قنوت

تصویری از قنوت در نماز جماعت در صحن آینه حرم حضرت معصومه(س) به امامت آیت الله مرعشی نجفی

قنوت عملی مستحب در نماز است که در رکعت دوم دست‌ها تا مقابل صورت به طرف آسمان بالا می‌آورند و دعا می‌خواند. قنوت در بیشتر نمازها فقط یک‌بار در رکعت دوم پس از خواندن حمد و سوره و پیش از رکوع انجام می‌شود.

در قنوت هر ذکر و دعایی را می‌توان خواند. جایز بودن خواندن ذکر غیرعربی در قنوت مورد اختلاف فقها است؛ برخی آن را صحیح و عده‌‌ای آن را نادرست می‌دانند؛ ولی در عین حال خواندن ذکر غیرعربی را موجب باطل شدن نماز نمی‌دانند.

در هنگام قنوت، برخی از اعمال مستحبی نظیر گفتن تکبیر پیش از رکوع، بلندخواندن ذکر قنوت، خواندن برخی از آیات قرآن از جمله آیه ۲۰۱ سوره بقره توصیه شده است. در صورت فراموش‌کردن قنوت اگر قبل از رسیدن به رکوع یادش آمد می‌توان آن را بجا آورد.

اهل‌سنت در صحت قنوت اختلاف نظر دارند؛ برخی از آنان خواندن قنوت در نماز واجب را بدعت می‌دانند و گروهی تنها برای نماز صبح صحیح می‌دانند.

مفهوم‌شناسی

قنوت در لغت به معنای فرمانبردای همراه با فروتنی است. در قرآن واژه قنوت و مشتقات آن، سیزده مرتبه به معنای دعا، عبادت، نماز و اطاعت آمده است. در اصطلاح ‏فقه به خواندن دعا به شیوه‌ای خاص پس از حمد و سوره در نمازهای واجب و مستحبی گفته می‌شود.

احکام

در قنوت باید دست‌ها را بلند کرد. مستحب است کف دست‌ها را به هم متصل نمود و رو به سوی آسمان قرار داده و آنها را تا مقابل صورت بالا آورد. همچنین مستحب است نگاه نمازگزار در هنگام قنوت به کف دست‌هایش باشد. برخی از فقها بلند کردن دست‌ها در قنوت را لازم ندانسته‌اند.

خواندن دعا یا ذکری خاص در قنوت شرط نیست؛ بلکه می‌توان هر ذکری را خواند. بهتر است قنوت را با صدای بلند بخواند؛ مگر آنکه موجب شود امام جماعت صدای او را بشنود.

قنوت در نمازهای مختلف

به جز نمازهای عیدین، جمعه، آیات و وتر در همه نمازهای دیگر قنوت فقط یک‌ مرتبه پس از خواندن حمد و سوره و پیش از رکوع رکعت دوم انجام می‌شود. در نماز عیدفطر و قربان در رکعت اول پنج قنوت و در رکعت دوم چهار قنوت خوانده می‌شود. در نماز آیات پنج قنوت، در نماز جمعه دو قنوت یکی پیش از رکوع رکعت اول و دیگری بعد از رکوع رکعت دوم و در نماز وتر پس از حمد و سوره رکعت اول قنوت خوانده می‌شود.

