نماز خوف

نماز خوف به چگونگی خواندن نمازهای واجب یومیه در حال جنگ و ترس از دشمن یا حیوان درنده و بلایای طبیعی اشاره دارد. آیات و روایات متعددی به این نماز پرداخته‌اند. پیامبر(ص) در غزوه‌های مختلف و حضرت علی(ع) در جنگ صفین و همچنین امام حسین(ع) در روز عاشورا نماز خوف خواندند.

این نماز به دو نوع نماز خوف و نماز شدت خوف تقسیم شده است. نماز خوف به دو صورت جماعت و فرادا خوانده می‌شود. در نماز خوف اگر بتوان شرایط و اجزای نماز را رعایت کرد؛ نماز‌های چهار رکعتی به‌صورت شکسته خوانده می‌شود؛ البته در نماز جماعت لازم است افراد به دو دسته تقسیم شوند تا دسته‌ای نماز خوانده و دسته‌ای حراست کنند. بنابر نظر مشهور فقها، در حال نماز، همراه داشتن سلاح واجب است.

نماز شدت خوف در صورتی خوانده می‌شود که مکلف ترس از دزد، حیوان درنده یا بلایای طبیعی داشته باشد یا آن‌قدر جنگ شدید باشد که نتواند تمامی اجزاء و شرایط نماز را رعایت کند. در این‌ صورت نماز را تا حد امکان با رعایت اجزاء و شرایط بجا می‌آورد و در صورت عدم امکان فقط نیت کرده و تکبیرة الاحرام می‌گوید و بجای هر رکعت تسبیحات اربعه را می‌خواند و با تشهد و سلام نماز را به پایان می‌رساند.

مفهوم‌شناسی و پیشینه

نماز خوف به چگونگی خواندن نمازهای واجب یومیه در حال جنگ و ترس از دشمن یا حیوان درنده، بلایای طبیعی و امثال آن که ترس بر جان وجود دارد، گفته می‌شود.^[۱]

نماز خوف با توجه به سیره پیامبر(ص) و ائمه(ع)، اگر به جماعت خوانده شود، اقسام و اسامی مختلفی دارد:

نماز بطن‌النخل: قسمی از نماز خوف که پیامبر(ص) در مکانی بین طائف و مکه که در آن جا درخت خرمایی بود خواندند و به همین جهت نماز بطن‌النخل نامیده شد.^[۲]
نماز ذات‌الرقاع: قسمی از نماز خوف که پیامبر(ص) در غزوه ذات‌الرقاع خوانده‌اند.^[۳]
نماز عسفان: قسمی از نماز خوف که پیامبر(ص) در غزوه عسفان خواندند و به نماز عسفان معروف شد. پیامبر(ص) در غزوه بنی سلیم نیز به همین صورت نماز خوانده‌اند.^[۴]
حضرت علی(ع) در لیلة الهریر نماز خوف خواندند^[۵] همچنین امام حسین(ع) در روز عاشورا نماز خوف بجا آوردند.^[۶]

انواع

این نماز در کتب فقهاء به دو نوع کلی تقسیم شده است:

نماز خوف: اگر ترس و وحشت کم باشد و فرصت خواندن نماز با رعایت اجزاء و شرایط باشد و فقط از تعداد رکعات نماز کاسته می‌شود، به آن نماز خوف گفته می‌شود.^[۷]
نماز شدت خوف: در صورت وجود ترس و وحشت زیاد یا درگیری شدید با دشمن شدید و یا اینکه هر لحظه امکان حمله دزد یا حیوان درنده باشد و فرصت خواندن نماز با رعایت تمام اجزاء و شرایط نباشد، به آن نماز شدت خوف گفته می‌شود. به این نماز در حال جنگ، نماز مطارده و مسایفه نیز گفته می‌شود.^[۸]

جایگاه

در قرآن کریم چهار آیه به نماز خوف اشاره دارد^[۹] همانند آیه ۱۰۱ سوره نساء که خطاب به پیامبر اکرم(ص) آمده است، اگر هنگام سفر ترس از کافران دارید، می‌توانید نماز خود را کوتاه بخوانید و در آیه ۱۰۲ همین سوره نیز به چگونگی خواندن این نماز اشاره شده است.^[۱۰] در بعضی کتب روایی نزدیک به پنجاه و پنج روایت درباره نماز خوف وجود دارد^[۱۱] همانند صحیحه زرارة از امام باقر(ع) که به چگونگی خواندن نماز خوف پرداخته است.^[۱۲] در بحث نماز کتب فقهی نیز در فصلی جداگانه به نماز خوف پرداخته شده است.^[۱۳]

