نِیَّت قصد، اراده و انگیزه اختیاری انسان برای انجام عبادت یا کارها است. در روایات ارزش هر کار با توجه به «نیت» و انگیزه صاحب عمل تعیین می‌شود. در متون روایی نیت اصل و شالوده کارها معرفی شده و اعمال را ثمره آن می‌دانند. مسلمانان به داشتن نیت پاک و مخلصانه توصیه شده و نیت فاسد و ریایی را عامل از بین رفتن برکت و پیش‌آمدن بلا و گرفتاری دانسته‌اند.
بنا بر نظر فقها نیت همراه با قصد قربت در عبادات ضروری است و از ارکان نماز نیز محسوب می‌شود؛ ولی لازم نیست بر زبان آورده شود.
مفهوم‌شناسی
«نیت» در لغت به معنای «قصد»، «اراده»، «عزم» و «اندیشه» به کار رفته[۱] و در اصطلاح نیز به معنای قصد و اراده‌ای است که انسان را به چیزی وادار کند.[۲] از محقق طوسی نقل شده که «نیت»، قصد انجام دادن فعل و واسطه بین علم و عمل است.[۳] مصباح یزدی نیز نیت را به «انگیزه اختیاری و آگاهانه برای انجام دادن کارها»، تعریف کرده است.[۴]
جایگاه
بر اساس روایات، ارزش و اهمیت هر کاری بر اساس نیت و انگیزه آن تعیین می‌شود؛[۵] به علاوه اینکه نیت‌های ریایی باعث باطل شدن عمل و نیت‌های مخلصانه و با قصد قربت به خداوند، باعث کمال عمل می‌شوند؛[۶] طبق حدیث نبوی معروف «إنّما الأعمالُ بالنیّات»، اعمال انسان در گرو نیت‌هاست،[۷] معصومان(ع) در روایات بسیاری، بر داشتن نیت پاک و مخلصانه تاکید کرده و نیت فاسد را عامل از بین رفتن برکت و روزی انسان و پیش آمدن بلا و گرفتاری معرفی نموده‌اند.[۸]
برخی از احادیث، در مقایسه نیت و عمل، نیت را اصل، شالوده و برتر از اعمال معرفی کرده[۹] و اعمال را ثمره نیت‌ها دانسته‌اند.[۱۰] همچنین ذکر کردند که پاداش الهی، شامل نیت بدون عمل نیز می‌شود.[۱۱]بر اساس روایتی از امام علی (ع)، اعمال بندگان، دارای مراتب و درجه‌هایی متفاوت هستند و «نیت»، تعیین کننده میزان ارزش اعمال اخلاقی و عبادی انسان‌هاست.[۱۲]
در علم اخلاق، نیت، اساس ارزش اخلاقی و منشأ خوبی و بدی کارهای انسان معرفی شده است.[۱۳] دانشمندان اخلاق معتقدند تَجَرّی [یادداشت ۱][./نیت#cite_note-14 [یادداشت 1]]
و قصد گناه (بدون اینکه آن کار را انجام دهد) هرچند در فقه حرام نیست؛[۱۴] ولی از جهت اخلاقی کاری ناپسند شمرده می‌شود.[۱۵]
نیت در عبادات
نیت کردن همراه با قصد قربت در واجبات تَعَبُّدی (واجب‌هایی که جنبه عبادی و پرستش دارند) مانند وضو، نماز، روزه، حج واجب و ضروری است.[۱۶] فقیهان، یکی از شرط‌های صحیح بودن عبادات را نیت کردن قبل از شروع عمل می‌دانند و ادامه داشتن نیت را تا پایان عمل نیز لازم می‌دانند.[۱۷] نماز را بايد به قصد قربت يعنى براى اطاعت فرمان خدا انجام داد و لازم نيست نيّت را به زبان آورد و يا در اوّل نماز از قلب بگذراند، [۱۸]همين اندازه كه اگر سؤال كنند چه می‌كنى، بتواند جواب دهد كه براى خدا نماز می‌خوانم كافى است. [۱۹] بنا بر نظر فقیهان، نیت امری ذهنی است و لازم نیست بر زبان آورده شود.[۲۰] نیت در نماز، در کنار رکوع، سجده، تکبیرة الاحرام و قیام، یکی از ارکان نماز است.[۲۱] عالمان اسلام معتقدند اگر کسی قبل از انجام دادن اعمال مباح، نیت و قصد قربت کند، عملی که انجام داد، تبدیل به عمل مستحبی خواهد شد.[۲۲]
پانویس
- ↑ فرهنگ لغت دهخدا، ذیل واژه نیت.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلواه، ۱۳۷۴ش، ص۵۶.
