این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید.
اذان جمله‌هایی عربی که مسلمانان برای اعلام وقت نمازهای روزانه با صدای بلند می‌خوانند و همچنین پیش از هر نماز خوانده می‌شود. اذان، دربردارنده آموزه‌های اساسی اسلام است؛ از جمله تکبیر، شهادت به یگانگی الله، رسالت حضرت محمد(ص)، دعوت به نماز و رستگاری و انجام بهترین عمل.
کسی که برای اعلام وقت نماز، اذان می‌گوید، مؤذن خوانده می‌شود. بنابر سنت مرسوم در میان مسلمانان، موذن بر مکانی بلند به‌ویژه در مسجد می‌ایستد و اذکار اذان را با صدای بلند ادا می‌کند تا مسلمانان را از فرا رسیدن وقت نماز آگاه کند.
شیعیان و اهل سنت در برخی اجزای اذان‌اختلافاتی با یکدیگر دارند. بیشتر شیعیان عبارت اشهد أنّ علیّا ولیُّ الله را از باب استحباب و بر اساس برخی روایات، در اذان قرائت می‌کنند؛ بدون آنکه این فقره را جزء اذان بدانند. همچنین شیعیان بر خلاف اهل سنت، عبارت «حیّ علی خیر العمل» را جزء اذان می‌شمارند.
اذان، کلمه‌ای عربی به معنای اعلام کردن و آگاه کردن است و در قرآن کریم نیز به همین معنی به کار رفته است.[۱] گاهی برای اشاره به اذان و اقامه، از اصطلاح أذانَین استفاده می‌شود.[۲]
رسم و سنت در میان مسلمانان چنین است که موذن در مسجد، بر مکانی بلند که مأذنه خوانده می‌شود، می‌ایستد و بانگ اذان سر می‌دهد تا مسلمانان را از فرا رسیدن وقت نماز آگاه گرداند. از سوی دیگر هر نمازگزار به عنوان سنت موکد شایسته است که پیش از شروع نماز، اذان و اقامه گوید.[۳]
اذان علاوه بر اعلام وقت نماز، به انگیزه‌های دیگری هم ادا می‌شود؛ از جمله:
اذان به عنوان مقدمه نماز: پیش از شروع نماز، مستحب است اذان و اقامه گفته شود.
اذان برای غیر نماز: بانگ بی‌وقت اذان، به عنوان نمونه‌ای شاخص از شعائر اسلامی، نشانگر وقوع رخدادی مهم یا امری خاص است که نیاز به آگاه کردن مردم و گردهم‌آوری آنان داشته باشد؛ از جمله درگذشت شخصی سرشناس، یا دادخواهی یا آتش‌سوزی.[۴]
اذان برای تبرک، سنت پیامبر(ص) است که پس از تولد امام حسن(ع)، در گوش او اذان گفت.[۵] سنت خواندن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ نوزاد، بعدها در آثار مهم روایی شیعه ترویج شده[۶] و به صورت سنتی مرسوم نزد مردم سرزمین‌های مختلف اسلامی درآمده است.[۷]
تشریع
از دیدگاه امامیه
بر پایه روایات، اذان در دو سال نخست پس از هجرت و پس از تغییر قبله از بیت المقدس به سوی کعبه تشریع گردید.[۸] بر پایه منابع امامیه پیامبر(ص) کیفیت اذان را از طریق وحی دریافت کرد. یک بار جبرئیل در شب معراج بانگ اذان سرداد و چون یک بار دیگر اذان گفت، پیامبر(ص)، علی(ع) را دستور داد تا بلال را فراخواند و او را اذان بیاموزد.[۹] همچنین در منابع اسماعیلیه با اندکی اختلاف به همین مطلب اشاره شده است.[۱۰]
از دیدگاه اهل سنت
در منابع اهل سنت بدون آنکه آغاز تشریع نماز به وحی بازگردانده شود، نقل‌هایی آمده است؛ مانند اینکه مسلمانان برای اعلام وقت نماز در انتخاب وسیله‌ای برای فراخوانی مردم به ادای این فریضه آرائی گوناگون ابراز داشتند، چنان‌که برخی بر افروختن آتش یا نواختن ناقوس یا بوق را پیشنهاد می‌کردند. عمر معتقد بود بهتر است مردی را مامور کنند تا مردم را به نماز بخواند و بدین ترتیب پیامبر(ص)، بلال را بر این کار گمارد.[۱۱]
بر اساس نقلی دیگر پیامبر می‌اندیشید که همچون اهل کتاب بوقی یا ناقوسی برای فراخوانی مردم به کار گرفته شود تا اینکه عبدالله بن زید ابن عبدربه از بنی‌حارث بن خزرج خوابی دید و در خواب جمله‌های اذان بر او القا شد. پیامبر(ص) آن خواب را رویای حق تشخیص داد و دستور داد تا آن اذکار را به بلال بیاموزد.[۱۲] اما بر اساس روایاتی که از اهل‌بیت رسیده، اذان برتر از آن است که برگرفته از رویای کسی چون عبدالله بن زید بوده باشد[۱۳] بلکه پیامبر آن را از جبرئیل دریافت کرده است.[۱۴]
عبارات
فصول و عبارات اذان در فقه امامیه عبارتند از: «الله اکبر» ۴ بار، «أشهد أن لا إله إلّا الله»، ۲ بار، «أشهد أنّ محمدا رسول الله»، ۲ بار، «حَیَّ علی الصلاة» ۲ بار، «حَیَّ علی الفلاح»، ۲ بار، «حَیَّ علی خیر العمل»، ۲ بار، «الله اکبر»، ۲ بار، «لا إله إلّا الله»، ۲ بار.[۱۵]
عبارت «أشهد أنّ علیّا ولیُّ الله» در اذان برخی از امامیان متداول بوده است؛[۱۶] اما در منابع فقهی و حدیثی امامیه به عنوان بخشی از اذان مطرح نشده است.
