قبله‌نما
در لبه قطب‌نما، شعری به زبان عربی با مضمون عرض ارادت به حضرت علی(ع) نگاشته شده است: «همه ناراحتی‌ها و غم‌ها با دوستی تو ناپدید می‌شود ای علی(ع)!»[۱]
قبله‌نما ابزاری برای تشخیص جهت قبله است. به فتوای بیشتر فقیهان شیعه، استفاده از قبله‌نما برای تعیین جهت قبله، اگر اطمینان‌آور یا گمان‌آور باشد جایز است. برخی از فقهیان شیعه، گمانی را که از قبله‌نما پدید می‌آید، از دیگر راه‌های قبله‌یابی قوی‌تر دانسته‌اند. در قبله‌نما، پس از تعیین جهت‌های اصلی، اختلافِ یکی از جهت‌های اصلی با سمتِ مکه محاسبه شده و جهت قبله مشخص می‌شود. در بیشتر قبله‌نماها برای تعیین جهت‌های اصلی از قطب‌نما استفاده می‌شود.
حسینعلی رزم‌آرا (درگذشت ۱۳۶۵ش)، نقشه‌بردار رئیس دایره جغرافیایی ارتشِ وقت ایران، در سال ۱۳۳۱ش قبله‌نمایی عرضه کرد که بر دقت تشخیص قبله افزود و مورد تأیید سید حسین طباطبایی بروجردی، مرجع تقلید شیعیان، قرار گرفت. قطب‌نماهای بَرخط، سیستمِ تعیین موقعیت جهانی (GPS) و فرمول آزیموت رابینز دقت تشخیص قبله را بیشتر کرده‌اند.
مفهوم‌شناسی
قبله‌نما، ابزاری است که دارای عقربهٔ فلزی بوده[۲] و توسط آن جهت مکه[۳] و قبله را مشخص می‌کنند.[۴] دهخدا (درگذشت ۱۳۳۴ش)، لغت‌‌شناس، برای این واژه سه ضبطِ قبله‌نَما، قبله‌نُما و قبله‌نِما آورده است.[۵]
قبله‌نما را از عنوان‌های مستحدثه دانسته‌اند که در باب صلاة و نیز استفتاءات از آن سخن گفته شده است.[۶] از این ابزار در کتاب‌های فقهیِ عربی، با واژه «بَوْصَلَة القِبْلَة» تعبیر شده است.[۷]
تاریخچه
از اختراع نخستین قبله‌نما تاریخ دقیقی در دست نیست؛ با این همه کاسه‌ای سفالی در موزه دمشق نگهداری می‌شود که در سده دهم قمری ساخته شده و ابزاری برای یافتن قبله بوده است.[یادداشت ۱][۹] به گفته رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه، قبله‌نماها در سده دوازدهم قمری، همزمان با دوره صفویه در ایران رواج داشته است.[۱۰]
مسلمانان قبل از اختراع قطب‌نما (بنا بر نقلی سده هشتم قمری)،[۱۱] برای یافتن جهت‌های اصلی از دائره هندی[یادداشت ۲] بهره می‌بردند. آنها انحراف بین جهت جنوب و مکه[یادداشت ۳] را محاسبه کرده و اینگونه جهت قبله را به دست می‌آوردند.[۱۲] مسلمانان پس از اختراع قطب‌نما، برای یافتن جهت جنوب به جای دائره هندی از قطب‌نما استفاده می‌کردند.[۱۳] نام شهرها با توجه به میزان انحراف، در سطح قطب‌نما درج می‌شد و هنگامی که عقربهٔ قطب‌نما جهت جنوب را نشان می‌داد، با توجه به نامِ شهرِ موردِ نظر، جهت قبله آن به دست می‌آمد.[۱۴]
پس از مدتی کشف شد جهتی که عقربه قطب‌نما نشان می‌دهد، نسبت به دو قطب جغرافیایی انحراف دارد (انحراف مغناطیسی)؛ این باعث می‌شد جهت قبله‌ای که با قطب‌نما به دست آمده دقیق نباشد.[۱۵] حسینعلی رزم‌آرا (درگذشت ۱۳۶۵ش)، رئیس دایره جغرافیایی ارتشِ وقت و نقشه‌بردار، در سال ۱۳۳۱ش قبله‌نمایی عرضه کرد که در آن انحراف مغناطیسی[۱۶] نسبت به هزار مکان[۱۷] محاسبه شده بود.[۱۸]
