سبک‌شمردن نماز یا استخفاف نماز بی‌توجهی به جایگاه نماز است به‌طوری که نمازْ قضا شده یا واجبات آن ناقص به جا آورده شود. در تعیین مصادیق سبک‌شمردن نماز میان نویسندگان اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی برای سبک‌شمردن نماز نمونه‌های متعددی از بی‌مبالاتی به آداب نماز را هم آورده‌اند، مانند تأخیر بدون عذر نماز از اول وقت، حواس‌پرتی در نماز و خواندن نماز بدون خضوع و خشوع. در مقابل بعضی دیگر با رد این مصادیق معتقدند پیامدهای تحقیر و سبک‌شمردن نماز مانند بیان عقوبت سخت و تهدید شدید احادیث و حرام‌دانستن آن نسبتی با ترک امور مستحب ندارد.
فقیهان شیعه سبک‌شمردن نماز و هر حکم واجبی را حرام می‌دانند. احادیث زیادی مومنان را از سبک‌شمردن نماز نهی کرده است. بنا بر روایتی امام صادق(ع) زمانی که در حال احتضار بود، بستگان خود را فراخواند و گفت: شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نمی‌رسد.به پیامدهای سبک‌شمردن نماز در روایات اشاره شده است، از جمله: قبول‌نشدن نماز، بی‌برکت‌شدن عمر و مال، مرگ با خواری، تشنگی و گرسنگی و فشار قبر.
اهمیت
حرمت سبک‌شمردن و سهل‌انگاری در نماز عنوان بابی از کتاب وسائل الشیعه را به خود اختصاص داده است.[۱] گفته شده احادیث زیادی مومنان را از سبک‌شمردن نماز نهی کرده است.[۲] در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است: شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نمی‌رسد.[۳] به گفته ایشان نمازی که سبک شمرده شود، از سوی خدا پذیرفته نمی‌شود.[۴] نماز را چهره دین دانسته‌اند که اگر خدشه‌دار شود انگار همه دین آسیب دیده و احتمال داده‌اند که هشدارها و تهدید در موضوع استخفاف آن به همین سبب باشد.[۵]
مفهوم‌شناسی
طریحی در مجمع البحرین معنای اصطلاح استخفاف نماز را اهانت و تحقیر آن در قالب تکذیب و انکار می‌داند.[۶] برخی پژوهشگران مقصود وی را تکذیب و انکار اهمیت و جایگاه نماز دانسته‌اند، نه اصل مشروعیت آن، زیرا اصل نماز از ضروریات دین است و تکذیب آن باعث کفر فرد می‌شود. علاوه بر اینکه تعبیر استخفاف نماز در مورد چنین شخصی استفاده نمی‌شود.[۷] به نظر میرزا جواد تبریزی از مراجع تقلید منظور از سبک‌شمردن نماز در روایات، قضا‌شدن آن در اثر سهل‌انگاری در ادا و خواندن در وقت است.[۸] محمدتقی شهیدی‌پور، فقیه شیعی نیز سبک‌شمردن نماز را به نماز‌نخواندن بدون عذر یا بی‌مبالاتی و ترک واجبات تفسیر می‌کند.[۹] سید ابوالقاسم خویی از مراجع تقلید شیعه حاضر‌نشدن در نماز جماعت به دلیل ساده‌انگاری و بی‌اهمیت‌دانستن آن را سبک‌شمردن آن دانسته است. به نظر وی اگر کسی سبب عدم مشارکت در نماز جماعت را مستحب‌بودن و جواز شرعی ترک آن اعلام کرد، مرتکب سبک‌شماری نشده است.[۱۰] مرتضی مطهری سبک‌شمارنده نماز را مشمول آیه ۴۳ سوره مدثر قرار می‌دهد. به باور او تحقیر و بی‌اعتنایی به نماز فرد را از جایگاه نمازگزاران در روز قیامت خارج می‌کند.[۱۱]