دعای امیرالمومنین علیه‌السلام در قنوت:
«اللَّهُمَّ إِلَیْكَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ وَ نُقِلَتِ الْأَقْدَامُ وَ رُفِعَتِ الْأَیْدِی وَ مُدَّتِ الْأَعْنَاقُ وَ أَنْتَ دُعِیتَ بِالْأَلْسُنِ وَ إِلَیْكَ سِرُّهُمْ وَ نَجْوَاهُمْ فِی الْأَعْمَالِ رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفَاتِحِینَ اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَیْكَ (فَقْدَ نَبِیِّنَا وَ غَیْبَةَ إِمَامِنَا) وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا وَ كَثْرَةَ أَعْدَائِنَا وَ تَظَاهُرَ الْأَعْدَاءِ عَلَیْنَا وَ وُقُوعَ‏ الْفِتَنِ‏ بِنَا فَفَرِّجْ ذَلِكَ اللَّهُمَّ بِعَدْلٍ‏ تُظْهِرُهُ‏ وَ إِمَامِ حَقٍّ نَعْرِفُهُ‏ إِلَهَ الْحَقِّ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ.»
خدايا! چشم‌ها به سوى تو خيره شده و گام‌ها به سوى تو برداشته شده و دست‌ها به سوى تو برداشته و گردن‌ها به سوى تو كشيده شده است و تو با زبان‌ها خوانده مى‌شوى و پنهان و نجواى مردم در اعمال به سوى تو باشد. اى پروردگار ما! ميان ما و قوم ما به حق راه بگشاى و تو بهترين گشايندگانى. بار خدایا، ما به تو شکایت می‌‌کنیم از فِقدان پیامبرمان و غایب بودن اماممان و کمی افرادمان و زیادیِ دشمنانمان و دست به هم دادنشان علیه ما و افتادنِ فتنه‌‏ها در میان‌مان؛ پس ای پروردگار، گشایش این‏ها را با عدالتی که آشکار کنی و امامِ بر حقّی که می‌شناسیم فراهم کن، ای خدایِ حق اجابت فرما ای پرورگار جهانیان.» *

*منبع: گزیده مفتاح الفلاح، شیخ بهایی،۱۳۸۷ش، ص۵۳

‏

«... بار خدایا، ما به تو شکایت می‌‌کنیم از فقدان پیامبرمان و غایب بودن اماممان و کمی افرادمان و زیادیِ دشمنانمان و دست به هم دادنشان علیه ما و افتادن فتنه‌‏ها در میان‌مان؛ پس ای پروردگار، گشایش این‏ها را با عدالتی که آشکار کنی و امام بر حقّی که می‌شناسیم فراهم کن، ای خدای حق اجابت فرما.»

خواندن قنوت به زبان غیرعربی

درباره خواندن قنوت به غیر زبان عربی دو دیدگاه وجود دارد: برخی مانند امام خمینی، آیت الله بهجت، آیت الله خامنه‌ای و آیت الله نوری همدانی آن را صحیح می‌دانند. علمایی مانند آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله فاضل لنکرانی غیرعربی خواندن قنوت را نادرست می‌دانند؛ در عین حال آن را موجب باطل شدن نماز نمی‌دانند.گفته شده میرزا جواد ملکی تبریزی مکرر در قنوتش این بیت حافظ را می‌خوانده است:

زان پیشتر که عالم فانی شود خراب

ما را زجام باده گلگون خراب کن

چرخاندن انگشتر در قنوت نماز و فراموش کردن قنوت

برخی در هنگام قنوت نماز نگینِ انگشتر خود را به سمت کف دست می‌چرخانند. بر اساس فتوای مراجع این کار هیچ استحبابی ندارد و روایتی درباره مستحب بودن چنین عملی نیامده است اما نماز را باطل نمی‌کند. در برخی منابع فقهی آمده است اگر کسی قنوت نماز را فراموش کرد در صورتی که در رکوع و بعد از آن تا قبل از سجده یادش آمد می‌تواند آن را انجام دهد.

مستحبات

خواندن برخی از آیات قرآن و اذکار در قنوت نماز رواج دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• گفتن تکبیر و بالا بردن دست‌ها تا نزدیک گوش پیش از قنوت.
• بالا آوردن دست‌ها تا مقابل صورت و قرار دادن کف دست‌ها رو به آسمان در هنگام قنوت.
• چسباندن انگشتان دست به یکدیگر به جز دو انگشت شست که بهتر است آن‌ها را از انگشتان دیگر دور کرد.
• طولانی کردن قنوت البته در نماز جماعت، باید حال مأمومین رعایت شود.
• بلند خواندن ذکر قنوت در نماز فرادا.

