نماز جمعه در دوران غیبت
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
نماز جمعه در دوران غیبت از موضوعات بحث‌برانگیز در میان فقهای شیعه است. پرسش اصلی در این مورد آن است که اقامه نماز جمعه در دوران غیبت امامان چه حکمی دارد؟ و آیا حضور یا اجازه امام معصوم برای برپایی نماز جمعه لازم است؟ نظرات فقیهان شیعه را بروجردی در چهار نظریه و مرتضی حائری یزدی در هفت نظریه بخش‌بندی کرده‌اند. عده‌ای از فقیهان به حرمت، عده‌ای به وجوب تعیینی و عده‌ای نیز به وجوب تخییری آن نظر داده‌اند. نظریه وجوب تخییری از قرن سیزدهم قمری به بعد مقبولیت بیشتری یافته و نظریه رایج محسوب می‌شود. بر اساس این نظریه در روز جمعه خواندن یکی از دو نماز جمعه یا نماز ظهر کافی است.
اختلاف درباره حکم نماز جمعه در دوران غیبت
اقامه نماز جمعه در دوره غیبت امام معصوم از موضوعات بحث‌برانگیز در میان فقهای شیعه است که عده‌ای به حرمت آن، عده‌ای به وجوب تعیینی آن و عده‌ای دیگر به وجوب تخییری آن نظر داده‌اند.[۱]
آراء فقیهان شیعه درباره نماز جمعه در دوران غیبت
آیت‌الله بروجردی فقیه قرن چهاردهم قمری در کتاب خود چهار قول مختلف در این باره نقل کرده است:
- برای همه مسلمین اقامه نماز جمعه جایز و بلکه واجب کفایی است.
- وجود امام یا شخصی منصوب از سوی او شرط اقامه نماز جمعه است و بنابر این نماز جمعه در عصر غیبت حرام است.
- اجازه امام معصوم شرط است و این اجازه به فقیهان داده شده است.
- اجازه امام معصوم شرط است و این اجازه به همه مؤمنین داده شده است.[۲]
مرتضی حائری(درگذشت:۱۳۶۴ش) هفت نظریه از فقیهان شیعه را گردآوری کرده است.[۳] این هفت نظریه عبارتند از:
- نماز جمعه در غیبت امام مشروع نیست و نماز هم باطل است.[۴]
- نماز جمعه واجب تخییری است ولی اگر نماز برپا شد شرکت در آن واجب است[۵]
- برپاکردن نماز جمعه واجب تخییری است ولی شرکت در آن واجب نیست و مکلف می‌تواند نماز ظهر بخواند[۶]
- برپا کردن نماز جمعه برای مجتهدان وجوب تخییری دارد[۷]
- اقامه نماز جمعه بر فقیه واجب و بر دیگران حرام است[۸]
- اگر امام جمعه عادلی باشد نماز جمعه بر همه واجب تعیینی است[۹]
- برپایی نماز جمعه در عصر غیبت حرام است و نماز هم باطل است.[۱۰]
محقق کرکی در سال ۹۲۱ق کتابی برای اثبات جواز اقامه نماز جمعه در عصر غیبت امام معصوم نگاشت که در واقع رساله‌ای در موضوع ولایت فقیه به شمار می‌رود. برخی از معاصران و شاگردان کرکی در نقد نظریه او و برای اثبات حرمت یا رد وجوب عینی نماز جمعه در عصر غیبت رساله‌هایی نگاشتند.[۱۱]
شیخ جواد تبریزی در درس خارج خود تأکید کرده است که در این بحث باید بین دو مطلب تفکیک گذاشته شود؛ یکی این که برپاکردن نماز جمعه واجب چه حکمی دارد؟ دیگری این که وظیفه عموم مسلمانان در صورت اقامه نماز جمعه چیست؟[۱۲]
حرمت
برخی فقهای متقدم شیعه از جمله سَلاّر دیلمی[۱۳] و ابن ادریس حلّی[۱۴] و به پیروی از ایشان بسیاری از فقهای متأخرتر از جمله فاضل هندی مشروعیت نماز جمعه را مشروط به حضور امام معصوم یا حضور فردی دانسته‌اند که از سوی او منصوب شده باشد.[۱۵] پیروان فتوای حرمت نماز جمعه با این استدلال که حضور یا اجازه امام شرط صحت آن است، و در عصر غیبت چنین اجازه‌ای وجود ندارد، برپا داشتن نماز جمعه را در این عصر جایز نمی‌دانند.[۱۶]