در قطب‌نماهای دیجیتالی نیز از میدان مغناطیسی زمین استفاده می‌شود؛ ولی انحراف مغناطیسی به صورت نرم‌افزاری حذف می‌شود؛ بنابراین جهت‌یابی آن را دقیق‌تر دانسته‌اند.[۱۹] در قطب‌نماهای بَرخط (online)، طول و عرض جغرافیایی مکان توسط سیستمِ تعیین موقعیت جهانی (GPS) تشخیص داده شده و با الگوریتم محاسبه بَرخط، جهت قبله مشخص می‌شود.[۲۰] سیستم تعیین موقعیت جهانی (GPS)، یکی از بهترین راه‌های جهت‌یابی دانسته شده است.[۲۱] بر اساس اقدامی در وزارت دفاع ایران، برای جهت‌یابی قبله، به جای روش محاسبهٔ انحراف مغناطیسی، از فرمول آزيموت رابينز استفاده شده است که گفته می‌شود دقیق‌تر و سریع‌تر از روش محاسبه انحراف مغناطیسی است.[۲۲]
احکام قبله‌نما
به فتوای سید ابوالقاسم خویی،[۲۴] و سید محمدسعید حکیم (زاده ۱۳۵۴ق)،[۲۵] از مراجع تقلید شیعه، اگر به درستیِ محاسبهٔ قبله‌نما اطمینان حاصل شود، عمل بر طبق آن جایز است. همچنین به فتوای میرزا جواد تبریزی، اگر از قبله‌نما گمان به جهت قبله به دست آید، عمل بر طبق آن جایز است.[۲۶]
به فتوای امام خمینی، و سید علی خامنهای، از مراجع تقلید شیعه، تا وقتی قبله‌نمایی که از آن اطمینان به جهت قبله حاصل شود وجود دارد، اعتماد به محرابِ مسجد و قبرهای مسلمانان برای تعیین جهت قبله دارای اشکال است.[۲۷] ناصر مکارم شیرازی، گمانی را که از قبله‌نما -در صورتی که سالم باشد- به دست می‌آید دقیق تر از دیگر راه‌های قبله‌یابی دانسته است.[۲۸] محمد فاضل لنکرانی، گمانی که از قبله‌نما حاصل می‌شود را قوی‌تر از گمانی دانسته است که از سخن صاحبخانه حاصل می‌شود و بر همین اساس، به فتوای او تا وقتی قبله‌نما هست نباید به قول صاحبخانه اکتفا کرد.[۲۹]
قبله‌نمای رزم‌آرا
حسینعلی رزم‌آرا، نقشه‌بردار و رئیس دایره جغرافیایی ارتش پهلوی در ایران، در سال ۱۳۳۱ش قبله‌نمایی عرضه کرد که به قبله‌نمای رزم‌آرا مشهور شد.[۳۰] او در این قبله‌نما انحراف قطب مغناطیسی با قطب جغرافیایی را به نسبت زمان خود،[۳۱] در نزدیک به هزار مکان[۳۲] محاسبه کرد.[۳۳] علامه طباطبایی، مُفسّر و فیلسوف شیعه، این قبله‌نما را به تشخیص درستِ قبله نزدیک دانسته است.[۳۴] گفته شده قبله‌نمای رزم‌آرا، مورد تأیید سید حسین طباطبایی بروجردی، مرجع تقلید شیعیان[۳۵] و سید هبة الدین شهرستانی، فقیه و مُنجّم شیعه[۳۶] قرار گرفته است.
به گفته حسن حسن‌زاده آملی، فیلسوف و مُنجّم شیعه، انحراف بین قطب مغناطیسی و قطب جغرافیایی در قبله‌نمای رزم‌آرا به درستی رعایت شده است؛ با این همه، خاصیت انحراف مغناطیسی ثابت نبوده و دارای تغییرات سالیانه بلکه روزانه است؛ بنابراین لازم است هر چند سال یک بار قبله‌نما به‌روزرسانی شود.[۳۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ "An unusual qibla-indicator by the master craftsman of late 17th-century Isfahan, Abd al-A’imma"، sothby's.
