 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
تَکَتُّف دست‌بسته نمازخواندن به گونه‌ای که کفِ دستِ راست بر پشتِ دستِ چپ و دست‌ها بالای ناف یا روی سینه قرار گیرند.
فقیهان شیعه تکتف را حرام می‌دانند و معتقدند این عمل نماز را باطل می‌کند. آنان به روایاتی استناد می‌کنند که نمازخواندن پیامبر را بدون تکتف گزارش کرده‌اند. همچنین روایاتی از اهل‌بیت(ع) نقل شده که در آنها از تکتف نهی شده است. فقیهان شیعه تکتف را در شرایط تقیه جایز می‌دانند.
از نظر بیشتر علمای اهل‌سنت، تکتف مستحب است. برخی از آنها آن را واجب و برخی دیگر هم مکروه می‌دانند. درباره چگونگی تکتف، محل قراردادن دست‌ها و زمان تکتف در نماز، میان فقیهان اهل‌سنت اختلاف‌نظر هست.
فقهای اهل‌سنت برای استحباب تکتف، به روایاتی استناد کرده‌اند که از جایز بودن تکتف حکایت می‌کند؛ ولی شیعیان سند برخی از این روایات و محتوای برخی دیگرشان را دارای اشکال می‌دانند.
تعریف تکتف و جایگاه آن نزد شیعه و سنی
تکتف به‌معنای قراردادن دست‌ها بر یکدیگر و روی سینه یا شکم در حال نماز است.[۱] از این عمل با تَکتیف،[۲] تکفیر،[۳] قَبض[۴] و وَضع نیز یاد شده است.[۵] در مقابل تکتف، واژه ارسال و اِسدال یا سَدل قرار دارد که به معنای رهاساختن دست‌هاست.[۶]
تکتف از مسائل اختلافی مذهب شیعه با مذاهب دیگر است.[۷] اکثر اهل‌سنت تکتف را از آداب مستحب نماز می‌دانند.[۸]
چگونگی انجام تکتف
عینی از فقهای اهل‌سنت، تکتف را قراردادن کف دست راست بر پشت مچ دست چپ دانسته است، به‌گونه‌ای که مچ، وسط کف دست قرار بگیرد؛ اما برخی دیگر از علمای اهل‌سنت، قراردادن کف دست بر ساعد، پشت کف دست چپ را برگزیده‌اند.[۹] برخی گفته‌اند طوری پشت دست چپ را بگیرد که انگشت شصت و انگشت کوچک دست چپ در کف دست راست قرار بگیرد.[۱۰]
در تکتف، دست‌ها کجا قرار می‌گیرند؟
فقهای اهل‌سنت، درباه اینکه دست‌ها در تکتف در کجای بدن قرار می‌گیرد، اختلاف‌نظر دارند. برخی از آنها محل قرارگرفتن دست‌ها را زیرناف[۱۱] و برخی دیگر روی سینه یا زیر آن می‌دانند.[۱۲] حنفی‌ها و حنبلی‌ها قراردادن دست‌ها زیرناف و شافعی‌ها قراردادن آنها زیر سینه را سنت می‌دانند.[۱۳] بِن‌باز از عالمان وهابی، معتقد است که در تکتف، دست‌ها باید بر سینه قرار بگیرد.[۱۴]
برخی نیز گفته‌اند که مردها باید دست‌ها را زیر ناف و زنان روی سینه قرار دهند.[۱۵]
جای تکتف در نماز
عینی عالم اهل‌سنت گفته است که ابوحنیفه و ابویوسف تکتف را هنگام قیام، سنت می‌دانند و برخی دیگر هنگام قرائت. از نظر عینی، تکتف هنگام قیام‌هایی است که ذکر «مأثور» (ذکری که در روایات آمده است) دارد. به گفته او، گروهی از علمای اهل‌سنت، با هدف مخالفت با شیعه، تکتف را در هر نوع قیام، سنت دانسته‌اند[۱۶] ازاین‌رو درباره تکتفِ بعد از رکوع، هنگام قنوت، در نماز میت و بین تکبیرهای نماز عیدین، اختلاف شده است.[۱۷]