همچنین برخی گفته‌اند که ولی فقیه در کارهایی مانند برپا کردن نماز جمعه و امر به جهاد، که نیاز به اختیارات وسیع (بَسطِ ید) دارد، از سوی معصوم نیابت ندارد.[۱۷] از جمله ادله مورد استناد قائلان به حرمت، احادیثی است که در آن‌ها تعابیری مانند «امام» و «امام عَدل تَقی» آمده و گفته شده که مخالفت با امام در مورد نماز جمعه باعث هلاکت است، یا برپا داشتن نماز جمعه جز با حضور امام عادل و پرهیزگار صحیح نیست.[۱۸] امام سجاد(ع) نیز در صحیفه سجادیه[۱۹] امامت جمعه را مقامی مخصوص برگزیدگان خدا دانسته است. برخی فقهای متأخرتر منظور از تعابیر مذکور در این احادیث را امام معصوم ندانسته و آن را به مفاهیمی عام‌تر که شامل امام جماعت نیز بشود تفسیر کرده‌اند. به نظر آنان در این احادیث تأکید اصلی بر لزومِ به جماعت برگزار شدن بوده است.[۲۰]
وجوب تعیینی
نظریه دیگر درباره نماز جمعه در دوران غیبت، وجوب تعیینی نماز جمعه است. به نظر برخی از فقیهان، هرگاه شرایط اقامه نماز جمعه مانند عصر حضور امام فراهم باشد برپا کردن آن واجب است و این امر نیازی به نصب عام یا خاصِ امام معصوم ندارد. همچنین گفته‌اند نماز جمعه مانند فتوا دادن و قضاوت کردن از وظایف و شئون فقیهان در عصر غیبت است.[۲۱] بیشتر قائلان به وجوب اقامه نماز جمعه در عصر غیبت گرایش اخباری داشته‌اند، هرچند شهید ثانی و شماری دیگر از اصولیان سرشناس نیز پیرو این نظر بوده‌اند.[۲۱]
در بیشتر منابع متقدم فقهی شیعه که در دسترس است هرچند به استناد احادیث بر وجوب نماز جمعه تأکید شده، امامت امام معصوم یا نایب او به صراحت شرط نشده است.[۲۲] با این همه فقیهان امامی قرون بعد، حضور یا اجازه حاکم عادل[۲۳] یا امام عادل[۲۴] را از جمله شروط اقامه نماز جمعه برشمرده‌اند. شرط عدالت را برای امام جمعه تنها فقهای شیعه مطرح کرده‌اند و اهل سنت بدان قائل نیستند.[۲۵]
هر چند فتوای وجوب تعیینی از ابتدای غیبت کبرا کم و بیش در میان فقها مطرح بوده است،[۲۶] ولی این نظر را شهید ثانی در قرن دهم قمری به طور جدّی مطرح کرد.[۲۷] برخی از فقها از جمله نواده‌اش صاحب مدارک نیز از او پیروی کردند[۲۸] و این نظر در دوره صفوی به ویژه با توجه به زمینه‌های اجتماعی و سیاسی موجود رواج یافت.[۲۹]
وجوب تخییری
بسیاری از فقهای ادوار میانی و متأخر شیعه قائل به وجوب تخییری نماز جمعه در دوران غیبت هستند. مُحقق حلّی،[۳۰] علامه حِلّی،[۳۱] ابن فهد حلّی،[۳۲] شهید اول،[۳۳] و محقق کرکی از این جمله‌اند.[۳۴] مراد از وجوب تخییری نماز جمعه این است که در ظهر جمعه یا باید نماز جمعه خوانده شود یا نماز ظهر.[۳۵] برخی از قائلان به وجوب تخییری بر این باورند که هر چند اقامه نماز اختیاری است ولی اگر نماز جمعه برپا شد شرکت در آن واجب می‌شود . و در نقطه مقابل گفته شده ظاهر قول همه این فقیهان آن است که حتی با تشکیل نماز جمعه نیز شرکت در آن واجب نیست.[۳۶]