به نظر غالب مراجع تقلید شیعه این فراز جزء اذان نیست؛ اما گفتن آن به قصد قربت و به گونه‌ای که مشخص شود جزء اذان نیست، مستحب و یا جایز است.[۱۷] شیخ محمد سند، شهادت ثالثه را جزء اذان و جزء تشهد می‌داند و برای اثبات ادعای خود کتاب‌هایی با عنوان «الشهادة الثالثة» و «الشهادة الثالثة فی التشهد» را نوشته است.
اختلاف‌ها با اهل سنت
عبارت «حَیَّ علی خیرِ العمل»: در اذان جمله «حی علی خیر العمل» از مختصات شیعه و شعار این مذهب به شمار می‌رود.[۱۸] بر پایه برخی منابع این عبارت در زمان پیامبر(ص) و در خلافتابوبکر و اوایل خلافت عمر جزئی از اذان بود و عمر با این پندار که این جمله مردم را در رفتن به جهاد سست می‌سازد، دستور حذف آن را داد.[۱۹]ابن نباح مؤذن حضرت علی(ع) این جمله را به کار می‌برد و امام آن را تقریر می‌فرمود.[۲۰]
تثویب و آن افزودن دوبار «الصلاة خیر من النوم» به جای «حی علی خیرالعمل» نزد اهل سنت در اذان صبح است. روایات به کارگیری این جمله از طریق ابومحذوره نقل شده است. در روایات مربوط به تثویب این نکته که آیا عبارت «الصلاة خیر من النوم» را پیامبر(ص) به او آموخته است یا نه، مورد اختلاف است.[۲۱] تثویب در فقهامامیه هیچ گاه پذیرفته نبوده است.[۲۲]
گفتن فقط یک بار «لا اله الا الله» در پایان اذان در مذاهب اربعه اهل سنت.[۲۳]
ترجیع در شهادتین؛ مذهب مالکی و شافعی سنت را در این دانسته‌اند که شهادتین هرکدام دوبار با صدایی آهسته ادا گردند و سپس دوبار دیگر با صدایی بلند خوانده شوند.[۲۵]
حاج رحیم و حاج سلیم موذن‌زاده
اذان‌های مشهور
اذان رحیم موذن‌زاده اردبیلی؛ رحیم مؤذن‌زاده اذانی را در سال ۱۳۳۴ش در رادیو ایران خواند[۲۶] که بسیار مشهور گشت.[۲۷] این اذان را دارای مولفه‌های موسیقی ایرانی دانسته‌اند.[۲۸] این اذان در میراث معنوی ایران به ثبت رسیده است.[۲۹] موذن‌زاده در مصاحبه‌ای گفت که این اذان را در حالی که روزه بود خوانده است.[۳۰] او می‌گوید حتی یکبار هم بدون وضو، اذان نگفته است.[۳۱]محمدرضا شجریان این اذان را تحسین کرده است.[۳۲]
اذان سلیم مؤذن‌زاده اردبیلی؛ اذان سلیم موذن‌زاده را اذانی حزین خوانده‌اند که به اذان عاشورا نیز شهرت دارد.[۳۳]
محمد آقاتیاذان محمد آقاتی؛ «شیخ محمدآقاتی» از سال ۱۳۲۰ش در مسجد گوهرشاد اذان گفت و در سال ۱۳۲۷ش اذان معروف خود را در استودیو رادیو ضبط کرد. صدای اذان او به عنوان دومین اذان ملی ثبت شده است.[۳۴]
اذان حسین صبحدل؛ حسین صبحدل دو اذان یکی در دستگاه ماهور و یکی در دستکاه بیات ترک خوانده است.[۳۵] از مرتضی مطهری نقل شده که در یک وصیت شفاهی گفته بود در هنگام بلند کردن جنازه‌اش اذان صبحدل پخش شود.[۳۶]سید علی خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی ایران، اذان صبحدل را «اذان انقلاب» نامیده است.[۳۷] به اعتقاد بسیاری اذان صبحدل با اذان رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی هم پهلو و هم ردیف است و نمی توان یکی را بر دیگری برتر دانست.[۳۸]