نقل شده است که حنفی‌ها و شافعی‌ها قراردادن دست‌ها بر سینه پس از رکوع را بدعت می‌دانند. از ابنحنبل، پیشوای مذهب حنبلی هم نظرات متفاوتی در این زمینه نقل شده که یکی از آنها این است که مختاریم این کار را انجام دهیم یا خیر.[۱۸]
حکم فقهی از نظر شیعه
برپایه دیدگاه مشهور میان فقیهان شیعه، تکتف حرام است و موجب بطلان نماز می‌شود.[۱۹] سیدِ مرتضی[۲۰] و شیخ طوسی ادعای اجماع بر این حکم کرده‌اند.[۲۱] عده‌ای از فقیهان شیعه فقط آن را حرام دانسته‌اند، نه باطل‌کننده نماز.[۲۲] محمدحسن نجفی در کتاب جواهرالکلام گفته است ابوالصلاح حلبی تکتف را مکروه و اسکافی ترک آن را مستحب می‌دانند.[۲۳]
دلیل فقهای شیعه برای این حکم، احادیثی است که نمازخواندن پیامبر را بدون تکتف گزارش کرده‌اند.[۲۴] ازجمله حدیثی که ابوحمید ساعدی نقل کرده و در آن نمازخواندن پیامبر(ص) را توضیح داده، اما سخنی از تکتف نگفته است.[۲۵] همچنین احادیثی از امامان شیعه نقل شده است که از تکتف و تکفیر در نماز نهی کرده‌اند.[۲۶] از امام علی(ع)[۲۷] و امام باقر(ع) نقل شده است که تکتف، از رسوم مَجوس بوده است.[۲۸] صاحبْ‌جواهر بر این باور است که این سنت را عمر بن خطاب و به تقلید از اسیران ایرانی رواج داد.[۲۹]
حکم تکتف از روی تقیه
فقیهان شیعه همچون شهید ثانی و شیخ مرتضی انصاری، تکتف را در حال تقیه، جایز و بلکه واجب دانسته‌اند.[۳۰] البته آیت‌الله خامنه‌ای از مراجع تقلید، قرن پانزدهم قمری، گفته است در زمان حاضر، تکتف جزو موارد تقیه نیست و تنها در صورت اضطرار، جایز است.[۳۱]
حکم فقهی از نظر اهل‌سنت
عالمان اهل‌سنت تکتف را نشانه خشوع و خضوع و تعظیم می‌دانند.[۳۲] با این حال، درباره حکم فقهی آن اختلاف‌نظر دارند:
- استحباب: به گفته عینی (۷۶۲-۸۵۵ق) از فقهای اهل‌سنت، حنفی‌ها، شافعی، ابنحنبل و عموم عالمان اهل‌سنت تکتف را مستحب می‌دانند.[۳۳]
- استحباب تخییری: اوزاعی (۷۰۷–۷۷۴م)[۳۴] و ابن‌‌عبدالبر (۳۶۸–۴۶۳ق) قائل به استحباب تخییری تکتف و ارسال بودند.[۳۵]
- وجوب: اَلبانی (۱۳۳۳-۱۴۲۰م) و شوکانی (۱۱۷۳-۱۲۵۰ق) معتقد به وجوب تکتف هستند.[۳۶]
- کراهت: به گفته قرطبی مفسر مالکی‌مذهب، مالک بن انس تکتف را در نمازِ واجب، مکروه و در نمازهای مستحبی، مستحب می‌دانست.[۳۷] گفته شده است که عبدالله بن زبیر و حسن بصری بر همین عقیده بودند.[۳۸]
- برخی از فقیهان اهل‌سنت، تکتف را مخصوص زمانی می‌دانند که نمازگزار به سبب قیام طولانی خسته شود.[۳۹]
مستندات تکتف نزد اهل‌سنت
اهل‌سنت برای حکم به تکتف، به روایاتی استناد کرده‌اند. برخی از آنها احادیث زیرند:[۴۰]
- حدیث سهل بن سعد: در این حدیث آمده است که به مردم دستور داده می‌شد که در نماز دست راست خود را بر ساعد دست چپ خود قرار دهند.[۴۱]
- حدیث وائِل بْن حُجْر: وائل نقل می‌کند که پیامبر(ص)، پس از تکبیرالاحرام، دستان خود را از آستین خارج کرد و زیر لباس قرار داد و دست راست خود را بر دست چپ گذاشت.[۴۲]