نظریه وجوب تخییری در میان فقهای متأخر (از قرن سیزدهم به بعد) مقبولیت یافته است[۳۷] و به طور کلی در میان فقهای اصولی، گرایش به نظریه وجوب تخییری نماز جمعه شایع‌تر است، هرچند شماری از آنان قائل به حرمت آن شده‌اند.[۳۸] ادله‌ای مانند سیره یاران ائمه و نیز فقهای متقدم مبنی بر اقامه‌نکردن نماز جمعه از جمله مستندات عدم وجوب تعیینی نماز جمعه است.[۳۹]
جواز اقامه نماز جمعه
نظریه چهارم درباره نماز جمعه در دوره غیبت آن است که اقامه نماز جمعه در این زمان جایز است و اشکالی ندارد و کسی که نماز جمعه بخواند مرتکب بدعت یا فعل حرام نشده است. ولی این نماز نمی‌تواند جای نماز ظهر را بگیرد و کسانی که نماز جمعه می‌خوانند باید نماز ظهر را هم بخوانند.[۴۰]
فتوای فقیهان قرن چهارده و پانزده قمری
در قرن‌های چهارده و پانزده قمری با توجه به شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی در ایران و نیز سقوط حکومت بعثی در عراق به عنوان دو کشور مهم شیعه برپایی نماز جمعه مورد توجه بیشتری قرار گرفت.
وجوب تعیینی نماز جمعه
مرتضی حائری یزدی از معدود فقیهان مشهوری است که در دوران متأخر نماز جمعه را واجب تعیینی و عینی می‌داند.[۴۱] سید محمدباقر صدر(۱۳۵۹ش) نیز معتقد است با حضور سلطان عادل نماز جمعه واجب تعیینی و بدون سلطان عادل واجب تخییری است ولی در این صورت هم اگر امام جمعه عادلی نماز جمعه برپا کند بر مکلفان واجب است که حتما در نماز شرکت کنند.[۴۲] سید کاظم حائری شاگرد صدر نیز نظری موافق استادش دارد و نماز جمعه را با حضور سلطان عادل واجب می‌داند.[۴۳] سید محمد صدر معتقد است اگر امام معصوم، سلطان عادل یا فقیه امر به اقامه نماز جمعه کنند نماز جمعه واجب خواهد شد.[۴۴]
وجوب تخییری
مراجعی مثل امام خمینی، اراکی، فاضل لنکرانی، جواد تبریزی، حسین نوری، ناصر مکارم شیرازی،[۴۵] سید علی خامنه‌ای،[۴۶] سیستانی[۴۷] و حسین مظاهری،[۴۸] جوادی آملی[۴۹] و وحید خراسانی[۵۰] اقامه نماز جمعه را واجب تخییری می‌دانند. به این معنا که مکلف می‌تواند یا نماز جمعه بخواند یا نماز ظهر.[۵۱] محمدتقی بهجت نیز ضمن پذیرش وجوب تخییری تأکید کرده است که لازم نیست امام جمعه فقیه باشد، هر چند اگر امکان امامت یک فقیه باشد، احتیاط آن است که نماز به امامت فقیه برپا شود.[۵۲]
وجوب احتیاطی نماز جمعه
تبریزی تأکید کرده است که اگر نماز جمعه با شرایط آن برپا شود شرکت در آن احتیاطا واجب است.[۵۳] سید موسی شبیری زنجانی نیز معتقد است اگر نماز جمعه با شرایط آن برپا شود خواندن نماز ظهر خلاف احتیاط است و نیز افرادی که در نماز جمعه شرکت می‌کنند احتیاطا باید نماز ظهر را هم بخوانند.[۵۴] حسینعلی منتظری نیز معتقد است در صورت فراهم بودن شرایط، هم برپا کردن نماز جمعه احتیاطا واجب است و هم شرکت افراد در نماز جمعه.[۵۵] هاشمی شاهرودی نیز نظری نزدیک به همین فتوا دارد[۵۶]
جواز نماز جمعه
آیت‌الله گلپایگانی و صافی گلپایگانی معتقدند اقامه نماز جمعه در عصر غیبت جایز است، ولی نماز باید با اجازه فقیه عادل برپا شود و نیز کسانی که در نماز شرکت می‌کنند باید به احتیاط واجب نماز ظهر را نیز خوانند.[۵۷]
پانویس
- ↑ برای اقوال دیگر رک: رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۲۸.