- ↑ دهخدا، فرهنگ لغت دهخدا، ذیل واژه قبله‌نما.
- ↑ ناظم‌الاطباء، فرهنگ نفیسی، ذیل واژه قبله‌نما.
- ↑ دهخدا، فرهنگ لغت دهخدا، ذیل واژه قبله‌نما.
- ↑ دهخدا، فرهنگ لغت دهخدا، ذیل واژه قبله‌نما.
- ↑ شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۳۸۲ش، ص۴۴۸.
- ↑ خامنهای، اجوبة الاستفتاءات، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ زمانی، «کاسه لعابدار قبله‌نما»، ص۵۳ و ۵۴.
- ↑ زمانی، «کاسه لعابدار قبله‌نما»، ص۵۳ و ۵۴.
- ↑ جعفریان، «سؤال از حکم استفاده از قبله‌نمای دست‌ساخت در دوره صفوی»، خبرگزاری خبرآنلاین.
- ↑ حسن‌زاده آملی، «قطب‌نما و قبله‌نما...»، ۱۳۷۲ش، ص۸۸.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۳۵. همچنین نگاه کنید به جوادی نجفی، «دایره هندی و کاربرد آن»، ص۸۵.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۳۵.
- ↑ زمانی، «کاسه لعابدار قبله‌نما»، ص۵۳ و ۵۴.
- ↑ حسن‌زاده آملی، «قطب‌نما و قبله‌نما...»، ص۸۸؛ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۳۵.
- ↑ حسن‌زاده آملی، «قطب‌نما و قبله‌نما...»، ص۹۵].
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۳۷ و ۳۳۸.
- ↑ حسن‌زاده آملی، «قطب‌نما و قبله‌نما...» ، ص۹۵.
- ↑ گلستان‌فر، «قطب‌نمای دیجیتالی»، ص۴۹.
- ↑ «تعیین جهت قبله»، سایت ساعت و تقویم روز ایران.
- ↑ گلستان‌فر، «قطب‌نمای دیجیتالی»، ص۴۵.
- ↑ «تعيين دقيق قبله در سازمان جغرافيايی وزارت دفاع انجام شد»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ موسوی، «جام گیتی‌نما: یک قبله‌نمای متأخر ایرانی»، ۱۳۹۳ش، ص۳۵.
- ↑ خویی، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۸۸.
- ↑ حکیم، مرشد المغترب، ۱۴۳۱ق، ص۱۹۰.
- ↑ خویی، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۸۸.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل (امام و مراجع)، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۴۴۱؛ خامنهای، اجوبة الاستفتاءات، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ مکارم شیرازی، رساله توضیح المسائل، ۱۴۲۴ق، ص۱۳۳؛ همچنین نگاه کنید به مکارم شیرازی، العروة الوثقی مع تعلیقات، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۴۴۲.
- ↑ لنکرانی، جامع المسائل، ۱۴۲۵ق، ص۷۰.
- ↑ حسن‌زاده آملی، «قطب‌نما و قبله‌نما...»، ص۹۵.
- ↑ حسن‌زاده آملی، «قطب‌نما و قبله‌نما...»، ص۹۵.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۳۷ و ۳۳۸.
- ↑ حسن‌زاده آملی، «قطب‌نما و قبله‌نما...»، ص۹۵.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۳۷ و ۳۳۸.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی (دفتر اول)، ۱۳۸۷ش، ص۴۰.
- ↑ «نامه سید هبه الدین شهرستانی به سرتیپ رزم آراء بابت ساختن قبله نما»، کانال تلگرام کتابخانه تاریخ اسلام و ایران.
- ↑ حسن‌زاده آملی، «قطب‌نما و قبله‌نما...»، ص۹۵.
یادداشت
- ↑ برای مشخص کردن سمت قبله ظرف را باید از آب پُر و سوزنی مغناطیسی را بر آن شناور کرد تا جهت‌های اصلی مشخص و سمت قبله تعیین شود. سطح درونی این قبله‌نما به ۴۰ بخش تقسیم شده که هر بخش، شهری را نشان می‌دهد. بیشتر شهرها، مکان‌های مذهبیِ شیعیان مانند کوفه، نجف و مشهد است.
