تفسیر نعمانی (کتاب)
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| سبک | کلام، اصول فقه |
| زبان | عربی |
تَفْسیر نُعْمانی، نوشته‌ای در علوم قرآن با نگاه شیعی، منسوب به ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی (متوفی ۳۶۰ق /۹۷۱م). در انتساب این رساله به نعمانی تردیدهایی وجود دارد. این نوشته گاهی با عنوان رساله المحکم و المتشابه سید مرتضی به چاپ رسیده است. مباحث مطرح شده در این رساله بیشتر شامل موضوعات علوم قرآنی، اصول فقه و برخی مباحث کلامی است.
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایش‌های تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روش‌های تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوه‌های نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
محتوای رساله
بر خلاف نام تفسیر که بر این رساله نهاده شده، مباحث مطرح‌شده در آن بیشتر شامل موضوعات علوم قرآنی، اصول فقه و برخی مباحث کلامی است.
رساله با مقدمه‌ای در فضیلت و جایگاه قرآن کریم و ضرورت رجوع به اهل بیت(ع) برای فهم و تفسیر صحیح آیات الهی آغاز می‌شود. پس از این مقدمه، روایتی از امیرالمؤمنین(ع) ذکر می‌گردد که آیات قرآن را به هفت قسم تقسیم می‌نماید و به دنبال این روایت اقسام دیگری می‌آید که تقریباً فهرست مطالب مطرح شده در متن رساله است و به ۶۰ مبحث می‌رسد.
از جمله این مباحث می‌توان به موضوعاتی چون ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص، تحریف، ردّ برخی نظرات در باب ایمان و کفر و زیادت و نقصان آن، رد بر ثنویان و زندیقان، رد بر یهود و نصارا و رد بر قائلان به رأی و قیاس اشاره کرد.
پس از ذکر این فهرست، بیان می‌شود که شیعیان در هنگام فراغت به نزد امیرالمؤمنین(ع) آمده، درباره این موضوعات از ایشان پرسش می‌کردند.[۱] و این رساله درواقع پاسخ‌های آن حضرت به این پرسش‌هاست. در جای‌جای رساله نیز به موضوع پرسش و پاسخ اشاره شده است.[۲]
با وجود تلاش مؤلف برای انتساب متن به امیرالمؤمنین(ع) و بازگو نمودن آن از زبان ایشان، در این رساله مباحثی آمده است که به دوره‌های بعدی مربوط‌اند و در نتیجه، این انتساب را با تردید مواجه می‌سازد. از جمله این مباحث می‌توان به موضوعاتی همچون زیادت و نقصان ایمان و کفر، نقد اجتهاد و قیاس و نقد آرای معتزله اشاره نمود.[۳]
انتساب رساله به نعمانی
گرچه کتابی تفسیری به نعمانی نسبت داده شده است؛ اما نمی‌توان رساله موجود را همان کتاب دانست.
در کتاب‌های رجالی و فهرست ها تا زمان ابن شهر آشوب (متوفی ۵۸۸ق/۱۱۹۲م) اثری از کتاب تفسیر در میان آثار و تألیفات نعمانی به چشم نمی‌خورد.ابن شهر آشوب اولین کسی است که در ذیل نام ابوعبدالله محمد بن ابراهیم از کتابی با عنوان تفسیر القرآن لاهل البیت(ع) یاد می‌کند.[۴] رساله موجود که به تفسیر نعمانی مشهور است نیز روایتی را به نقل از کتاب تفسیر نوشته نعمانی نقل کرده است؛[۵] این امر می‌تواند قرینه دیگری بر وجود کتاب مذکور باشد؛ به ویژه که نعمانی این روایت را از ابن عقده نقل نموده که استاد وی بوده و نعمانی در کتاب الغیبه نیز از وی بسیار نقل روایت کرده است.[۶]
به هر روی، حتی اگر بتوان اثبات کرد که نعمانی کتابی تفسیری داشته است، بازهم روشن است که رساله موجود با آن تفسیر متفاوت است و فقط یک روایت از آن کتاب در این رساله نقل شده است. احتمالاً نقل همین روایت، موجب انتساب این رساله به نعمانی گشته است.
مؤلف رساله
درباره مؤلف این رساله باید گفت اگرچه نام وی برای ما آشکار نیست، اما با بررسی ویژگی‌های محتوایی رساله می‌توان به برخی از خصوصیات وی پی برد.
با توجه به استفاده مؤلف این رساله از تفسیر اثر نعمانی و با توجه به اینکه نعمانی در سال ۳۶۰ قمری درگذشته است، کهن‌ترین تاریخی که می‌توان برای زمان تألیف این رساله در نظر گرفت، همان نیمه دوم قرن چهارم هجری قمری است.