- ↑ بروجردی، البدر الزاهر، ۱۳۶۲ش، ص۳۲.
- ↑ حائری، صلاة الجمعه، ۱۳۷۷ش، ص۱۲۱-۱۲۲.
- ↑ حائری، صلاة الجمعه، ۱۳۷۷ش، ص۱۲۱.
- ↑ حائری، صلاة الجمعه، ۱۳۷۷ش، ص۱۲۲.
- ↑ حائری، صلاة الجمعه، ۱۳۷۷ش، ص۱۲۲.
- ↑ حائری، صلاة الجمعه، ۱۳۷۷ش، ص۱۲۲.
- ↑ حائری، صلاة الجمعه، ۱۳۷۷ش، ص۱۲۲.
- ↑ حائری، صلاة الجمعه، ۱۳۷۷ش، ص۱۲۲.
- ↑ حائری، صلاة الجمعه، ۱۳۷۷ش، ص۱۲۲.
- ↑ جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۳۷-۳۸؛ جعفریان، صفویه در عرصه دین، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۵۱.
- ↑ تبریزی، «حکم نماز جمعه در عصر غیبت»، ص۸۲-۸۳.
- ↑ رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۷۷.
- ↑ ابن ادریس حلی، السرائر، قم، ج۱، ص۳۰۴.
- ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، تهران، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۸؛ طباطبائی، ریاض المسائل، بیروت، ج۴، ص۷۳-۷۵؛ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۶۰؛ خوانساری، جامع المدارک، ۱۳۵۵ق، ج۱، ص۵۲۴.
- ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، تهران، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۸؛ طباطبائی، ریاض المسائل، بیروت، ج۴، ص۷۳-۷۵؛ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۶۰؛ خوانساری، جامع المدارک، ۱۳۵۵ق، ج۱، ص۵۲۴.
- ↑ بروجردی، البدر الزاهر، ۱۳۶۲ش، ص۵۷-۵۸.
- ↑ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۳۴؛ نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۶، ص۱۳-۱۴.
- ↑ الصحیفة السجادیة، ۱۳۸۰ش، ص۴۷۴.
- ↑ برای نمونه:حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۷، ص۳۱۰.
- ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ برای دیگر قائلان و تفاصیل ادله: شهید ثانی، الروضة البهیه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۱؛ فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، ۱۴۰۱ق، ص۴۷-۱۰۲؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۶۳، ۶۷، ۷۳؛ جابری، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ۱۳۷۶ش، ص۵۴-۵۵.
- ↑ برای نمونه:کلینی، کافی، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۴۱۸-۴۱۹؛ شیخ صدوق، الامالی، ۱۴۱۷ق، ص۵۷۳.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۶۷۶؛ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۲۶۵؛ شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۴۳.
- ↑ سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم، ج۱، ص۲۷۲، ج۳، ص۴۱.
- ↑ محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۳۶۴ش، ج۲، ص۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۲۹-۶۵.
- ↑ شهید ثانی، رسائل، قم، ص۱۹۷.
- ↑ موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۲۵.
- ↑ یزدی، الحجة فی وجوب صلوة الجمعة، چاپ جواد مدرسی، ص۵۳-۵۴.
- ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۶.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعه، قم، ج۲، ص۲۳۸-۲۳۹.
