تفسیر فُرات کوفی تفسیر روایی به زبان عربی، اثر ابوالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی از عالمان، محدّثان و مفسران شیعی نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم قمری است. مولف در این تفسیر تنها آیاتی را گردآورده که در شأن اهل‌بیت(ع) نازل شده‌اند. تفسیر فرات کوفی، از مهم‌ترین مصادر تفسیری شیعه است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | فرات بن ابراهیم کوفی (متوفای ۳۵۲ ق) |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | وزارت ارشاد |
درباره مؤلف
از زندگی فرات کوفی و سال تولد و مرگ او اطلاع دقیقی در دست نیست و نام او نیز در منابع کهن تراجم و رجال نیامده است؛ اما با توجه به سال زندگی کسانی که او در تفسیرش از آنها بی‌واسطه روایت کرده است، برخی حدس زده‌اند که او از علمای شیعه نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم است.[۱] رجال‌شناسان متقدم شیعه نظیر کشّی، نجاشی، شیخ طوسی و متأخرانی چون حسن بن داوود حلی، علامه حلی و محمد بن علی اردبیلی درباره وی هیچ اطلاعی نداده‌اند؛ اما رجال‌شناسان [۲] و عالمان دینی قرون اخیر او را موَثَّق(= مورد اعتماد در نقل حدیث) دانسته‌اند؛ زیرا روایاتش را با احادیث معتبر امامیه هماهنگ دیده‌اند.[۳] آقابزرگ تهرانی می‌نویسد: شیخ صدوق به واسطه پدرش علی بن بابویه و به واسطه محدثانی چون حسن بن محمد بن سعید هاشمی در بسیاری از تألیفات خویش از تفسیر فرات نقل کرده است.[۴]
مذهب مؤلف
در این که فرات کوفی، شیعه بوده است، اختلافی نیست؛ اما درباره امامی یا زیدی بودن او اختلافاتی میان پژوهشگران در گرفته است. برخی با توجه به مطابقت روایات فرات کوفی با احادیث اهل‌بیت(ع) بر امامی بودن او تصریح کرده‌اند.[۵] برخی دیگر با توجه به روایاتی که فرات از زیدیه نقل کرده و نیز عدم تصریح او به دوازده امام(ع) و وجود روایتی از زیدبن علی در اختصاص عصمت به پنج تن آل عبا در این تفسیر، احتمال داده‌اند که فرات هنگام نوشتن تفسیر زیدی بوده است.[۶]با این حال، روایات فرات از صادقین و امام رضا(ع)[۷] و وجود روایات متعدد دالّ بر خروج قائم یا مهدی(عج)[۸] و نیز روایاتی درباره سرچشمه نورانی امامان(ع) که بر خلاف دیدگاههای زیدیه در این باره است، احتمال زیدی بودن فرات را ضعیف می‌کند؛ در عین حال گرایش فرات را به برخی اعتقادات زیدیه نمی‌توان از نظر دور داشت.[۹]
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایش‌های تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روش‌های تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوه‌های نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
اساتید و مشایخ حدیث
از اسناد روایات فرات کوفی در تفسیرش، می‌توان به نام برخی مشایخ او دست یافت. فرات کوفی بیشترین روایات را در تفسیر خویش از حسین بن سعید اهوازی متوفای ۲۵۰ و از اصحاب امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) و از جعفر بن محمد بن مالک فزاری کوفی متوفای ۳۰۰ و عبید بن کثیر عامر کوفی متوفای ۲۹۴ نقل کرده است.[۱۰] مصحح این تفسیر در مقدمه کتاب، ۱۲۶ نفر از مشایخ فرات کوفی را نام می‌برد.[۱۱]
جایگاه
از قرن چهارم قمری به بعد بسیاری از عالمان شیعه فرات و تفسیرش را معتمَد دانسته و از آن روایت کرده‌اند.[۱۲] از این کسانند محمد بن حسن بن احمد بن ولید، از مشایخ صدوق، که در کتاب «فضل زیارة الحسین(ع)» از او نقل کرده و نیز حاکم حسکانی از عالمان اهل سنت در کتاب شواهد التنزیل.[۱۳]
بعدها محدثانی مانند علامه مجلسی[۱۴] و شیخ حر عاملی[۱۵]، فرات و روایاتش را در نهایت حسن و قابل اعتماد دانستند و به تبع آنان عالمان دیگر به تفسیر فرات رجوع و از او روایت کردند. کسانی چون قاضی سعید قمی در شرح الاربعین، مشهدی قمی در تفسیر کنزالدقائق، فیض کاشانی در تفسیر الاصفی، هاشم بن سلیمان بحرانی در البرهان، مامقانی در تنقیح المقال و محمد باقر خوانساری در روضات الجنات[۱۶] از این جمله‌اند.