با توجه به اینکه مباحث کلامی بسیاری در این رساله مطرح شده است و نگاه متکلمانه در جای جای آن به چشم می‌خورد، می‌توان مؤلف این رساله را یک متکلم دانست. وی اگرچه در نقل روایات از روش محدثان در ذکر اسانید پیروی نمی‌کند، اما در مواردی اندیشه‌های او به حدیث گرایان نزدیک می‌شود که به عنوان نمونه می‌توان به دفاع از نظریه تحریف قرآن[۷] و روش وی در نقد اصحاب قیاس و اجتهاد[۸] اشاره نمود.
منابع رساله
مؤلف این رساله جز تفسیر اثر نعمانی به دیگر منابع خود اشاره نمی‌کند، اما با کاوش در دیگر کتب می‌توان به برخی از این منابع دست یافت. افزون بر تفسیر علی بن ابراهیم قمی که مؤلف احتمالاً به عنوان اصلی‌ترین منبع خود از آن بهره جسته، در مباحث مربوط به ضرورت وجود امام و شرایط و ویژگی‌های وی[۹] به‌اندیشه‌ها و آثار هشام بن حکم نظر داشته است.[۱۰]
همچنین بخش عمده‌ای از مطالب این رساله در رد بر قائلان به رأی و قیاس[۱۱] در پاسخ به آرای مطرح شده از سوی شافعی (متوفی۲۰۴ق/ ۸۱۹م) در کتاب الرساله[۱۲] بیان شده است.[۱۳]
شباهت این رساله با مقدمه تفسیر قمی
موضوع دیگری که درباره تفسیر نعمانی مطرح است، مشابهت فراوان با مقدمه تفسیر علی بن ابراهیم قمی و رساله‌ای از سعد بن عبدالله اشعری است که مجلسی بخش‌هایی از آن را در اختیار گذاشته است[۱۴]
پس از مقایسه میان این سه متن، در توضیح شباهت میان آنها می‌توان چنین گفت که مقدمه تفسیر قمی و رساله سعد بن عبدالله اشعری دو تحریر از متنی واحد هستند، اما شاکله اصلی رساله تفسیر نعمانی با توجه به مقدمه تفسیر قمی سامان یافته، و توضیحات و مثال‌های بیشتر از متن تفسیر به آن افزوده شده و با استفاده از منابعی دیگر مباحث دیگری نیز به آن اضافه گردیده است.،[۱۵]
دسترسی به این رساله
تا پیش از قرن یازدهم هجری قمری، گزارشی از این رساله در دست نیست و نخستین آگاهی ما از این رساله به دورانی بازمی گردد که فیض کاشانی (متوفی۱۰۹۱ق)،[۱۶] و بعد حر عاملی (متوفی ۱۱۰۴ق)[۱۷] به نقل از آن می‌پردازند و علامه مجلسی (متوفی ۱۱۱۰ق) آن را به طور کامل در بحار الانوار درج نموده است.،[۱۸]
پس از آن فاضل هندی (متوفی ۱۱۳۷ق)[۱۹] یوسف بحرانی (متوفی ۱۱۸۶ق)،،[۲۰] محقق نراقی (متوفی ۱۲۴۵ق)،[۲۱] صاحب جواهر (متوفی ۱۲۶۶ق)،.[۲۲] محدث نوری (متوفی ۱۳۲۰ق)[۲۳] و دیگر علمای شیعه از این رساله بهره برده‌اند.
مجلسی هنگام نقل این رساله سلسله سندی برای آن ذکر نمی‌کند، بلکه بیان می‌دارد که از طریق وجاده به نسخه‌ای از آن دست یافته است. اجازاتی که برای این کتاب نقل شده[۲۴] نیز از تلفیق چند اجازه به دست آمده است و به شکل متصل وجود خارجی ندارد (یعنی زنجیره کاملی از کسانی که این رساله را از نعمانی نقل کرده باشند، در دسترس نیست و سلسله راویانی موجود کامل نیستند).
انتشار تحت نام رسالة المحکم و المتشابه
این رساله با نام رساله المحکم و المتشابه منسوب به سید مرتضی (متوفی ۴۳۶ق) نیز شهرت دارد، اما در میان آثار وی چنین کتابی ثبت نشده، و محتوا و سبک نگارش این رساله نیز با آرا و آثار سیدمرتضی متفاوت است.[۲۵]
نسخ خطی موجود
درباره نسخ خطی موجود از این رساله نیز باید گفت که دوران کتابت همه این نسخه‌ها به سده یازدهم قمری و ادوار بعدی باز می‌گردد[۲۶]
پانویس
- ↑ تفسیر نعمانی، ص۶.
