 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
ترتیب به معنای قرار دادن چیزهایی که بین آنها نسبت تقدیم و تأخیر وجود دارد در جای خود است. در فقه اسلامی، رعایت ترتیب در اجزای اعمالی مثل وضو، غسل، نماز و حج واجب است. درباره ترتیب در کتاب‌های فقهی در باب‌های طهارت، نماز، حج، کفّارات، ارث و دیات سخن رفته است.
ترتیب و موالات
ترتیب به معنای این است که بین اجزاء یک عمل یا مراتب یک حکم، تقدم و تأخر رعایت شود. مثلا در نماز باید ابتدا رکوع و بعد سجده به جا آورده شود و اگر سجده به جای رکوع قرار گیرد، نمازگزار ترتیب نماز را از بین برده است. [۱] ولی موالات به معنای پشت سرهم بودن بدون فاصله است و منظور آن است که بین اجزاء یک عمل فاصله‌ای قابل توجه نیفتد. مثلا نمازگزار بعد از رکوع باید بدون فاصله زمانی به سجده برود و اگر بین این دو عمل فاصله به قدری باشد که صورت نماز از بین برود، موالات در نماز رعایت نشده است.[۲]
در وضو، غسل و تیمم
رعایت ترتیب در تیمم و اعضای وضو، جز در مسح پای راست و چپ، واجب است.[۳] رعایت ترتیب بین آن دو، به تقدیم مسح پای راست بر چپ بنابر مشهور واجب نیست.[۴]
در غسل ترتیبی رعایت ترتیب به شستن سر و گردن قبل از دیگر اعضای غسل، واجب است. همچنین بنابر قول مشهور، بین سمت راست و چپ بدن.[۵]
در غسل میت رعایت ترتیب به شستن با آب سدر، سپس با آب کافور و پس از آن با آب خالص، واجب است.[۶]
در نماز
از شرایط صحّت اذان و اقامه، رعایت ترتیب بین بخش‌های آن است. در صورت بروز اشتباه در ترتیب، از همان فصلی که اشتباه در آن رخ داده است به صورت صحیح اعاده می‌شود.[۷]
رعایت ترتیب در نمازهای یومیه به خواندن نماز ظهر قبل از نماز عصر و نماز مغرب قبل از نماز عشا واجب است؛ همچنین در افعال نماز مانند تکبیر، قرائت، رکوع و سجود و تشهّد و نیز در آیات حمد و سوره.[۸] و فرازهای تشهّد.[۹]
در قضای نمازهای فوت شده‌ای که در ادای آنها ترتیب شرط است مانند نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشا، رعایت ترتیب واجب است؛ لیکن وجوب ترتیب به معنای تقدیم قضای نمازی که اوّل فوت شده، محل اختلاف است.[۱۰]
رعایت ترتیب بین اجزای خطبه نماز جمعه (که خطبه‌ها در واقع جانشین دو رکعت اول نماز ظهر هستند)به تقدیم حمد الهی، سپس صلوات بر پیامبر(ص) و اهل بیت آن حضرت؛ پس از آن موعظه و در پایان خواندن سوره‌ای از قرآن بنابر تصریح برخی واجب است، بلکه وجوب آن به مشهور نسبت داده شده است.[۱۱]
ترتیب در سایر احکام
در مناسک حج
رعایت ترتیب بین اعمال روز عید قربان به تقدیم رمی جمره عقبه، سپس قربانی و پس از آن حلق یا تقصیر بنابر قول گروهی، واجب است.[۱۲] همچنین بین رمی جمرات سه گانه در روزهای یازدهم و دوازدهم ذیحجه در مِنا.[۱۳]
در کفّاره‌ها
در برخی موارد وجوب کفاره مانند کفاره ظهار، قتل خطا و افطار روزه قضای ماه رمضان پس از ظهر، چند نوع کفاره به ترتیب مشخص شده که تنها در صورت عدم توانایی از انجام کفاره اول می‌توان کفاره دوم را انجام داد.[۱۴]
ترتیب بین وارثان
در استحقاق ارث، رعایت ترتیب بین طبقات ارث لازم است و با وجود طبقه پیشین، طبقه بعدی ارث نمی‌برد.
در پرداخت دیه
بنابر مشهور، دیه در قتل خطا، بر حسب ترتیب طبقات ارث از عاقله گرفته می‌شود و با وجود عَصَبه توانمند در پرداخت دیه در طبقه اوّل، از طبقه دوم گرفته نمی‌شود.[۱۵]
پانویس
- ↑ موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، فرهنگ فقه فارسی، ج۲، ص۵۲۷.
- ↑ کاشف الغطاء، سؤال و جواب، مؤسسه کاشف الغطاء، ص۷۶؛ بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۰۲، م۱۱۱۴.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، تهران، ج۵، ص۱۷۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، تهران، ج۲، ص۲۲۶
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، تهران، ج۳، ص۸۵ـ۹۳
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، تهران، ج۴، ص۱۲۳ـ۱۲۵؛ غروی تبریزی، التنقیح(الطهارة)، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۲۲۱
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، تهران، ج۹، ص ۸۹
- ↑ طباطبائی یزدی، العروة‌الوثقی، قم، ج۲، ص۲۸۲ـ۵۱۵، ۶۰۰
- ↑ طباطبائی یزدی، العروة‌الوثقی، قم، ج۲، ص۵۸۹
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، تهران، ج۱۳، ص۱۹؛ طباطبائی یزدی، العروة‌الوثقی، قم، ج۱، ص۷۳۶
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، تهران، ج۱۱، ص۲۱۷
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، تهران، ج۱۹، ص۲۴۷ـ۲۴۸
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، تهران، ج۲۰، ص۱۶
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، تهران، ج۳۳، ص۱۶۹ـ۱۷۳
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، تهران، ج۴۳، ص۴۳۷
منابع
- بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسن، توضیح المسائل مراجع، تهران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۳ش.
- طباطبائی یزدی، سید محمد کاظم، العروة الوثقی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، ۱۴۱۷-۱۴۲۰ق.
- غروی تبریزی، علی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی (الطهارة)، تقریر: ابوالقاسم خوئی، قم، دارالهادی للمطبوعات، ۱۴۱۰ق
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص ۴۴۲ـ۴۴۱.
- کاشف الغطاء، محمدحسین بن علی، سؤال و جواب، مؤسسه کاشف الغطاء، بیتا.
- موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، فرهنگ فقه فارسي، زیر نظر:آية‌اللّه سيد محمود هاشمى شاهرودى، قم، مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت عليهم السّلام، ۱۳۸۲ش.
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه و المکتبه الاسلامیه، ۱۳۶۲-۱۳۶۹ش.