امام جمعه
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
| فروع دین |
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
امام جمعه، پیش‌نمازِ نماز جمعه. بر پایه فتواهای فقیهان، عدالت، حلال‌زادگی، ایمان، بلوغ و مردبودن از شرایط تصدی امامت جمعه است. بر اساس گزارش‌های تاریخی، پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) خود نماز جمعه را می‌خواندند یا افرادی را برای اقامه آن تعیین می‌کردند.
در حکومت‌های اسلامی، امامت جمعه منصبی حکومتی هم بود. ازاین‌رو حاکمان خود نماز جمعه را اقامه می‌کردند یا امامان جمعه را منصوب می‌کردند. از جمله در حکومت‌های امویان، عباسیان، عثمانیان و صفویان امامان جمعه را حاکمان منصوب می‌کردند.
در جمهوری اسلامی ایران، «شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه» که اعضای آن را رهبر منصوب می‌کند، امور نماز جمعه شهرها را مدیریت می‌کند.
نماز جمعه
امام جمعه به کسی گفته می‌شود که نماز جمعه را امامت می‌کند.[۱] نماز جمعه نمازی دورکعتی است که در ظهر روز جمعه به جای نماز ظهر و به جماعت می‌خوانند. به‌فتوای فقیهان شیعه، اقامه این نماز با حضور یا اجازه امامِ معصوم یا نایب او واجب است.[۲] فقیهان درباره حکم اقامه نماز جمعه در زمان غیبت امام زمان(عج) اختلاف‌نظر دارند. به‌گفته شهید اول، از نظر بیشتر آنان اقامه نماز جمعه در عصر غیبت جایز است. با این حال، سَلّار دیلمی، سید مرتضی و ابن‌ادریس حلی از فقهای شیعه در قرن پنجم و ششم قمری، اقامه آن در زمان غیبت را جایز ندانسته‌اند.[۳]
امامت جمعه، منصبی حکومتی
به گفته رسول جعفریان تاریخ‌پژوه معاصر، امامت جمعه همیشه منصبی حکومتی هم بوده است.[۴] در صدر اسلام، نماز جمعه به امامت پیامبر(ص)،[۵] امام علی(ع) و یا افرادی از طرف آنها امامت می‌شد.[۶] همچنین در حکومت‌های امویان، عباسیان و عثمانیان، خود خلفا یا کارگزارانشان نماز جمعه را اقامه می‌کردند. خلفا امامان جمعهٔ مرکز خلافت را منصوب می‌کردند و انتخاب ائمه جمعهٔ شهرهای دیگر برعهده والیان و امیران بود.[۷]
در ایرانِ دوره صفویه (۹۰۷-۱۱۳۵ق)، شاهان امامان جمعه را منصوب می‌کردند.[۸] در این دوره، معمولاً شیخ‌الاسلام هر شهر، این منصب را برعهده داشت؛ اما گاه عالمانی که شیخ‌الاسلام نبودند، مانند ملامحسن فیض کاشانی، به‌درخواست شاه، امامت جمعه را برعهده می‌گرفتند.[۹] محقق کرکی، شیخ بهایی، میرداماد، محمدتقی مجلسی، علامه مجلسی، محمدباقر سبزواری و لطف‌الله اصفهانی از امامان جمعه در این دوره بودند.[۱۰] در دوره قاجار، (۱۲۱۰ـ۱۳۴۴ق) منصب امامت جمعه بیشتر جنبه موروثی یافته بود و خاندان‌های خاتون‌آبادی و مجلسی در تهران و اصفهان امامت جمعه را برعهده داشتند.[۱۱]
شرایط و احکام
شرایط امام جمعه همان شرایط امام جماعت است.[۱۲] در منابع فقهی عقل،[۱۳] بلوغ،[۱۴] ایمان،[۱۵] عدالت[۱۶] [یادداشت ۱]و حلال‌زادگی[۱۷] از شرایط امام جماعت شمرده شده است.[۱۸] مَردبودن از دیگر شرایط امام جمعه است و امامت جمعه زن حتی برای زنان صحیح نیست.[۱۹]
به‌فتوای فقیهان، مستحب است امام جمعه رسا و فصیح صحبت کند، بر اوقات نماز مواظبت داشته باشد، به سخنان خود عمل کند،[۲۰] حین خطبه عمامه بر سر داشته باشد، به عصا یا اسلحه تکیه کند و رو به نمازگزاران بایستد.[۲۱]
منصب امامت جمعه در جمهوری اسلامی
- «بسم الله الرحمن الرحیم
خدمت جناب مستطاب سیدالاعلام و حجت الاسلام آقای حاج سید علی خامنه ای ـ دامت افاضاته چون حضور جناب مستطاب حجت‌الاسلام و المسلمین آقای منتظری دامت افاضاته در حوزه مقدسه قم لازم بود و ایشان انصراف خودشان را از امامت جمعه تهران اعلام نمودند، جنابعالی که بحمدالله به حُسن سابقه موصوف و در علم و عمل شایسته هستید به امامت جمعه تهران منصوب می‌باشید. از خداوند متعال توفیق جنابعالی را در ارشاد و هدایت مردم خواستارم.»
تاریخ بایگانی، امام خمینی، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج۱۲، ص۱۱۶.