- ↑ مثلاً، تفسیر نعمانی، ص۱۱، ۱۲، ۲۳، جاهای مختلف.
- ↑ مثلاً نک: رساله نعمانی، ص۵، ۶۲، ۹۱، ۹۵، جاهای مختلف.
- ↑ ابن شهر آشوب، ص۱۶۸
- ↑ رساله «تفسیر نعمانی»، ص۳
- ↑ برای نمونه، نک: الغیبه، ص۲۷، ۳۴، ۳۵، جاهای مختلف
- ↑ ص ۲۶- ۲۸
- ↑ ص ۹۱- ۹۷
- ↑ ص ۵۵، ۶۴- ۶۵، ۸۸- ۸۹
- ↑ نک: ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمه، ص۲۰۷-۲۰۹؛ علل الشرایع، ج۱، ص۲۰۲- ۲۰۵؛ معانی الاخبار، ص۱۳۳.
- ↑ ص ۹۱- ۹۷
- ↑ ص ۴۸۰، ۴۸۷- ۴۹۰
- ↑ برای تفصیل این بحث و منابع دیگر نک: زعفرانی زاده، بازشناسی متن تفسیر نعمانی، ص۴۸- ۶۵.
- ↑ نک: ج۸۹، ص۶۰-۷۳، نیز ج۸۰، ص۴۷، ج۸۱، ص۷۱، ص۳۸۲، ج۹۰، ص۹۷، جاهای مختلف
- ↑ برای مقایسه تفصیلی میان تفسیر نعمانی و دو اثر دیگر، نک: زعفرانی زاده، ص۲۱- ۴۷
- ↑ فیض کاشانی، التفسیر الصافی، ج۱، ص۲۵۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۴، ص۲۱۶، جاهای مختلف؛ و الفصول المهمه، ج۱، ص۵۹۸، جاهای مختلف در همه موارد به نقل از رساله المحکم و المتشابه.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۹۰- ۹۷.
- ↑ فاضل هندی، کشف اللئام، ج۳، ص۷۷.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ج۶، ص۲۹۹ و ۳۹۶، ج۸، ص۵۹، جاهای مختلف
- ↑ نراقی، مستندالشیعه، ج۲، ص۱۶۰؛ ج۱۰، ص۸۴.
- ↑ جواهر الکلام، ج۷، ص۲۷۰، ۳۶۰؛ ج۱۰، ص۲۶۲، جاهای مختلف.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۷۶، ج۳، ص۱۷۲، ج۶، ص۵۱۵، جاهای مختلف، (همه به نقل از المحکم و المتشابه)
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۱۱۵؛ امین، ج۱، ص۹۰-۹۱.
- ↑ در این باره، نک: موسوی، ص۱۱۴-۱۱۶
- ↑ برای فهرستی از این نسخ خطی، نک: حجتی، ج۱، ص۴۱۷-۴۱۹
منابع
- ابن بابویه، محمد، علل الشرائع، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۹۶م.
- ابن بابویه، محمد، کمال الدین و تمام النعمه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۵ق.
- ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.
- ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
- بحرانی، یوسف، الحدائق الناضره، به کوشش محمدتقی ایروانی، قم، جامعه مدرسین.
- «تفسیر نعمانی»، بحارالانوار (نک: هم، مجلسی).
- حجتی، محمدباقر، فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی کتابخانه‌های جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۷۰ش.
- حر عاملی، محمد، الفصول المهمه، به کوشش محمد قائینی، قم، ۱۴۱۸ق.
- حر عاملی، وسائل الشیعه، به کوشش محمدرضا حسینی جلالی، قم، ۱۴۱۴ق.
- زعفرانی زاده، سعید، بازشناسی متن تفسیر نعمانی، نقد بیرونی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران.
- شافعی، محمد، الرساله، به کوشش احمد محمدشاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
- صاحب جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
- فاضل هندی، محمد، کشف اللئام، قم، ۱۴۱۶ق.
- فیض کاشانی، محسن، التفسیر الصافی، به کوشش حسین اعلمی، قم، ۱۴۱۶ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
- موسوی، ا. م.، «رسائلی پیرامون تفسیر و علوم قرآن منسوب به اهل بیت(ع)»، کیهان اندیشه، تهران، ۱۳۶۸ش، شماره ۲۸.
- نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۱۶ق.
- نراقی، احمد، مستندالشیعه، مشهد، ۱۴۱۵ق.
- نعمانی، محمد، الغیبه، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۷ق.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، ۱۴۰۸ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دائره المعارف بزرگ اسلامی
- دانشنامه جهان اسلام
- سرچشمه‌های متنی کهن؛ سیری در منابع تفسیر نعمانی
- تفسیر نعمانی: بازشناسی منابع و هویت مؤلف