امام جمعه

نخستین نماز جمعه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به امامت آیت الله طالقانی

امام جمعه کسی است که خواندن خطبه‌ها و اقامه نماز جمعه را بر عهده دارد. در فقه اسلامی، امام جمعه باید مرد باشد و مثل امام جماعت، عادل، حلال زاده و بالغ باشد. در صدر اسلام، پیامبر اسلام(ص) و بعد از ایشان، خلفا نماز جمعه را اقامه می‌کردند. در ایران، امام جمعه توسط ولی فقیه منصوب می‌شود.

منصب امامت جمعه

دوره حضور

در زمان حضور امام معصوم، منصب امامت جمعه مخصوص به ایشان و یا کسی است امام معصوم به این مقام نصب کند.

دوره غیبت

درباره اقامه نماز جمعه در زمان غیبت، اختلاف وجود دارد و هر سه قول جواز یا وجوب و یا حرمت در آثار فقها دیده می‌شود. همچنین در بین کسانی که قائل به جواز یا وجوب اقامه نماز جمعه در این زمان هستند، نیز درباره اینکه چه کسی حق اقامه نماز جمعه را دارد اختلاف وجود دارد و برخی فقها اقامه آن را مخصوصِ مجتهد جامع الشّرایط می‌دانند و اقامه آن از سوی غیرمجتهد را صحیح نمی‌دانند.

برخی فقهای متأخر تصدّی منصب امامت جمعه در حکومت اسلامی را منوط به اذن ولی فقیه دانسته‌اند.

شرایط امام جمعه

تمامی صفات معتبر در امام جماعت مانند عقل، ایمان، عدالت، حلال زادگی و مرد بودن در امام جمعه نیز شرط است. البته مرد بودن، در امام جمعه نیز به طور مطلق شرط است. بنابراین زن، حتی برای زنان نمی‌تواند عهده‌دار امامت جمعه گردد. مستحب است امام جمعه بلیغ، شجاع، مواظب بر اوقات نماز و عامل به سخنان خود باشد.

همچنین ببینید: امام جماعت

تاریخچه

شاه طهماسب اول (حکومت: ۹۳۰-۹۸۴) به توصیه محقق کرکی برای هر شهری امام جمعه انتخاب کرد. در زمان شاه عباس اول (حکومت: ۹۹۶-۱۰۳۸) رسماً منصب امامتِ جمعه ایجاد شد. معمولاً شیخ الاسلام هر شهر این منصب را داشت اما گاه عالمانی که شیخ الاسلام نبودند مانند ملامحسن فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱) به درخواست شاه، امامت جمعه را برعهده می‌گرفتند.

از دیگر امامان جمعه مهم این دوره شیخ بهایی (متوفی ۱۰۳۰ یا ۱۰۳۱)، میرداماد (متوفی ۱۰۴۱)، محمد تقی مجلسی (متوفی ۱۰۷۰)، محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰ یا ۱۱۱۱)، محمد باقر سبزواری (متوفی ۱۰۹۰) و شیخ لطف الله اصفهانی (متوفی ۱۰۳۲) بودند.

امامت جمعه در دوره قاجار (۱۲۱۰ـ۱۳۴۴) همچون دوره صفوی منصبی حکومتی به شمار می‌رفت. توجه به نام بسیاری از ائمه جمعه شهرهای بزرگ در دوره افشاریه (۱۱۴۸ـ۱۲۱۰) و قاجاریه نشان می‌دهد که منصب امامت جمعه در این دوران جنبه موروثی یافته بوده است و برخی خاندانها آن را برعهده داشته‌اند، از جمله خاندان خاتون آبادی در تهران، خاندان مجلسی در اصفهان، و محمد مقیم یزدی در یزد.

در دوران پهلوی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ش) امامان جمعه به ویژه در شهرهایی مانند تهران چون ارتباط رسمی با حکومت داشتند غالباً از مقبولیت مردمی برخوردار نبودند و اقامه نماز جمعه نیز چندان رونق نداشت. برخی عالمان بر پایه فتوا به وجوب تخییری یا تعیینی نماز جمعه، آن را اقامه می‌کردند که چون به حکومت وابسته نبود با اقبال عمومی مواجه می‌شد. از جمله این نمازها نماز جمعه آیت الله اراکی بود که از سال ۱۳۳۶ش تا پیروزی انقلاب اسلامی در مسجد امام حسن عسکری(ع) قم اقامه شد.آیت الله سید محمدتقی غضنفری در شهر خوانسار از حدود سال ۱۳۱۰ تا زمان رحلتش ۱۳۵۰ قمری نماز جمعه را اقامه داشته است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران (۱۳۵۷ش) برگزاری نماز جمعه در ایران دوباره رونق یافت. اولین نماز جمعه در این دوره به امامت آیت اللّه سید محمود طالقانی (متوفی ۱۳۵۸ش) -که امام خمینی وی را به این سمت انتخاب کرده بود‌- در ۵ مرداد ۱۳۵۸ در دانشگاه تهران برگزار شد.