در تعیین مصادیق سبک‌شمردن نماز میان نویسندگان اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی نویسندگان برای سبک‌شمردن نماز نمونه‌های متعددی از بی‌توجهی به آداب نماز را هم آورده‌اند، مانند تأخیر بدون عذر نماز از اول وقت،[۱۲] خواندن نماز بدون خشوع،[۱۳] حواس‌پرتی در نماز، شتاب در گفتن ذکرها طوری که ذکر رکوع و سجده کامل بیان نشود و بی‌توجهی در یادگیری احکام نماز.[۱۴] در مقابل برخی منتقدان سبک‌شمردن نماز را به بی‌اعتنایی و تاخیر نماز و خواندن در خارج از وقت یا ترک آن توضیح می‌دهند، نه ترک برخی آداب و مستحبات نماز. در باور ایشان پیامدهای تحقیر و سبک‌شمردن نماز مانند بیان عقوبت سخت و تهدید شدید احادیث و حرام‌دانستن آن نسبتی با ترک امور مستحب ندارد.[۱۵] البته به گفته ایشان سبک‌شمردن دارای مراتب است و ترک مستحبات و آداب نماز نسبت به اولیا و مومنان با تقوا می‌تواند مصداق سبک‌شمردن و بی‌اهمیتی نماز باشد.[۱۶] در روایات عبارت «تَهاوُن» در نماز هم به کار رفته است که مفهومی نزدیک به سبک‌شمردن نماز دارد. بعضی نویسندگان این مفهوم تهاون را به تاخیر نماز از وقتش تفسیر می‌کنند.[۱۷]
حکم سبک‌شمردن نماز
فقیهان شیعه سبک‌شمردن نماز و هر حکم واجبی را حرام می‌دانند.[۱۸] البته اگر‌چه سبک‌شمردن هر حکم الهی مورد نکوهش شریعت اسلامی می‌باشد، ولی تا وقتی که به انکار یکی از اصول دین منتهی نشود باعث کفر شخص نمی‌شود.[۱۹]
پیامدهای سبک‌شمردن نماز
سهل‌انگاری نماز دارای پیامدهایی است که در احادیث آمده است:
- قبول‌نشدن نماز خوانده شده.[۲۰]
- محروم ماندن از شفاعت اهل‌بیت:[۲۱] بنا بر روایتی که ابوبصیر از حمیده همسر امام صادق(ع) نقل کرده است زمانی که در حال احتضار بود، بستگان خود را فراخواند و گفت: «شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نمی‌رسد.»[۲۲]
- محرومیت از ملاقات حضرت محمد(ص) در نزد حوض کوثر.[۲۳]
- ابتلا به خصلت‌های پانزده‌گانه: بنا به روایتی که از پیامبر خطاب به حضرت فاطمه(س) نقل شده است، کسی که نماز را سبک بشمارد خداوند او را به پانزده خصلت مبتلا می‌کند.[۲۴]
- بی‌برکت شدن عمر؛
- بی‌برکت شدن مال؛
- بی‌نورشدن چهره؛
- پاداش‌نداشتن اعمال؛
- مستجاب‌نشدن دعایش؛
- بهره‌نبردن از دعای دیگران؛
- مرگ با خواری؛
- گرسنه‌مردن؛
- تشنه‌مردن، به گونه‌ای که هرچه آب بنوشد عطشش برطرف نمی‌شود؛
- فرشته‌ای در قبر او را زجر می‌دهد؛
- تاریکی قبر؛
- فشار قبر؛
- در قیامت، فرشته‌ای او را به صورت می‌کِشد و خلایق نگاه می‌کنند؛
- محاسبه سخت در قیامت؛
- خدا به او نظر رحمت نمی‌کند و عذابی دردناک خواهد داشت.[۲۵]
پانویس
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۲۳.
- ↑ طیب حسینی و جولایی، «مفهوم‌شناسی استخفاف و اضاعه نماز و تهاون نسبت به آن»، ص۵۸.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۴۸۴.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۶۹.
- ↑ «هشدارهای اجتماعی؛ سبک‌شمردن دین و نمادهای دینی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۴، ص۴۸.
- ↑ طیب حسینی و جولایی، «مفهوم‌شناسی استخفاف و اضاعه نماز و تهاون نسبت به آن»، ص۶۲.