محتوا
این کتاب ۷۷۵ حدیث تفسیری قرآن کریم را در بر دارد. غالب احادیث از امامان(ع) است و سپس صحابه و برخی تابعین. در تفسیر فرات کوفی تنها آن دسته از آیات تفسیر شده‌اند که روایت یا روایاتی در شأن نزول آنها در دست بوده است. این روایات غالبا از تعالیم و باورهای شیعی سخن می‌گویند و آیات مورد نظر را بنابر همین میزان تفسیر، تاویل قریب یا بعید می‌کنند.[۱۷][۱۸]
مولف در مقدمه کتاب روایتی را از اصبغ بن نباته به نقل از امیرالمؤمنین(ع) نقل کرده است که فرمود: قرآن چهار قسمت است؛ یک چهارم آن خاصِ ما اهل بیت است، یک چهارم آن در مورد دشمنانمان است، و یک چهارم آن واجبات و احکام، یک چهارم آن حلال و حرام است؛ و کرائم قرآن(آیات شاخص قرآن زیرا واژه کرائم جمع کریمه است که به بهترین شیء در هر مجموعه گفته می شود) در مورد ماست. [۱۹][یادداشت ۱]روایت ۱۴ و ۱۵ در مقدمه کتاب کرائم قرآن را به شخص امیرالمؤمنین(ع) اختصاص داده است. ابن عباس به نقل از پیامبر(ص) نقل کرده که فرمود: خداوند کرائم قرآن را در باره علی(ع) نازل کرده است.[۲۰][یادداشت ۲]
کتاب با تفسیر سوره «فاتحه الکتاب» آغاز شده و با سوره «الناس» پایان یافته است. نخستین روایت نقل شده در تفسیر سوره حمد از امام صادق(ع) است که فرمود: پیامبر(ص) بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ را با صدای بلند خوانده است.[۲۱] دومین روایت درباره تفسیر آیه اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ است که رسول خدا(ص) فرمود: صراط مستقیم همان دین خداست که جبرئیل بر محمد(ص) نازل کرده است ودر تفسیر صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ فرمود: خداوند شیعه علی(ع) را با ولایت مشمول نعمت کرده است که در پرتو آن نه مشمول غضب خدا هستند و نه گمراه می‌شوند.[۲۲]مطلب پایانی تفسیر روایتی از ابن عباس درباره وسوسه خناس در دل فرزندان آدم است که با ذکر خدا پنهان شده و می‌رود. (و خناس بودنش نیز به همین جهت است که با ذکر خدا رفتنی است.)[۲۳]
روش‌شناسی و ویژگی‌های تفسیر
- این تفسیر، به روش ترتیبی است و بر اساس ترتیب سوره‌ها تنظیم شده است. با این حال، فرات کوفی تنها آیاتی را آورده که به باور او ارتباطی با تعالیم و اعتقادات شیعی داشته و در شأن اهل‌بیت(ع) بوده‌اند.
- تفسیر فرات کوفی، تفسیر روایی است بدین معنا که او تنها به ذکر روایات تفسیری پرداخته و هیچگونه اندیشه‌گری، اجتهاد و اظهار نظر شخصی درباره معانی آیات ارائه نکرده است.