- حدیث عبدالله بن مسعود: ابن‌‌مسعود در حال نماز دست چپ خود را بر دست راست گذاشته بود و پیامبر(ص)، دست راست او را بر دست چپش قرار داد.[۴۳]
- حدیث ابن‌‌عباس: ابن‌‌عباس از پیامبر(ص) نقل کرده است که فرمود به پیامبران دستور داده شده است تا در نماز، دست راست خود را بر دست چپ قرار دهند.[۴۴]
- روایت منقول از امام علی(ع): طبق این روایت، یکی از سنت‌های نماز، قراردادن دست‌ها زیر ناف است.[۴۵]
اشکالات شیعیان
شیعیان معتقدند سند برخی از این روایات اشکلاتی دارد؛ زیرا راویانی در سلسله‌سندشان هست که از نظر علمای اهل‌سنت هم قابل‌اعتماد نیستند.[۴۶] برخی دیگر نیز از محتوایشان این نتیجه به دست نمی‌آید که تکتف واجب یا مستحب است.[۴۷]
تک‌نگاری‌ها
برخی از کتاب‌ها که در آنها، مسئله تکتف بررسی و نقد شده، به شرح زیر است:
- الاِرسالُ و التَّکفیر بینَ السُّنةِ و البِدعَه: اثر نجم‌الدین طبسی و جزئی از مجموعه بینَ السُّنةِ و البِدعَه است که در آن، مسائل اختلافی شیعه و سنی، همچون ازدواج موقت بررسی شده گرفته است.[۴۸] این مجموعه، به صورت یک کتاب، تحت عنوان دراساتٌ فِقهیَّه فی مسائلَ خِلافِیَّه چاپ شده است.[۴۹]
- توضیحُ المَقال فی الضَّمّ و الاِرسال: نوشته محمد یحیی سالم عزّان است که دارُ التُّراثِ الیُمنیٰ در صنعا آن را چاپ کرده است.[۵۰]
- القولُ الفَصل فی تأییدِ سُنَّةِ السَّدْل، اثر محمد عابد: این کتاب در نقد تکتف و با هدف اثبات ارسال (رهاساختن) دست در نماز، طبق مذهب مالک بن انس نگاشته شده است.[۵۱]
- رسالةٌ مُختَصَرةٍ فی السَّدْل، اثر عبدالحمید مبارک آل‌شیخ.[۵۲]
- رسالةٌ فی حکم سَدْلِ الیَدَین فی الصَّلاة علی مذهبِ الامام مالک، نوشته محمد بن محمد المغربی معروف به شنقیطی: این کتاب را مرکز نشر دارالفضیله چاپ کرده است.[۵۳]
- القَبضُ فی الصَّلاه: این کتاب توسط مجمع جهانی اهل‌بیت تهیه و نشر یافته و بخشی از مجموعه فی رحاب اهل‌البیت است.[۵۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۱، ص۱۵؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، دارالفکر، ج۲، ص۸۷۳.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، دارالصادر، ج۱، ص۴۱۹.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۱، ص۱۵.
- ↑ طبسی، دراسات فهقیه فی مسائل خلافیه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۹۵.
- ↑ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۱۰.
- ↑ مبارکفوری، تحفةالاحوذی، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۷۳؛.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فی رحاب اهل‌البیت، ۱۴۲۶ق، ج۲۱، ص۱۱.
- ↑ ابن‌جبرین، شرح عمدة الاحکام، ج۱۳، ص۴۷.
- ↑ عینی، البنایه شرح الهدایه، ۱۴۲ق، ج۲، ص۱۸۱.
- ↑ عینی، البنایه شرح الهدایه، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۸۱.