- ↑ دایره هندی، دایره‌ای است دارای خط‌های فنی و علمی که بر یک صفحه مستوی و تراز قرار دارد. شاخصی مخروطی شکل بر مرکز این دایره نصب شده است. با این ابزار چهار جهت اصلی را مشخص می‌کنند. (جوادی نجفی، «دایره هندی و کاربرد آن»، ۱۳۶۶ش، ص۸۷.)
- ↑ بیشتر مسلمانان در سرزمین‌های شمال مکه ساکن بوده‌اند.
منابع
- امام خمینی، سید روح‌الله و دیگران، توضیح المسائل (امام و مراجع)، گردآورنده احسان اصولی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- «تعيين دقيق قبله در سازمان جغرافيايی وزارت دفاع انجام شد»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۳۸۶، تاریخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۳۹۹.
- «تعیین جهت قبله»، سایت ساعت و تقویم روز ایران، تاریخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۳۹۹ش.
- جعفریان، رسول، «سؤال از حکم استفاده از قبله‌نمای دست‌ساخت در دوره صفوی»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مهر ۱۳۹۵، تاریخ بازدید: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۹.
- جوادی نجفی، سید محمداکبر، «دایره هندی و کاربرد آن»، در فصلنامه مشکوة، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، تابستان ۱۳۶۶ش، شماره ۱۵، ص۸۵-۱۰۷.
- حسن‌زاده آملی، حسن، «قطب‌نما و قبله‌نما در فرق قطب جغرافیایی و قطب مغناطیسی زمین و معرفت سمت قبله از قطب‌نما و تمیز قطب‌نما از قبله‌نما»، در فصلنامه میراث جاویدان، قم، سازمان اوقاف و امور خیریه، سال اول، شماره ۲، تابستان ۱۳۷۲ش ، ص۸۶-۹۷.
- حکیم، محمدسعید، مرشد المغترب، قم، دار الهلال، ۱۴۳۱ق.
- خامنهای، سید علی، اجوبة الاستفتاءات، کویت، دار النبأ، ۱۴۱۹ق.
- خویی، ابوالقاسم، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، تعلیقه میرزاجواد تبریزی، قم، برگزیده، ۱۳۷۴ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، (نسخه دیجیتال) براساس نسخه چاپی ۱۵ جلدی، ۱۳۷۷ش، موسسهٔ لغت‌نامهٔ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی دانشگاه تهران، ۱۳۹۹ش.
- زمانی، مریم، «کاسه لعابدار قبله‌نما»، در فصلنامه میراث علمی اسلام و ایران، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، سال دوم، شماره دوم (پیاپی ۴)، پاییز و زمستان ۱۳۹۲ش. ص۵۳ و ۵۴.
- شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، ۱۳۸۲ش.
- علامه طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات،۱۳۹۰ق.
- گلستان‌فر، مونا، «قطب‌نمای دیجیتالی»، در چهارمین کنفرانس داشنجویی مهندسی برق ایران، تهران، ۱۳۸۰ش.
- لنکرانی، محمد، جامع المسائل، قم، ۱۴۲۵ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، رسالة توضیح المسائل، قم، مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، العروة الوثقی مع تعلیقات، قم، مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۴۲۸ق.
- موسوی تبریزی، حسین، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی (دفتر اول)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۷ش.
- موسوی، راضیه، «جام گیتی‌نما: یک قبله‌نمای متأخر ایرانی»، در مجله تاریخ علم، تهران، پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، دوره ۱۲، شماره ۱، شماره پیاپی ۱۶، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش، ص۱۷-۴۰.
- ناظم‌الاطباء، علی‌اکبر (نفیسی)، فرهنگ نفیسی، بی‌جا، کتابفروشی خیام، چاپ افست مروی، ۱۳۵۵ش.
- «نامه سید هبه الدین شهرستانی به سرتیپ رزم آراء بابت ساختن قبله نما»، کانال تلگرام کتابخانه تاریخ اسلام و ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۳ ژانویه ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: ۱۵ آبان ۱۳۹۹ش.
پیوند به بیرون
- بررسی رابطه انحراف قبله مراکز مذهبی با انحراف مغناطیسی آن.
- قبله‌نمای برخط، مرکز مطالعات و پژوهش‌های نجومی-فلکی.
- قبله‌نمای برخط. ساعت و تقویم روز ایران.
- قبله‌نمای برخط، qiblafinder.withgoogle.