحریف کرده‌اند[۱۲] اما برخی از معاصران، تحریر خود وی را نوعی تحریف در متن شمرده‌اند و آن را به انگیزه‌های مذهبی صفویان مربوط دانسته‌اند.[۱۳] به هر روی دانسته نیست که نقش ابوالفتح در سرگذشت پر ماجرای کتاب صفوة الصفا دقیقاً چه بوده است.
آثار خطی
- ابطال اکتساب التصورات، حاشیه بر فصلی از شرح قطب الدین رازی بر شمسیه در منطق به عربی.[۱۴]
- حاشیه بر حاشیۀ میر سید شرف جرجانی بر لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، در منطق به عربی.[۱۵]
- حاشیه بر شرح ملامحمد حنفی بر آداب البحث عضدالدین ایجی، به عربی.[۱۶]
- خلاصة المقولات العشر، در فلسفه و منطق به عربی.[۱۷]
- رسالة فی بحث تقدیم المسندالیه، نقدی به عربی بر رساله قوشجی در همین موضوع.[۱۸]
- شرح اعتقادات ابن بابویه، به فارسی.[۱۹]
- شرح کتاب الکبری، به فارسی از میر سید شرف جرجانی در منطق.[۲۰]
گفتنی است حاجی خلیفه[۲۱] در ذکر یکی از آثار ابوالفتح حسینی بر نام او لقب سعیدی را افزوده[۲۲] و همین اشتباه منشأ خلط برخی آثار وی با آثار میر ابوالفتح محمد بن ابی سعید حسینی، معروف به تاج سعیدی در فهرست‌ها شده است.[۲۳]
پانویس
- ↑ ن.ک: روملو، احسن التواریخ، ص۴۴۳؛ افندی، ریاض العلماء، ج۵، صص۴۸۷، ۴۹۲.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۴۸۶؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۱، ص۱۸۰.
- ↑ روملو، احسن التواریخ، ص۴۴۳؛ قمی، ج۱، ص۵۶۱.
- ↑ روملو، احسن التواریخ، ص۴۴۳؛ قمی، ج۱، ص۵۶۱.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۴۸۶؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۱، ص۱۸۰.
- ↑ نک: افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۴۸۶.
- ↑ روملو، احسن التواریخ، ص۴۴۳؛ قمی، ج۱، ص۵۶۱.
- ↑ اشراقی، مقدمه و حواشی بر تفسیر شاهی ابوالفتح حسینی، ص۷.
- ↑ نکـ: هـ د، چ عربی، ج۱، ص۷۲۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۱۷۴.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۴۸۶.
- ↑ نکـ: کسروی، شیخ صفی و تبارش، ص۶۳.
- ↑ نکـ: کسروی، شیخ صفی و تبارش، ص۶۳.
- ↑ مرعشی، ج۳، ص۱۴۹؛ نیز نکـ: آستان، ج۱۰، صص۳۰-۳۱.
- ↑ مرکزی، ج۱۱، ص۲۴۴۱؛ نیز نکـ: مرعشی، ج۳، ص۱۴۷.
- ↑ آستان، ج۱ (۲)، ص۲۳؛ آلوارت، شمـ ۵۲۹۸؛ عبدالتواب، «قائمة مخطوطات دارالکتب بالمنصورة»، ص۲۹۶؛ احمد، فهرس مخطوطات مکتبة اوقاف العامه فی الموصل، ج۳، ص۱۹۲؛ مرکزی، ج۸، ص۱۵۵
- ↑ نجف، فهرست مخطوطات مکتبة الامام الحکیم العامة، ج۲، ص۶۷؛ طلس، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، ص۳۱۱؛ مرعشی، ج۳، ص۱۴۸.
- ↑ ظاهریه، ص۲۹۱.
- ↑ شورا، ج۲، ص۳۷۹؛ مرکزی، ج۱۳، ص۳۵۰۸.
- ↑ ملی، ج۲، ص۱۱۰.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ نیز نکـ: آلوارت، همانجا.
- ↑ نیز نکـ: استوری، I/1196؛ قس: مرکزی، ج۱۱، ص۲۱۷۶؛ برای عناوین برخی دیگر از آثار وی، نکـ: افندی، ریاض العلماء، ج۵، صص۴۸۶-۴۸۷، ۴۹۲.
منابع
- آستان قدس، فهرست.
- احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبة اوقاف العامه فی الموصل، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
- اشراقی، ولی الله، مقدمه و حواشی بر تفسیر شاهی ابوالفتح حسینی، تهران، ۱۳۶۲ش.
- افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- حاجی خلیفه، کشف الظنون، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۳۵م.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، ۱۳۵۳ق.
- روملو، حسن، احسن التواریخ، به کوشش چارلز نورمن سیدن، تهران، ۱۳۴۲ش.
- شورا، خطی.
- طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
- ظاهریه، خطی (علوم اللغة العربیة).
- عبدالتواب، عبدالرحمن، «قائمة مخطوطات دارالکتب بالمنصورة»، مجلة المخطوطات العربیة، مصر، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
- قزوینی، محمد، «شرح احوال میرزا مخدوم شریفی»، فرهنگ ایران زمین، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۳۲-۱۳۵۳ش.
- کسروی، احمد، «شیخ صفی و تبارش»، کاروند کسروی، به کوشش یحیی ذکاء، تهران، ۱۳۵۶ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- مرعشی، خطی.
- مرکزی، خطی.
- ملی، خطی.
- نجف، محمد مهدی، فهرست مخطوطات مکتبة الامام الحکیم العامة، نجف، ۱۹۷۵م
- Ahlwardt; Storey, C, A., Ppersian Literature, London, 1972.