 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
وُضو شستن صورت و دست‌ها و همچنین مسح سر و پاها با قصد قربت و با آدابی خاص در دین اسلام است. وضو به خودی خود مستحب است؛ اما شرط درستی نماز، طواف و برخی دیگر از عبادات انجام آنها با وضو است. بدون وضو، لمس خط قرآن و لمس نام خدا جایز نیست. وضو گرفتن در مواردی از جمله رفتن به مسجد و قرائت قرآن کریم، مستحب است. بنابر منابع تاریخی، حکم وضو در آغاز بعثت پیامبر، در مکه بیان شد. آیه ششم سوره مائده و همچنین بیش از ۴۰۰ روایت از معصومان، درباره وضوست. وضو و تجدید وضو، در احادیث، موجب پاک شدن گناهان، از میان رفتن غضب، طول عمر، نورانی شدن چهره در محشر و افزایش روزی دانسته شده است.
وضو را می‌توان به شیوه‌های ترتیبی و ارتماسی انجام داد. در وضوی ترتیبی، ابتدا صورت و سپس دست‌ها شسته شده و پس از آن، مسح سر و پاها انجام می‌شود. وضوی ارتماسی نیز به مانند وضوی ترتیبی است تنها به جای شستن صورت و دست‌ها، آنها را در آب داخل کرده و نیت وضو می‌کند و پس از آن مسح سر و پاها را انجام می‌دهد. در صورتی که باز کردن روی زخم دشوار باشد یا ضرر داشته باشد، باید وضوی جبیره‌ای گرفت.
شیعیان و اهل‌سنت، درباره شستن دست‌ها و همچنین شیوه مسح سر و پاها در وضو اختلافاتی دارند؛ از جمله اینکه شیعیان شستن دست‌ها از بالا به پایین را واجب می‌دانند، اما اهل سنت، قائل به شستن دست‌ها از پایین به بالا هستند. بر اساس منابع روایی، تا پایان دوران خلافت عمر بن خطاب، اختلاف عمده‌ای در وضو میان مسلمانان نبوده و همه آنان به یک شیوه (شیوه امامیه) وضو می‌گرفته‌اند. منابع اسلامی، اختلافات شیعه و سنی در وضو را از دوران خلیفه سوم گزارش کرده‌اند.
مفهوم‌شناسی
وضو، شستن صورت و دست‌ها و مَسح (دست کشیدن بر) سر و پاها به شیوه خاص با قصد قربت و برای انجام فرمان خداوند است.[۱] این عمل عبادی، شرط درستی نماز و طواف و همچنین شرط جواز دست زدن به خط قرآن است.[۲]
بنابر منابع تاریخی، وضو در مکه و در آغاز بعثت، توسط جبرئیل به پیامبر(ص) آموزش داده شد و پیامبر اکرم، آن را برای مردم بیان کرد.[۳]
احکام
شیوه انجام وضو و همچنین اهمیت آن در قرآن و احادیث ذکر شده است.[۴] حکم وضو در آیه ششم سوره مائده آمده و از همین رو، آیه وضو خوانده می‌شود:[۵] «یا أَیُّها الَّذینَ آمَنوا إِذا قُمتُم إِلَی الصَّلاةِ فَاغسِلوا وُجوهَكُم وَ أَیدیَكُم إِلَی الْمَرافِقِ وَ امسَحوا بِرُءُوسِكُم وَ أَرجُلَكُم إِلَی الكَعبَینِ»[۶]؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، چون به نماز برخاستيد، صورت و دست‌هايتان را با آرنج بشوييد و سر و پاهايتان را تا قوزک مسح كنيد.[۷]
وضو گرفتن به خودی خود مستحب است[۸] و برای خواندن نماز (جز نماز میت)، انجام طواف، لمس خط قرآن، و لمس نام خدا واجب می‌شود.[۹] بنابر احتیاط واجب، دست زدن به نام پیامبر، ائمه و حضرت زهرا (س) هم باید با وضو باشد.[۱۰] وضو گرفتن در مواردی مستحب است؛ از جمله رفتن به مسجد و حرم امامان، خواندن و همراه داشتن قرآن، رساندن جایی از بدن به جلد یا حاشیه قرآن و همچنین زیارت اهل قبور.[۱۱]
شرایط وضو
- آب وضو پاک باشد (نجس نباشد).
- آب وضو مضاف نباشد.
- آب و فضایی که در آن وضو می‌گیرد غصبی نباشد.
- ظرف آب وضو مباح باشد.