چگونگی خواندن

بنا به نظر فقها نماز خوف یا نماز شدت خوف به چند صورت خوانده می‌شود:

نماز خوف

نماز خوف به دو صورت جماعت و فرادا خوانده می‌شود:

جماعت

نماز خوف در حال جماعت بنابر نظر همه فقها در نمازهای چهار رکعتی به‌صورت شکسته خوانده می‌شود،^[۱۴] که افراد در حال جنگ به دو دسته تقسیم می‌شوند، عده‌ای مقابل دشمن می‌ایستند و عده‌ای مشغول نماز می‌شوند. این نماز به دو حالت خوانده می‌شود:

امام جماعت دو نماز دو رکعتی می‌خواند؛ یک‌بار نماز دو رکعتی واجب خود را با دسته اول و بار دیگر نماز دو رکعتی مستحبی را با دسته دوم می‌خواند. البته بنابر نظر کسانی که اقتداء نماز واجب به نماز مستحب را جایز می‌دانند.^[۱۵] به این گونه خواندن نماز خوف، نماز بطن‌النخل گفته می‌شود.^[۱۶]
در حالت دوم امام جماعت فقط یک نماز دو رکعتی می‌خواند و دسته اول رکعت اول را به امام اقتدا می‌کنند و در رکعت دوم امام در حالت قرائت می‌ایستد تا آنها رکعت دوم را به‌صورت فرادی بخوانند. سپس دسته دوم به امام اقتدا کرده و رکعت اول را تا تشهد همراه امام می‌خوانند سپس امام در حال تشهد صبر می‌کند تا آنها رکعت دوم خود را بخوانند و در تشهد به او ملحق شوند و نماز را به پایان برسانند.^[۱۷] که به آن نماز ذات الرقاع گفته می‌شود.^[۱۸]

نماز مغرب در حالت خوف نیز به دو صورت خوانده می‌شود؛ بعضی از فقهاء گفته‌اند که امام جماعت با دسته اول یک رکعت می‌خواند و آنها دو رکعت بعد را فرادا و بسیار کوتاه می‌خوانند و در جایگاه حراست می‌ایستند و دسته دوم در رکعت دوم به امام ملحق می‌شوند و دو رکعت اول را با امام می‌خوانند سپس امام سلام نمی‌دهد و صبر می‌کند تا آنها رکعت سوم را فرادا خوانده و در سلام نماز به امام ملحق شوند.^[۱۹] حضرت علی(ع) در لیلة الهریر نماز خوف را این‌گونه خوانده‌اند.^[۲۰] بعضی از فقهاء گفته‌اند که امام جماعت مخیر است در اینکه نماز مغرب را به صورت قبل بخواند یا اینکه برعکس صورت اول، دو رکعت اول را با دسته اول سربازان بخواند و رکعت آخر را با دسته دوم بخواند.^[۲۱]

بعضی از فقهاء گفته‌اند وقتی دشمن در جهت قبله باشد و دید کافی نسبت به آنان باشد، می‌توان نماز را به‌صورتی که پیامبر(ص) در منطقه عسفان انجام داده‌اند، بخوانند. در این حالت دو صف پشت سر امام تشکیل می‌شود و همراه امام هر دو صف به رکوع می‌روند؛ ولی در هنگام سجده صف اول همراه امام به سجده می‌روند و صف دوم حراست می‌کنند و بعد از اینکه امام به همراه صف اول از سجده برخاسته و ایستادند صف دوم دو سجده خود را بجا می‌آورند. سپس صف اول با صف دوم جای خود را عوض کرده و در رکعت دوم نیز همانند رکعت اول عمل می‌کنند. سپس همگی همراه با امام تشهد خوانده و سلام می‌دهند که به آن نماز عسفان گفته می‌شود.^[۲۲]

فرادا

اگر نماز خوف به فرادا خوانده شود مشهور فقها قائلند که به صورت شکسته خوانده می‌شود چه در حال سفر و چه در حال حضر اما عده اندکی قائلند که نماز خوف در صورتی که به فرادا خوانده شود فقط در حال سفر شکسته است و در حال حضر به صورت تمام خوانده می‌شود.^[۲۳]