چاپ‌ها
تفسیر فرات کوفی اولین بار در سال ۱۳۵۴ق، در نجف به اهتمام و مقدمه محمدعلی غروی اردوبادی چاپ شد که ۷۶۶ حدیث دارد.[۲۴] این تفسیر با تحقیق و تصحیح محمدالکاظم توسط وزارت ارشاد اسلامی در سال ۱۴۱۰ق در تهران با ۷۷۵ حدیث به چاپ رسید.
پانویس
- ↑ زنجانی اصل، دانشنامه جهان اسلام، ذیل مدخل «تفسیر فرات کوفی».
- ↑ برای نمونه نک: جواهری، المفید من معجم رجال الحدیث، ص ۴۵۳.
- ↑ نک: مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۳۷؛ مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، بخش ۲، ص۳؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۵، ص۳۵۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۴، ص۲۹۸ و ۲۹۹.
- ↑ مامقانی، نقیح المقال، ج ۲، بخش ۲، ص ۳.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به فرات کوفی، مقدمه محمد کاظم، ص ۱۱.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به همان، حدیثهایش ۳۸۴، ۳۸۵، ۶۰۱، ۶۰۴.
- ↑ برای نمونه: حدیثهایش ۴۸، ۲۴۹، ۶۰۷، ۶۲۷، ۷۴۷.
- ↑ موحدی محب، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، ص۳۸۴۰.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۴، ص۲۹۸.
- ↑ فرات کوفی، تفسیر فرات کوفی، مقدمه کتاب، ص۲۵ – ۴۰.
- ↑ زنجانی اصل، دانشنامه جهان اسلام، ذیل مدخل «تفسیر فرات کوفی».
- ↑ فرات کوفی، تفسیر فرات کوفی، مقدمه کتاب، ص۴۰ و ۴۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۳۷.
- ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۹۴.
- ↑ عبداللّه موحدی محب، نگاهی به تفسیر فرات کوفی، ص ۳۶.
- ↑ برای دسته بندی موضوعی از مطالب تفسیر رجوع کنید به فرات کوفی، چاپ محمدکاظم، فهرست، ص ۶۲۷۶۷۲؛ درباره دیگر ویژگی‌های ترتیب آیات در سوره‌ها رجوع کنید به تفسیر فرات کوفی، ، مقدمه کتاب، ص۱۴۱۵.
- ↑ زنجانی اصل، دانشنامه جهان اسلام، ذیل مدخل «تفسیر فرات کوفی».
- ↑ فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۶.
- ↑ فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۷.
- ↑ فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۰.
- ↑ فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۲.
- ↑ فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۲۱.
- ↑ فرات کوفی، تفسیر فرات کوفی، ص۲۳ و ۲۴.
یادداشت
- ↑ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيٍّ (ع) قَالَ: الْقُرْآنُ أَرْبَعَةُ أَرْبَاعٍ رُبُعٌ فِينَا وَ رُبُعٌ فِي عَدُوِّنَا وَ رُبُعٌ فَرَائِضُ وَ أَحْكَامٌ وَ رُبُعٌ حَلَالٌ وَ حَرَامٌ وَ لَنَا كَرَائِمُ الْقُرْآنِ.
- ↑ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ قَالَ [النَّبِيُّ ص] إِنَّ اللهَ تَعَالَى أَنْزَلَ فِي عَلِيٍّ كَرَائِمَ الْقُرْآنِ.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، دار‌الأضوا، بیروت ۱۴۰۳ق.
- جواهری، محمد، المفید من معجم رجال الحدیث، قم، نشر محلاتی، ۱۴۲۴ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۰ق.؛ چاپ محمدعلی غروی اوردبادی، نجف ۱۳۵۴، چاپ افست قم، بی‌تا؛ همان، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹-۱۳۵۲.
- موحدی محب، عبدالله، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، آینه پژوهش، سال ۱۰،ش ۶ (بهمن اسفند ۱۳۷۸).
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- روایات تحریف در تفسیر فرات کوفی
- نگاهی به تفسیر فرات کوفی
- تفسیر فرات کوفی