اذان انتظار؛ اذان روح‌الله کاظم‌زاده که در غیر ساختار اذان‌گویی سنتی ایرانی خوانده شده است.[۳۹] این اذان را نسبتاً موفق و زیبا توصیف کرده‌اند.[۴۰] کاظم‌زاده درباره شکل‌گیری این اذان می‌گوید که در مسجد دانشگاه تهران اذان می‌گفت و پس از مدتی، به یک مدل ثابتی رسید. وی در اعتکاف سال ۱۳۸۱ش در مسجد دانشگاه تهران، این اذان را برای اولین بار به صورت رسمی در یک جمع بزرگ اجرا کرد که مورد استقبال فراوان قرار گرفت.[۴۱]
اذان مهدی یراحی؛ مهدی یراحی خواننده و آهنگساز موسیقی پاپ در تیرماه سال ۱۳۹۳ش به اقامه اذان پرداخت. اذان وی در فضای رسانه‌ای به‌خصوص در اینستاگرام و توییتر مورد استقبال بسیار قرار گرفت.[۴۲]
اذان ابوالحسن دماوندی؛ دماوندی علاوه بر خواننده بودن، موذن مظفرالدین شاه نیز بود. اذان وی نخستین نمونه ضبط شده اذان روی صفحات گرامافون است.[۴۳]
اذان غلوش؛ غلوش قاری قرآن و استاد مشهور مصری است که در یکی از سفرها به ایران در شبکه دو تلویزیون ایران به سبک شیعیان اذان گفت و اذان وی به یکی از اذان‌های مشهور در ایران تبدیل گشت.[۴۴]
اذان ابوزید؛ حسین ابوزید، قاری مصری است که در سال ۱۳۵۳ش به ایران سفر داشت. اذان وی در ایران شهرت بسیار دارد.[۴۵]
اذان گفتن برای نمازگزار مستحب مؤکد است؛ چه زن باشد چه مرد (البته زنان باید آهسته بگویند)، برای نمازهای پنج‌گانه چه ادا باشد چه قضا، چه فرادا چه جماعت.[۴۷]
استحباب اذان در نمازهای صبح و مغرب مؤکد است.
تأکید بر اذان تا حدی است که حتی برخی از فقیهان، در مذاهب گوناگون فقهی از شیعه و اهل سنت، در مواردی اذان را واجب کفایی شمرده‌اند.[۴۸]
برخی معتقدند در شهری که در آن نماز جمعه برپا می‌شود هرگاه مردم بر ترک اذان اجتماع نمایند باید با آنان پیکار کرد.[۴۹]
اذان و اقامه مختص نمازهای یومیه است و در سایر نمازهای واجب سه مرتبه «الصلاة» گفته می شود.[۵۰]
حنفیان و شافعیان اذان بی‌نیت را درست می‌دانند و در دیگر مذاهب اسلامی نیت واجب است.[۵۱]
نزد امامیه و نیز در مذهب حنبلی اذان باید به عربی گفته شود ولی در مذاهب سه گانه دیگر عربی خواندن را برای آگاهان به زبان عربی لازم شمرده‌اند و برای کسانی که عربی را نیک نمی‌دانند اذان گفتن به زبان بومی جایز است.[۵۲]
موذن باید مرد(یا پسر مُمَیز)، مسلمان و عاقل باشد و مستحب است که عادل، بلند آواز و آگاه به وقت بوده در حالت طهارت باشد و بر جایی بلند بایستد و اذان گوید.[۵۳]
برخی از فقیهان بر این نکته تصریح داشته‌اند که اذان گفتن زنان برای جماعتی از زنان جایز است.[۵۴]
مالکیان و برخی از شافعیان گرفتن اجرت توسط موذن را جایز می‌شمارند اما امامیه، حنفیه، حنابله و برخی دیگر از شافعیه ضمن پذیرش شیوه‌ای برای ارتزاق مؤذن اجرت بر اذان را ممنوع شمرده‌اند.[۵۵]
اذان گفتن پیش از وقت مگر در نماز صبح و به منظور آماده کردن مردم جایز نیست البته در این صورت هم باید به هنگام طلوع فجر تکرار گردد.[۵۶]
دعای بعد از اذان
«اللهم اجعل قلبی بارا و عیشی قارا وعملی سارا و رزقی دارا و اولادی ابرارا واجعل لی عند قبر نبیک محمد صلی الله علیه و آله وسلم مستقرا و قرارا برحمتک یا ارحم الراحمین.»[۵۷]
تاریخ بایگانی
تک‌نگاری
پژوهشی دربارۀ اذان اثر علی شهرستانی و ترجمه فارسی سیدهادی حسینی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۵ش.