- ظرف آب وضو از طلا و نقره نباشد.
- اعضای وضو پاک باشند.
- مانعی از رسیدن آب به اعضای وضو نباشد.
- با قصد قربت و بدون ریا وضو بگیرد.
- رعایت ترتیب
- رعایت مُوالات (فاصله نیفتادن بین اعضای وضو).
- در کارهای وضو از دیگری کمک نگیرد.
- استعمال آب برای کسی که وضو می‌گیرد ضرر نداشته باشد.
- برای وضو گرفتن وقت باشد.[۱۲]
انواع وضو
وضو را می‌توان به شیوه ترتیبی یا ارتماسی انجام داد[۱۳] و در شرایط خاصی لازم است به شکل جبیره‌ای انجام شود.[۱۴]
وضوی ترتیبی
ابتدا باید صورت را شُست؛ از جایی که موی سر روییده تا انتهای چانه، به پهنای یک دست. سپس ابتدا دست راست و پس از آن دست چپ، از کمی بالای آرنج تا سرانگشتان شسته می‌شود. پس از آن با رطوبت باقی‌مانده از شستن دست‌ها، مسح سر در قسمت جلو سر و بالای پیشانی انجام می‌شود و سپس با همان رطوبت، مسح پای راست و مسح پای چپ.[۱۵]
وضوی ارتماسی
وضوی ارتماسی یعنی انسان پس از نیت،[۱۶] صورت و سپس دست‌ها را به قصد وضو داخل در آب کند.[۱۷] روش دوم وضوی ارتماسی نیز چنین است که ابتدا صورت و دست‌ها را در آب فرو برده، نیت وضو کند و سپس از آب بیرون بیاورد.[۱۸] در وضوی ارتماسی پس از شستن صورت و دست‌ها، مسح انجام می‌شود.[۱۹] در وضوی ارتماسی مانند وضوی غیرارتماسی، رعایت ترتیب لازم است ابتدا صورت، سپس دست راست و بعد دست چپ شسته می‌شود.[۲۰]
وضوی جبیره‌ای
وضوی جبیره‌ای: اگر در یکی از اعضای بدن که در وضو شسته یا مسح می‌شود، زخم یا شکستگی باشد و نتوان آن را شست یا مسح کشید، باید وضو را به طور معمول انجام داد و به جای شستن یا مسح عضو زخمی یا شکسته، دست خیس بر جبیره کشید.[۲۱] جبیره، به پارچه یا هر چیزی گفته می‌شود که با آن زخم را می‌بندند.[۲۲] وضوی جبیره‌ای تنها در صورتی جایز است که باز کردن جبیره دشوار باشد یا ضرر داشته باشد یا نتوان مستقیما روی زخم یا شکستگی آب ریخت.[۲۳]
در برخی موارد، تیمم به جای وضو واجب می‌شود؛ از جمله در صورتی که وقت نماز به قدری تنگ باشد که وضو گرفتن باعث شود تمام یا بخشی از نماز، بعد از وقت خوانده شود.[۲۴] همچنین در جایی که آب در دسترس نباشد و یا آب برای بدن ضرر داشته باشد، تیمم جایگزین وضو می‌گردد.[۲۵]
کفایت غسل از وضو
به فتوای فقهای شیعه کسی که غسل جنابت کرده است برای ادای نماز نباید وضو بگیرد و همان غسل از وضو کفایت می‌کند. البته فقهای شیعه درباره اینکه آیا غسل‌های دیگر جایگزین وضو می‌شود یا خیر، نظرات مختلفی دارند. به گفته صاحب‌جواهر (درگذشت: ۱۲۶۶ق) نظر مشهور بر این است که دیگر غسل‌ها از وضو کفایت نمی‌کند و برای نماز باید وضو هم گرفت.[۲۶] فتوای امام خمینی هم همین است [۲۷] اما به فتوای آیت‌الله مکارم شیرازی تمام غسل‌های واجب و همچنين غسل‌های مستحبی كه با دليل معتبر ثابت شده‌اند كفايت از وضو می‌کنند، هرچند که احتیاط مستحب آن است كه در غير غسل جنابت وضو بگيرند.[۲۸]
وضو چگونه باطل می‌شود؟
وضو در چند صورت باطل می‌شود، برخی از آنها عبارتند از:
- خارج شدن ادرار، مدفوع یا باد از انسان.