نماز شدت خوف

نماز شدت خوف نیز همانند نماز خوف در نمازهای چهار رکعتی به صورت شکسته خوانده می‌شود و تا جایی که ممکن باشد شرایط و اجزای نماز رعایت می‌شود؛ بنابراین در حال تکبیرة الإحرام رو به قبله می‌ایستد و در صورت امکان نماز را با سمت قبله ادامه می‌دهد و اگر ممکن نبود به هر جهت که می‌تواند و در صورتی که امکان ایستادن نباشد می‌تواند نماز را در حال راه رفتن یا سوار بر مرکب بخواند یا اینکه نماز را با اشاره بخواند؛ به گونه‌ای که برای سجده نسبت به رکوع بیشتر خم می‌شود و اگر به صورت اشاره‌ای هم قادر به خواندن نماز نیست، بجای هر رکعت تسبیحات اربعه را بگوید؛^[۲۴]البته قبل از آن نیت و تکبیرة الاحرام و بعد از آن تشهد و سلام واجب است.^[۲۵]

شرایط

نماز خوف ذات‌الرقاع و بطن‌النخل که به جماعت خوانده می‌شود، با وجود شروطی صحیح است:

دشمن در جهت قبله نباشد.
دشمن قدرت حمله ناگهانی را داشته باشد و از حمله او ایمن نباشیم.
تعداد مسلمانان به‌اندازه‌ای باشد که بتوان آنها را به دو دسته تقسیم کرد تا یک دسته در مقابل دشمن ایستادگی کند.^[۲۶]
تقسیم جمعیت به بیش از دو دسته برای امام جماعت لازم نباشد.^[۲۷]

احکام

برای نماز خوف چند حکم در متون فقهی آمده است.

مشهور فقها قائلند^[۲۸] که همراه داشتن سلاح برای نمازگزاران در حال نماز جماعت واجب است؛ حتی اگر نجاستی به آن باشد؛ مگر اینکه مانع افعال نماز شود.^[۲۹] به نظر بعضی از فقهاء همراه داشتن سلاح برای دسته‌ مدافع نیز واجب است.^[۳۰]
در صورتی که نمازگزار در رکعت‌هایی که به امام جماعت اقتدا کرده خطا و سهوی مرتکب شود، نیازی به سجده سهو نیست.^[۳۱]

جستارهای وابسته

نماز شکسته

پانویس

↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ص۱۶۹-۱۶۴؛ ابن حمزه طوسی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، ۱۴۰۸ق، ص۱۱۱،۱۱۲؛ حائری طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۳۱-۳۲۰.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۴، ص۱۶۴-۱۶۳
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۴، ص۱۶۴.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۴، ص۱۷۹-۱۷۸.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴، ص۱۷۳.
↑ سید بن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۲-۱۱۱
↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۴-۱۶۶.
↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۷،۱۶۴؛ محقق حلی، شرایع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲۰-۱۲۲.
↑ استرآبادی، آیات الاحکام، ۱۳۹۴ق، ص۲۸۲-۲۷۳
↑ سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۳۱۰؛ حائری طباطبایی،ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۲۱.
↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۴۵۱-۴۳۴
↑ سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۳۱۰؛ حائری طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۲۱.
↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ص۱۶۳
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۵۸.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴، ص۱۶۳،۱۶۴؛ محقق حلی،شرایع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲۰،۱۲۱؛ ذکری الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۳۵۷.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴، ص۱۶۳،۱۶۴؛ ذکری الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۳۵۷.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴، ص۱۶۹-۱۶۷؛ محقق حلی،شرایع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲۰،۱۲۱؛ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۴،۱۶۵؛ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۴۸.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴، ص۱۶۹-۱۶۷؛ ذکری الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۳۴۸-۳۴۲؛ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۴۸.
↑ ابن براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۴؛ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۵-۲۱۴.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴، ص۱۷۳
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص ۱۷۲-۱۷۳؛ شرایع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲۱؛ ذکری الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۳۵۰-۳۴۸؛ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۵؛ فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۴۴۷.
↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۸-۱۶۷؛ فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۴۴۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۸۰-۱۷۸.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۵۸.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۸۱-۱۸۸؛ شرایع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲۲؛ حائری طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۲۷.
↑ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ۳۳۸؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۱۴
↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۴؛ابن براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۱۳؛ طوسی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، ۱۴۰۸ق، ص۱۱۱؛ محقق حلی،شرایع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲۰؛ٰ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۶۵،۱۶۶.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۶۶.
↑ حائری طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۲۶.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۷۷-۱۷۵؛ حائری طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۲۶.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۷۵؛ حائری طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۲۶.
↑ شهیداول، ذکری الشیعة، ۱۴۱۹، ج۴، ص۳۶۶؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۷۵.