پیامبر اکرم(ص) فرمود:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: «أَطْوَلُکمْ قُنُوتاً فِی دَارِ الدُّنْیا أَطْوَلُکمْ رَاحَةً یوْمَ الْقِیامَةِ فِی الْمَوْقِفِ»
هر کس در دنیا قنوتش طولانی تر باشد در قیامت آسایش طولانی‌تری دارد.

منبع: شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۴۸۷

دعاهای متداول

در متون روایی و فقهی خواندن برخی از آیات قرآن و اذکار توصیه شده است که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• آیه ۲۰۱ سوره بقره «رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ».«پروردگارا! در اين دنيا به ما نيكى و در آخرت [نيز] نيكى عطا كن، و ما را از عذاب آتش [دور] نگه دار.»
• آیه ۴۱ سوره ابراهیم «رَ‌بَّنَا اغْفِرْ‌ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ».پروردگارا، روزى كه حساب برپا مى‌شود، بر من و پدر و مادرم و بر مؤمنان ببخشاى.»
• آیه ۸ سوره آل عمران «رَ‌بَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَ‌حْمَةً».«پروردگارا، پس از آنكه ما را هدايت كردى، دلهايمان را دستخوش انحراف مگردان، و از جانب خود، رحمتى بر ما ارزانى دار كه تو خود بخشايشگرى.»
• همچنین مستحب است کلمات فرج خوانده شود و آن عبارت است از: «لٰا الٰهَ الَّا اللّٰهُ الْحَلٖیمُ الْکَرٖیمُ لٰا الٰهَ الَّا اللّٰهُ الْعَلِی الْعَظٖیمُ سُبْحٰانَ اللّٰهِ رَبِّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ الْارَضینَ السَّبْعِ وَمٰا فیهِنَّ وَمٰا بَینَهُنَّ وَ ربِّ الْعَرْشِ الْعَظٖیمِ وَالْحَمْدُللّٰهِ رَبِّ ‌الْعٰالَمٖینَ».«نیست خدائی سزاوار پرستش، مگر خدای یکتای بی‌همتایی که بلندمرتبه و بزرگ است.پاک و منزّه است خداوندی که پروردگار هفت آسمان، و پروردگار هفت زمین است. پروردگار هر چیزی است که در آسمان‌ها و زمین‌ها و ما بین آنهاست، و پروردگار عرش بزرگ است.حمد و ثنا مخصوص خداوندی است که پرورش دهنده تمام موجودات است.»
• در قنوت نماز وتر خواندن دعایی مستحب است که آغازش این است: اِلهى كَيْفَ اَصْدُرُ عَنْ بابِكَ بِخَيْبَةٍ مِنْكَ وَ قَدْ قَصَدْتُهُ عَلى ثِقَةٍ بِكَ...

مشروعیت قنوت از دیدگاه اهل‌سنت

اهل‌سنت درباره صحت قنوت اختلاف نظر دارند؛ حنفی‌ها و حَنابله خواندن قنوت در غير نماز وتر را بدعت می‌دانند اما شافعیان و مالكیان علاوه بر نماز وتر، خواندن قنوت در نماز صبح را مستحب است.

تک نگاری

• کتاب القنوت تحقیقی فقهی، روایی و قرآنی درباره قنوت و بررسی ادله مشروعیت آن و تبیین دیدگاه‎های امامیه در مورد مشروعیت قنوت در نماز و نیز نقل دیدگاه مذاهب اهل ‎سنت در این موضوع است. نویسنده کتاب عبدالرسول غفاری که نشر دلیل ما در سال ۱۳۸۹ش. آن را چاپ و منتشر ساخته است.
• ق مثل قنوت، برگزیده‌ای است از دعاهای قرآنی نوشته امیر خاقانی. نشرمناجات. سال۱۴۰۰ش. مشهد.
• الدعا، ربنا: شامل ۳۱ دعا از قرآن با کلمه ربنا که می‌توان در قنوت خواند. نوشته جواد کشاورز، نشر باقیات، قم ۱۳۹۳ش.
• قنوت قانتون، نوشته صابر رازگردانی‌شراهی ،نشر حفی، سال ۱۴۰۱ش.