- ↑ ابن فهد حلی، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، ج۱، ص۴۱۴.
- ↑ شهید اول، الدروس الشرعیه، قم، ج۱، ص۱۸۶.
- ↑ محقق کرکی، رسائل المحقق الکرکی، قم، ج۱ ص۱۵۸-۱۷۱.
- ↑ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۵۹؛ توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۷۱ -۸۷۲؛ علامه حلی، تذکرة الفقها، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۲۷؛ محقق کرکی، رسائل المحقق الکرکی، قم، ص۱۶۳؛ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، قم، ج۸، ص۲۱۶.
- ↑ بروجردی، البدر الزاهر، ۱۳۶۲ش، ص۱۲۲.
- ↑ کاشف الغطا، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة، ۱۳۸۰ش، ج۳، ص۲۴۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۹۸۱م، ج۱۱، ص۱۵۱؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، بیروت، ج۱، ص۲۰۵؛ برای آگاهی از دیگر قائلان رک: دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱۴، ص۳۶۰۴.
- ↑ جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۳۷.
- ↑ برای تفاصیل ادله رک: مبلغی، «عناصر تأثیرگذار در وجوب تعیینی نماز جمعه در روش اخباریان»، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۱-۲۱۶.
- ↑ تبریزی، «حکم نماز جمعه در عصر غیبت»، ص۷۷.
- ↑ حائری، صلاة الجمعه، ۱۳۷۷ش، ص۱۵۵.
- ↑ صدر، الفتاوی الواضحه، ۱۴۰۳ق، ص۳۸۱.
- ↑ حائری، «نماز جمعه در حکومت اسلامی»، ص۶۶.
- ↑ صدر، ماوراء الفقه، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۶۲.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ج۱، ص۸۴۲.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ج۱، ص۸۷۶.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ج۱، ص۸۶۱.
- ↑ مظاهری، رساله توضیح المسائل، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۳. مسئله۱۱۵۷.
- ↑ جوادی آملی، رساله توضیح المسائل، ص۵۴۸.
- ↑ وحید خراسانی، رساله توضیح المسائل، ۱۳۸۸ش، ص۱۳۶. مسئله ۷۳۹.
- ↑ تبریزی، «حکم نماز جمعه در عصر غیبت»، ص۷۶.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ج۱، ص۸۷۲.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ج۱، ص۸۴۲.
- ↑ شبیری زنجانی، رساله توضیح المسائل، ۱۳۸۸ش، ص۱۶۲، مسئله ۷۴۲.
- ↑ منتظری، رساله توضیح المسائل، ص۲۳۹، مسئله ۱۳۴۶.
- ↑ هاشمی شاهرودی، توضیح المسائل، ۱۳۹۰ش، ص۱۶۸.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ج۱، ص۸۶۲.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- الصحیفة السجادیة، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم، ۱۳۸۰ش.
- امام خمینی، سید روح‌اللّه، تحریر الوسیله، بیروت، ۱۴۰۷ق-۱۹۸۷م.
- بروجردی، سید حسین، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، تقریرات: حسینعلی منتظری، دفتر آیت‌الله منتظری، قم، ۱۳۶۲ش.
- تبریزی، جواد، «حکم نماز جمعه در عصر غیبت»، در مجله حکومت اسلامی، شماره ۳۲، تابستان ۱۳۸۳ش.
- بنی‌هاشمی خمینی، محمدحسن، توضیح المسائل مراجع: مطابق با فتاوای دوازده نفر از مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- جابری، کاظم، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، قم، ۱۳۷۶ش.
- جعفریان، رسول، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی و آگاهی‌های کتابشناسی، تهران، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۷۲ش.
- حائری، سید کاظم، «نماز جمعه در حکومت اسلامی»، در مجله حکومت اسلامی، شماره ۳۲، تابستان ۱۳۸۳ش.
- حائری یزدی، مرتضی، صلاة الجمعة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۳۷۷ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، ۱۴۰۹-۱۴۱۲ق.
- حسینی عاملی، محمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، چاپ افست، موسسه آل البیت.
- ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی، قم، ۱۴۱۰-۱۴۱۱ق.
- ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، چاپ مجتبی عراقی، ۱۴۰۷-۱۴۱۳ق.
- خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تعلیق علی‌اکبر غفاری، ج۱، تهران، ۱۳۵۵ش.
- دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱۴، تهران، ۱۳۴۰ش.
- رازی قزوینی، عبدالجلیل، نقض، تحقیق: میرجلال‌الدین محدث ارموی، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۱ش.
- رضانژاد، عزالدین، صلاة الجمعه: دراسة فقهیة و تاریخیة، قم، ۱۴۱۵ق.
- سلاّر دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، بیروت، چاپ محسن حسینی امینی، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م
- سید مرتضی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، چاپ مهدی رجائی، ۱۴۰۵-۱۴۱۰ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، مسائل الناصریات، تهران، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۷م.
- شبیری زنجانی، سید موسی، رساله توضیح المسائل، قم، سلسبیل، ۱۳۸۸ش.
- شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم، ۱۴۱۲-۱۴۱۴ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، بیروت، چاپ محمد کلانتر، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، رسائل الشهید الثانی، قم، ۱۳۷۹-۱۳۸۰ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، قم، ۱۴۱۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، ج۱، تهران، چاپ محمدتقی کشفی، ۱۳۸۷ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، ۱۴۱۰ق.
- صدر، سید محمد، ماوراء الفقه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۲۰ق.
- صدر، سید محمدباقر، الفتاوی الواضحه وفقا لمذهب اهل البیت، دار التعارف، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- طباطبائی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدّلائل، بیروت، ۱۴۱۲-۱۴۱۴ق/۱۹۹۲-۱۹۹۳م.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، ۱۴۱۴ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم، ۱۴۱۲ق- ۱۴۲۰ق.
- فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، تهران، چاپ سنگی، ۱۲۷۱ق- ۱۲۷۴ق چاپ افست، قم، ۱۴۰۵ق.
- فیض کاشانی، محمدبن شاه‌مرتضی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- قاضی نعمان، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام، بیروت، چاپ عارف تامر، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۵م.
- كلینی، محمد بن یعقوب، الكافی، تصحیح: علی‌اكبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۱ق.
- کاشف‌الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۰ش.
- مبلغی، احمد، «عناصر تأثیرگذار در وجوب تعیینی نماز جمعه در روش اخباریان»، در مجله حکومت اسلامی، شماره ۲، تابستان ۱۳۸۳ش.
- محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، ۱۳۶۴ش.
- محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، چاپ صادق شیرازی، ۱۴۰۹ق.
- محقق کرکی، علی بن حسین، رسائل المحقق الکرکی، تحقیق محمد حسون، قم، ۱۴۰۹ق.
- مظاهری، حسین، رساله توضیح المسائل، مؤسسه فرهنگی الزهرا، اصفهان، ۱۳۸۹ش.
- منتظری، حسینعلی، رساله توضیح المسائل، انتشارات سرایی، تهران، ۱۳۸۱ش.
- موسوی عاملی، محمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم، ۱۴۱۰ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۱، بیروت، چاپ عباس قوچانی، ۱۹۸۱م.
- نجفی کازرونی، سید محمدباقر، «مقدمه همپای انقلاب»، همپای انقلاب: خطبه‌های نماز جمعه حضرت آیت‌الله العظمی موسوی اردبیلی، دانشگاه مفید، قم، ۱۳۸۵ش.
- نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، ج۶، ۱۴۱۵ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، ۱۴۰۷-۱۴۰۸ق.
- وحید خراسانی، حسین، رساله توضیح المسائل، مدرسة الامام باقر العلوم(ع)، قم، ۱۳۸۸ش.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، رساله توضیح المسائل، بنیاد فقه و معارف اهل بیت، قم، ۱۳۹۰ش.
- یزدی، محمدمقیم بن محمدعلی، الحجة فی وجوب صلوة الجمعة فی زمن الغیبة، چاپ جواد مدرسی.