دومین امام جمعه تهران نیز آیت‌الله منتظری بود که در فاصله کوتاهی بعد از انتصاب به قم رفت و از امامت جمعه تهران استعفا کرد و آیت الله خامنه‌ای امامت جمعه تهران را برعهده گرفت.

انتخاب امام جمعه در ایران

نوشتار اصلی: نماز جمعه

در ایران نماینده ولی فقیه در مراکز استان‌ها وظیفه اقامه نماز جمعه را نیز بر عهده دارد و شورای سیاستگذاری ائمه جمعه مسئول انتصاب و جابجایی ائمه جمعه است؛ این شورا تحت اشراف رهبری انقلاب اسلامی فعالیت می‌کند.

امام جمعه‌های معروف

در صدر اسلام نماز جمعه به امامت پیامبر اسلام اقامه می‌شد. و بعد از ایشان نیز خلفا خود متصدی امامت جمعه بودند.

در ایران معروف‌ترین امامان جمعه عبارتند از:

• سید حسن امامی(م ۱۳۵۸ش) که در سال‌های (۱۳۲۴-۱۳۵۷ش) امام جمعه تهران بود و در تاج‌گذاری محمد رضا پهلوی حضور داشت.
• محمد علی اراکی (متوفی ۱۳۷۳ش) از مراجع تقلید شیعه. او به مدت سی سال از ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۹ق در قم نماز جمعه اقامه می‌کرد. پیش از او آیت الله سید محمد تقی خوانساری اقامه نماز جمعه در قم را بر عهده داشت.
• سید محمود طالقانی (متوفی ۱۳۵۸ش) که نخستین امام جمعه تهران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بود.
• حسینعلی منتظری بعد از درگذشت سید محمود طالقانی و تا زمان بازگشت به قم، امام جمعه تهران بود.
• احمد جنتی امامت جمعه تهران را به مدت ۲۵ سال (تا ۲۰ اسفند ۱۳۹۶ش) بر عهده داشت.
• سید علی حسینی خامنه‌ای که در سال ۱۳۵۸ش توسط امام خمینی به عنوان امام جمعه تهران منصوب شد و هم‌اکنون نیز به عنوان ولی فقیه این منصب را برعهده دارد. پس از انتخاب آیت الله خامنه‌ای به مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران معمولا نماز جمعه توسط افراد دیگری که امام جمعه موقت تهران هستند اقامه می‌شود.

امام جمعه‌های شهید

نوشتار اصلی: شهدای محراب

در ایران و در دوران جمهوری اسلامی چند تن از امامان جمعه هدف انفجارهای تروریستی قرار گرفتند. به این افراد شهدای محراب گفته می‌شود.

1. سید محمد علی قاضی طباطبائی امام جمعه تبریز
2. سید اسدالله مدنی امام جمعه تبریز
3. سید عبدالحسین دستغیب امام جمعه شیراز
4. محمد صدوقی امام جمعه یزد
5. عطاءالله اشرفی اصفهانی امام جمعه کرمانشاه (باختران)

امام جمعه موقت

در ایران امام جمعه دائم هر شهر می‌تواند یک یا چند نفر را به عنوان امام جمعه موقت انتخاب کند. برای نمونه آیت الله خامنه‌ای در حال حاضر امام جمعه دائم تهران است و احمد جنتی، امامی کاشانی، موحدی کرمانی، سیداحمد خاتمی ، محمدکاظم صدیقی، سید محمدحسن ابوترابی‌فرد و محمد‌جواد حاج علی‌اکبری امام جمعه‌های موقت‌اند. اکبر هاشمی رفسنجانی نیز تا تیرماه ۱۳۸۸ امام جمعه‌ موقت تهران بود.

منابع

• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام.
• رحمان‌ ستایش، محمد کاظم، «جمعه»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۵ش.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاءالثراث العربی، ۱۴۰۴ق.
• بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۵ق.
• خمینی، سید روح الله، استفتائات، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۲ش.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه بیستونی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۰ش.