- ↑ مشکینی، درس‌های اخلاق، ترجمه علیرضا فیض، ۱۳۸۰ش، ص۶۴.
- ↑ مصباح یزدی، کلمة حول فلسفةالاخلاق، بی‌تا، ص۲۱، به نقل از مصباح، «نقش نیت در ارزش اخلاقی»، ص۸۳.
- ↑ ری شهری، منتخب میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۵۷۹.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۵۱.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ص۸۴.
- ↑ ری شهری، منتخب میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، تلخیص حمید حسینی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۵۷۹.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۱۳۴.
- ↑ ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، ۱۳۸۹ش، ج۱۲، ص۵۷۹.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۵۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۳.
- ↑ آرانی، «جایگاه نیت در تفاوت بنیادین فقه و اخلاق»، ص۱۶۶.
- ↑ طباطبایی یزدی، حاشیه مکاسب، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۴.
- ↑ طباطبایی یزدی، حاشیه مکاسب، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۴.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ۱۳۸۲ش، ج۲،ص۵۲۰.
- ↑ فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۳۵.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ناشر: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( ره)، ج۱، ص۱۳۹.
- ↑ https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=45562&mid=275894پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی
- ↑ رساله توضیح المسائل مراجع، ۱۳۷۲ش، ص۲۶۵.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۱۲۷.
- ↑ شعبانی، «نقش نیت در فعل و هدف اخلاقی»، ص۵۵.
یادداشت
- ↑ تجرّى در اصطلاح عبارت است از مخالفت عملى با حكم الزامى مولا اعم از واجب يا حرام به اعتقاد انجام دهنده؛ در حالى كه پندار وى بر خلاف واقع بوده و در حقيقت مخالفتى صورت نگرفته است، مانند کسى که آب را به گمان شراب بودن بنوشد، سپس معلوم گردد که آن مایع، آب بوده است نه شراب. موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۲، ص۳۵۸.
منابع
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( ره)، بی‌تا.
- امام خمینی، سید روح‌الله، آداب الصلاة، تهران، موسسه چاپ و نشر آثار امام خمینی(ره)،۱۳۷۴ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل‌البیت لاحیاءالتراث، ۱۴۰۹ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، فرهنگ لغت، تهران، مؤسسه لغت نامه دهخدا، ۱۳۴۱ش.
- رساله توضیح المسائل مراجع، قم، انتشارات تفکر، ۱۳۷۲ش.
- ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
- ری شهری، محمد، منتخب میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، تلخیص حمید حسینی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۸ش.
- شعبانی، اولیاء، «نقش نیت در فعل و هدف اخلاقی»، در مجله راه تربیت، شماره ۱۱، تابستان ۱۳۸۹ش.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، حاشیه مکاسب، قم، نشر اسماعیلیان، ۱۴۲۱ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- فرهنگ نامه اصول فقه، به کوشش جمعی از نویسندگان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، ۱۳۶۹ش.
- متوسل آرانی، محمود، «جایگاه نیت در تفاوت بنیادین فقه و اخلاق»، فصلنامه پژوهش نامه اخلاق، شماره ۱۱، بهار۱۳۹۰ش.
- مشکینی، علی، درس‌های اخلاق، ترجمه علیرضا فیض، قم، پارسیان، ۱۳۸۰ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، کلمة حول فلسفة الاخلاق، قم، انتشارات در راه حق، بی‌تا.
- مصباح، مجتبی، «نقش نیت در ارزش اخلاقی»، فصلنامه تخصصی اخلاق وحیانی، شماره ۲، زمستان ۱۳۹۱ش.
- هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مرکز دایرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۲ش.