- ↑ بن‌باز، مجموع فتاوی ومقالات متنوعه، رئاسة ادارة البحوث العلمية و الاِفتاء بالمملكة العربية السعودية، ج۲۹، ص۲۴۰.
- ↑ عینی، البنایه شرح الهدایه، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۸۱.
- ↑ الطیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۲۸۳.
- ↑ بن‌باز، مجموع فتاوی و مقالات متنوعه، رئاسة ادارة البحوث العلمية و الافتاء بالمملكة العربية السعودية، ج۲۹، ص۲۴۰.
- ↑ حنفی رازی، تحفةالملوک، ۱۴۱۷ق، ص۶۹.
- ↑ عینی، البنایه شرح الهدایه، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۸۳.
- ↑ عینی، البنایه شرح الهدایه، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۸۳.
- ↑ عطیه، شرح بلوغ المرام، ج۶۱، ص۶.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فی رحاب اهل‌البیت، ۱۴۲۶ق، ج۲۱، ص۱۲.
- ↑ سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۲۱۹.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۲
- ↑ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۱۱.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۱، ص۱۵.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فی رحاب اهل البیت، ۱۴۲۶ق، ج۲۱، ص۲۲.
- ↑ ترمذی، الجامع الصحیح، دارالحدیث، ج۲، ص۸۴.
- ↑ حمیری، قرب الاسناد، ۱۴۱۳ق، ص۲۰۸؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۸۴.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل‌الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۲۶۵.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۱، ص۱۹.
- ↑ شهید ثانی، روض‌الجنان، ج۲، ص۴۲۳؛ سبزواری، مهذب‌الاحکام، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۳۹۱؛ شیخ انصاری، رسائل فقهیه، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۹۶.
- ↑ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتائات، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۶۰.
- ↑ عینی، البنایه شرح الهدایه، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۸۳.
- ↑ عینی، البنایه شرح الهدایه، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۸۰.
- ↑ عینی، البنایه شرح الهدایه، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۸۰.
- ↑ سراوی، القطوف الدانیه، ۱۹۹۷م، ج۲، ص۳۷.
- ↑ عوایشه، الموسوعة الفقهیه المیسره، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۹؛ شوکانی، نیل‌الاوطار، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۱۷.
- ↑ قرطبی، بدایة المتجتهد و نهایه المقتصد، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۱۴۶.
- ↑ نووی، المجموع شرح المهذب، دارالفکر، ج۳، ص۳۱۱.
- ↑ عینی، البنایه شرح الهدایه، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۸۱.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فی رحاب اهل البیت، ۱۴۲۶ق، ج۲۱، ص۱۵.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۳۱۱ق، ج۱، ص۱۴۸.
- ↑ نیشابوری، صحیح مسلم، ۱۳۷۴ق، ج۱، ص۳۰۱؛ ملا هروی، مرقاةالجنان فی شرح مشکاةالمصابیح، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۶۵۷.
- ↑ ابوداود، سنن ابی‌داود، صیدا، ج۱، ص۲۰۰.
- ↑ طبرانی، المعجم الکبیر، قاهره، ج۱۱، ص۱۹۹.
- ↑ دارالقطنی، سنن الدار القطنی، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۳۴.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فی رحاب اهل البیت، ۱۴۲۶ق، ج۲۱، ص۲۱.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فی رحاب اهل‌البیت، ۱۴۲۶ق، ج۲۱، ص۱۶، ۱۹؛ سبحانی، الاعتصام بالکتاب و السنه، ۱۳۷۵ش، ص۶۷.
- ↑ «إرسال التکفیر بین السنة و البدعة - نسخه متنی»، کتابخانه دیجیتال تبیان.
- ↑ «دراسات فقهیه فی مسائل خلافیه»، کتابخوان قائمیه.
- ↑ «توضيح المقال في الضم والارسال»، وبگاه دار المقتبس.
- ↑ «القول الفصل في تأييد سنة السدل على مذهب مالك بن أنس»، وبگاه کتابخانه عین الجامعه.
- ↑ «رسالة مختصرة في السدل»، وبگاه کتابخانه عین الجامعه.