از نظر امام خمینی، تصدّی منصب امامت جمعه در حکومت اسلامی منوط به اِذن ولی‌فقیه است.[۲۲] در جمهوری اسلامی ایران، شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه که اعضایش با حکم ولی فقیه منصوب می‌شوند، امور مربوط به نماز جمعه را برعهده دارد.[۲۳]
سید محمود طالقانی نخستین امام جمعه تهران پس از انقلاب اسلامی بوده است.[۲۴] او در ۵ مرداد ۱۳۵۸ش، اولین نماز جمعه تهران در جمهوری اسلامی را امامت کرد.[۲۵] دومین امام جمعه تهران حسینعلی منتظری بود و پس از وی سید علی حسینی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران هم در ۲۴ دی ۱۳۵۸ش توسط امام خمینی به عنوان امام جمعه تهران منصوب شد.[۲۶]
در ایران، در کنار امام جمعه دائم، افرادی به‌عنوان امام جمعه موقت انتخاب می‌شوند تا در غیاب امام جمعهٔ دائم نماز جمعه را اقامه کنند. احمد جنتی، محمد امامی کاشانی، اکبر هاشمی رفسنجانی و سید حسن طاهری خرم‌آبادی برخی از امام جمعه‌های موقت تهران در دوره امامت جمعه آیت‌الله خامنه‌ای بوده‌اند.[۲۷]
امام جمعه‌های شهید
در دوره جمهوری اسلامی، برخی از امامان جمعه حین برگزاری نماز جمعه به شهادت رسیده‌اند که به شهدای محراب مشهورند. آنها عبارتند از: سید محمدعلی قاضی طباطبائی، سید اسدالله مدنی، سید عبدالحسین دستغیب، محمد صدوقی و عطاءالله اشرفی اصفهانی.[۲۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه امام جماعت.
- ↑ نگاه کنید به شهید اول، الذکریٰ الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۰۴؛ محقق کرکی، جامع‌المقاصد، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۷۹؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۱۵۱-۱۹۳.
- ↑ شهید اول، ذکری الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ۱۰۴-۱۰۶.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ص۲۵۵.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۴۳۱-۴۳۲.
- ↑ نگاه کنید به نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۱، ص۱۵۴.
- ↑ رحمان‌ستایس، «جمعه»، ص۷۰۲.
- ↑ نگاه کنید به جعفریان، دوزاده رساله فقهی درباره نماز جمعه از روزگار صفوی، ۱۳۸۱ش، ص۲۷.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ص۲۳۷.
- ↑ رحمان‌ستایش، «نماز جمعه»، ص۷۰۲.
- ↑ رحمان‌ستایس، «جمعه»، ص۷۰۲.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۵۱.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۳۲۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۳۲۵.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۲۷۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۷۵.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۳۲۴.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۵۱.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۵۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۳۲۹.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ امام خمینی، استفتائات، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۲۶۸.
- ↑ رحمان‌ستایس، «جمعه»، ص۷۰۲.
- ↑ شیرخانی، «زندگی و گزیده اندیشه سیاسی آیت‌الله طالقانی»، ص۲۲۱.
- ↑ حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۳۰۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج۱۲، ص۱۱۶.
- ↑ چه کسانی به نیابت از رهبری نماز جمعه می‌خوانند؟.
- ↑ «شهيدان محراب چند نفر هستند و نامشان چيست؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ ایثار و شهادت.
- ↑ در باره عدالت امام جمعه و تفاوتش با عدالت امام جماعت و معیار وچگونگی تشخیص میان فقهاء اختلاف است و برخی عدالت در امام جمعه را بر عهده حاکم می دانند. وظیفه فرد مسلمان دراحیای حکومت اسلام، علامه حسینی طهرانی،http://www.maarefislam.com/fa/doreholomvamaarefislam/bookscontent/vazifefardemosalman/vazifeh8.htm
منابع
- امام خمینی، سید روح‌الله، استفتائات، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۲ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تحقیق مؤسسه تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی، تهران، مطبعة مؤسسه العروج، ۱۳۹۲ش/۱۴۳۴ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، بی‌تا.
- «شهيدان محراب چند نفر هستند و نامشان چيست؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ ایثار و شهادت، انتشار ۲۵ مهر ۱۳۹۵ش، مشاهده ۲۳ اسفند ۱۳۹۹ش.
- جعفریان، رسول، دوزاده رساله فقهی درباره نماز جمعه از روزگار صفوی، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
- حائری، علی، روزشمار شمسی، قم، دفتر عقل، ۱۳۸۶ش.
- چه کسانی به نیابت از رهبری نماز جمعه می‌خوانند؟، خبرآنلاین، انتشار ۴ مرداد ۱۳۹۳ش، مشاهده ۲۳ اسفند ۱۳۹۹ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- رحمان‌ستایش، محمدکاظم، «جمعه»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ج۱۰، تهران، ۱۳۸۵ش.
- شهید اول، محمد بن مکی، الذکری الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۹ق.
- شیرخانی، علی، زندگی و گزیده اندیشه سیاسی آیت‌الله طالقانی، علوم سیاسی، شماره۲، ۱۳۷۷ش
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه محمدجواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- «مراسم بزرگداشت شهید محراب با حضور بلندپایه ترین مقامات عراق»، خبرگزاری ابنا، انتشار: ۲۱ فروردین ۱۳۹۵ش، مشاهده: ۱۶ اسفند ۱۳۹۹ش.
- محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسة آل‌البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاءالثراث العربی، ۱۴۰۴ق.