منابع

استرآبادی، محمد بن علی بن ابراهیم، آیات الاحکام،تهران، کتابفروشی معراجی، ۱۳۹۴ق.
حائری طباطبایی، سید علی بن محمد، ریاض المسائل، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۱۸ق.
سبزواری، سید عبدالأعلی، مهذب الأحکام، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ق.
سید بن طاووس، علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، تهران، انتشارات جهان، ۱۳۴۸ش.
شهید اول عاملی، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة، بیروت، دارالتراث دارالإسلامیة، ۱۴۱۰ق.
شهید اول عاملی، محمد بن مکی، ذکری الشیعة، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۱۹ق.
شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق.
شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط،تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة،‌ ۱۳۸۷ق.
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
طوسی، محمد بن علی بن حمزه، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، قم،انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۸ق.
فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، قم،انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
قاضی ابن‌براج طرابلسی، عبدالعزیز، المهذب، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۶ق.
محقق حلی، نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرایع الإسلام، قم، موسسه اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، قم،‌ دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.

[1] شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ص۱۶۹-۱۶۴؛ ابن حمزه طوسی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، ۱۴۰۸ق، ص۱۱۱،۱۱۲؛ حائری طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۳۱-۳۲۰.

[2] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۴، ص۱۶۴-۱۶۳

[3] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۴، ص۱۶۴.

[4] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۴، ص۱۷۹-۱۷۸.

[5] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴، ص۱۷۳.

[6] سید بن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۲-۱۱۱

[7] شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۴-۱۶۶.

[8] شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۷،۱۶۴؛ محقق حلی، شرایع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲۰-۱۲۲.

[9] استرآبادی، آیات الاحکام، ۱۳۹۴ق، ص۲۸۲-۲۷۳

[10] سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۳۱۰؛ حائری طباطبایی،ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۲۱.

[11] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۴۵۱-۴۳۴

[12] سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۳۱۰؛ حائری طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۲۱.

[13] شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ص۱۶۳

[14] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۵۸.

[15] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴، ص۱۶۳،۱۶۴؛ محقق حلی،شرایع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲۰،۱۲۱؛ ذکری الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۳۵۷.

[16] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴، ص۱۶۳،۱۶۴؛ ذکری الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۳۵۷.

[17] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴، ص۱۶۹-۱۶۷؛ محقق حلی،شرایع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲۰،۱۲۱؛ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۴،۱۶۵؛ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۴۸.

[18] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴، ص۱۶۹-۱۶۷؛ ذکری الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۳۴۸-۳۴۲؛ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۴۸.

[19] ابن براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۴؛ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۵-۲۱۴.

[20] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴، ص۱۷۳

[21] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص ۱۷۲-۱۷۳؛ شرایع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲۱؛ ذکری الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۳۵۰-۳۴۸؛ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۵؛ فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۴۴۷.

[22] شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۸-۱۶۷؛ فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۴۴۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۸۰-۱۷۸.

[23] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۵۸.

[24] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۸۱-۱۸۸؛ شرایع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲۲؛ حائری طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۲۷.

[25] شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ۳۳۸؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۱۴

[26] شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۶۴؛ابن براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۱۳؛ طوسی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، ۱۴۰۸ق، ص۱۱۱؛ محقق حلی،شرایع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲۰؛ٰ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۶۵،۱۶۶.

[27] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۶۶.

[28] حائری طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۲۶.

[29] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۷۷-۱۷۵؛ حائری طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۲۶.

[30] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۷۵؛ حائری طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۲۶.

[31] شهیداول، ذکری الشیعة، ۱۴۱۹، ج۴، ص۳۶۶؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق،ج۱۴،ص۱۷۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

ن ب و جهاد
آیات	آیه سیف • آیه مجاهدون • آیه اذن جهاد • آیه ۲۱۶ سوره بقره • آیه ۱۹۰ سوره بقره
انواع	جهاد ابتدایی • جهاد دفاعی • عملیات استشهادی
احکام	شهید • ماه‌های حرام (ذی‌الحجة، ذی‌القعده، رجب و محرم) • کافر حربی • جزیه • غنیمت • فرار از جنگ • فیء
وابسته	جنگ‌های پیامبر • واجب کفایی • اهل قبله • نماز خوف • حفظ بیضه اسلام • کافر ذمی • اهل کتاب • دار الاسلام • دار الحرب • بغی • ترور • تروریسم • قتل کعب بن اشرف • قتل عصما و ابوعفک • نظریه جهاد ذبی
فروع دین