- ↑ «رسالة في حكم سدل اليدين في الصلاة على مذهب الأمام مالك بالشنقيطي»، وبگاه آرشیو اینترنت.
- ↑ «فی رحاب أهل البیت علیهم السلام - ۲۱ - القبض فی الصلاة التکتف»، وبگاه مجمع جهانی اهل‌بیت.
منابع
- ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، صیدا، المکتبة العصریه، بی‌تا.
- ابن‌جبرین، عبدالله بن عبدالرحمن، شرح عمدة الاحکام، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب‌الهذیب، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
- ابن‌عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
- «إرسال التکفیر بین السنة و البدعة - نسخه متنی»، کتابخانه دیجیتال تبیان، تاریخ بازدید: ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح‌البخاری، بولاق، المطبعة الکبری الامیریه، ۱۳۱۱ق.
- بن‌باز، عبدالعزیز بن عبدالله، مجموع فتاوی و مقالات متنوعه، بی‌جا، رئاسة ادارة البحوث العلمية و الافتاء بالمملكة العربية السعودية، بی‌تا.
- ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الصحیح، قاهره، دارالحدیث، بی‌تا.
- «توضيح المقال في الضم والارسال»، وبگاه دار المقتبس، تاریخ بازدید: ۵ تیر ۱۴۰۲ش.
- دارالقطنی، علی بن عمر، سنن الدار القطنی، تحقیق شیعب الارنؤوط، بیروت، مؤسسةالرساله، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- جزیری، عبدالرحمن بن محمد، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق.
- جمعی از نویسندگان، فی رحاب اهل البیت، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، چاپ دوم، ۱۴۲۶ق.
- حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب‌الاسناد، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- حنفی رازی، محمد بن ابی‌بکر، تحفةالملوک، بیروت، دار البشائر الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- خامنه‌ای، اجوبةالاستفتئات، ترجمه احمدرضا حسینی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ پنجاه و یکم، ۱۳۸۸ش.
- «دراسات فقیه فی مسائل خلافیه»، کتابخوان قائمیه، تاریخ بازدید: ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «رسالة فی حکم سدل اليدين في الصلاة على مذهب الامام مالك بالشنقیطی»، وبگاه آرشیو اینترنت، تاریخ بازدید: ۵ تیر ۱۴۰۲ش.
- سبحانی، جعفر، الاعتصام بالکتاب و السنه، تهران، رابطة الثقافه و العلاقات الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، دارالتفسیر، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۲۱ق.
- شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، مصر، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، رسائل فقهیه، قم، کنگره جهانی شیخ انصاری، ۱۴۱۴ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب‌الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، قاهره، مکتبة ابن‌‌تیمیه، چاپ دوم، بی‌تا.
- طبسی، نجم‌الدین، دراسات فقهیه فی مسائل خلافیه، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- طیار، عبدالله بن محمد، و دیگران، الفقه المیسر، ریاض، مدار الوطن للنشر، چاپ دوم، ۱۴۳۳ق.
- عطیه، ابن‌محمدسالم، شرح بلوغ المرام، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- عوایشه، حسین بن عوده، الموسوعة الفقهیه المیسره فی فقه الکتاب و السنة المطهره، دار ابن‌حزم، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- عینی، محمود بن احمد، البنایه شرح الهدایه، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- قرطبی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۲۵ق.
- «فی رحاب أهل البیت علیهم السلام - ۲۱ - القبض فی الصلاة التکتف»، وبگاه مجمع جهانی اهل‌بیت، تاریخ بازدید: ۳ تیر ۱۴۰۲ش.
- «القول الفصل في تأييد سنة السدل على مذهب مالك بن أنس»، وبگاه کتابخانه عین الجامعه، تاریخ بازدید: ۵ تیر ۱۴۰۲ش.
- مبارکفوری، محمد بن عبدالرحیم، تحفةالاحوذی، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، بیروت، دار التیار الجدید، ۱۴۲۱ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، قاهره، مطبعة عیسی البابی الحلبی و شرکاه، ۱۳۷۴ق.
پیوند به بیرون