- ↑ تبریزی، صراط النجاه، ۱۴۲۷ق، ج۱۰، ص۴۲۹.
- ↑ «کتاب الصلوه/ بررسی معنی استخفاف در نماز/ تعداد نمازهای واجب»، پایگاه اطلاع‌رسانی محمدتقی شهیدی.
- ↑ خویی، صراط النجاه، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۳۳۲.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن(۱۰)، ۱۳۸۹ش، ص۱۷۰ ـ ۱۷۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۰، ص۶، یوسفیان و الهامی، اخلاق اسلامی، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۵۳.
- ↑ «مصادیق سبک‌شمردن نماز»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ یوسفیان و الهامی، اخلاق اسلامی، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۵۳؛ «سبک‌شمردن نماز به چه معناست؟»، افکار‌نیوز.
- ↑ طیب حسینی و جولایی، «مفهوم‌شناسی استخفاف و اضاعه نماز و تهاون نسبت به آن»، ص۶۳ ـ ۶۶ و ۷۴.
- ↑ طیب حسینی و جولایی، «مفهوم‌شناسی استخفاف و اضاعه نماز و تهاون نسبت به آن»، ص۷۴.
- ↑ طیب حسینی و جولایی، «مفهوم‌شناسی استخفاف و اضاعه نماز و تهاون نسبت به آن»، ص۶۹.
- ↑ شاهرودی، کتاب الحج، ۱۴۰۲ق، ج۱، ص۱۷؛ مدنی کاشانی، براهین الحج للفقهاء و الحجج، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۵.
- ↑ خویی، معتمد العروة الوثقی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۳.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۶۹.
- ↑ شیخ صدوق من لایحضره الفقیه،۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۰۶.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۴۸۴.
- ↑ برقی، محاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۷۹.
- ↑ ابن‌طاووس، فلاح السائل، ۱۴۰۶ق، ص۲۲.
- ↑ ابن‌طاووس، فلاح السائل، ۱۴۰۶ق، ص۲۲.
منابع
- تبریزی، جواد، صراط النجاة، قم، دار الصدیقة الشهیده، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، صراط النجاة(محشی)، قم، مکتب نشر المنتخب، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، مقرر: سیر رضا موسوی خلخالی، قم، منشورات مدرسه دار العلم، چاپ دوم، ۱۴۱۶ق.
- «سبک‌شمردن نماز به چه معناست؟»، افکار‌نیوز، تاریخ انتشار: ۲۸ فروردین ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۰ مهر ۱۴۰۳ش.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- شاهرودی، سید محمود بن علی، کتاب الحج، قم، مؤسسه انصاریان، چاپ اول، ۱۴۰۲ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، نشر صدوق، ۱۳۶۷ش.
- طریحی، فخر‌الدین، مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینی، تهران، کتاب‌فروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- طیب حسینی و جولایی، «مفهوم‌شناسی استخفاف و اضاعه نماز و تهاون نسبت به آن»، در مجله مطالعات فقه معاصر، شماره ۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.
- «کتاب الصلوه/ بررسی معنی استخفاف در نماز/ تعداد نمازهای واجب»، پایگاه اطلاع‌رسانی محمدتقی شهیدی، تاریخ انتشار: ۱۳ شهریور ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مدنی کاشانی، رضا، براهین الحج للفقهاء و الحجج، کاشان، مدرسه علمیه آیت الله مدنی کاشانی، چاپ سوم، ۱۴۱۱ق.
- «مصادیق سبک‌شمردن نماز»، خبرگزاری حوزه، تاریخ انتشار: ۱۹ تیر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۳ش.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، جلد ۱۰، تهران، صدرا، چاپ هجدهم، ۱۴۰۲ش/۱۴۴۵ق.
- «هشدارهای اجتماعی؛ سبک‌شمردن دین و نمادهای دینی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ انتشار: ۸ آبان ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۱۶ مهر ۱۴۳۰ش.
- یوسفیان، نعمت الله و علی اصغر الهامی، اخلاق اسلامی، اداره آموزشهاى عقيدتى سياسى نمايندگى ولى فقيه سپاه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.