- خواب (به طوری که گوش نشنود و چشم نبیند)، دیوانگی، مستی و بیهوشی.[۲۹]
- چیزهایی که سبب غسل می‌شوند مانند جنابت و لمس کردن مُرده[۳۰] در منابع فقهی از چیزهایی که فقط وضو را باطل می‌کنند به حدث اصغر یاد می‌شود؛[۳۱] و به چیزهایی که علاوه بر باطل‌کردن وضو سبب غسل نیز می‌شوند حدث اکبر می‌گویند.[۳۲] به گفته فاضل مقداد برخی از فقیهان اهل‌سنت بر این باورند که تماس پوست بدن مرد و زن نامحرم وضو را باطل می‌کند. مستند آنان قرائت کسایی است که لامستم را در آیه «أَوْ لامَسْتُمُ النِّسا»[۳۳] «لمَسْتم» قرائت کرده اما به باور فقیهان شیعه «لامَسْتم» کنایه از آمیزش است.[۳۴]
تفاوت وضوی شیعیان و اهل سنت
در مسئله وضو، درباره شستن دست‌ها و همچنین چگونگی مسح سر و پاها، بین شیعیان و اهل‌سنت، اختلاف شده است.[۳۵]
اختلافات بین شیعه و سنی درباره وضو، بیشتر ناشی از اختلاف برداشت از معنای آیه ششم سوره مائده، و یا اختلاف در قرائت آن است.[۳۶] شیعیان با تکیه بر روایاتی از معصومان،[۳۷] عبارت «و ایدیکم إلی المرافق» در آیه مذکور را به معنای وجوب شستن دست‌ها از بالا به پایین می‌دانند، بر خلاف مذاهب چهارگانه اهل‌سنت که قائل به جواز شستن دست‌ها از پایین به بالا و بالعکس هستند هر چند که از پایین به بالا را افضل (بهتر) می‌دانند.[۳۸]
همچنین بر اساس حکم فقهای شیعه، شستن دست راست باید مقدم بر دست چپ باشد.[۳۹] این حکم در مذاهب اهل‌سنت مستحب شمرده شده است.[۴۰]
مذاهب چهارگانه اهل‌سنت شستن پاها به همراه قوزک را در وضو واجب می‌دانند،[۴۱] شیعیان قائل به مسح پاها از سر انگشت‌ها تا برآمدگی روی پا هستند.[۴۲] این مسح هم بر اساس فقه شیعه، مانند مسح سر باید از رطوبت وضو باشد.[۴۳] همچنین مالکیه و حنفیه ترتیب و حنفیه و شافعیه موالات را در وضو واجب نمی‌دانند. اما شیعیان و دیگر فرق اهل‌سنت رعایت آنها را واجب می‌دانند.[۴۴]
شیعه و اهل‌سنت، درباره مسح سر هم اختلافاتی دارند؛ از جمله اینکه به باور شیعیان، مسح سر به اندازه‌ای که به آن مسح گفته شود کافی است و حداکثر مستحب است به اندازه سه انگشتِ بسته باشد، نه بیشتر.[۴۵] همچنین در فقه شیعه، برای مسح سر باید از آب وضو استفاده کرد و نمی‌توان با آب جدید مسح کرد.[۴۶] با این حال مذاهب مختلف اهل‌سنت هم در چگونگی مسح سر، نظرات مختلفی دارند؛[۴۷] بنابر فقه حنبلی، مسح تمام سر به همراه دو گوش واجب است،[۴۸] و باید از آب جدید برای مسح سر استفاده کرد.[۴۹] در فقه مالکی، تمام سر را باید مسح کرد[۵۰] و در فقه حنفی، مسح یک چهارم سر واجب است.[۵۱] بر اساس مذهب شافعی، مسح سر به مقدار حداقلی کافی است و باید با آب جدید مسح کرد.[۵۲]
مسح بر خُفَّین (کفش) از دیگر موارد اختلافی است که شیعیان آن‌را صحیح نمی‌دانند[۵۳] و به آیه ۶ سوره مائده و روایات استناد کرده‌اند.[۵۴] به جهت همین اختلاف در مواردی وضوی شیعیان با تقیه همراه و مانند وضوی اهل سنت بوده است: امام کاظم(ع)، در پاسخ به نامه علی بن یقطین که در دستگاه خلافت عباسی جایگاه ویژه‌ای داشت، او را مکلف کرد مانند اهل‌سنت وضو بگیرد تا هارون‌الرشید از شیعه بودن وی مطلع نشود.[۵۵] موسی بن جعفر(ع)، پیشتر از علی بن یقطین خواسته بود در حکومت عباسی بماند و به شیعیان خدمت کند.[۵۶] در حالی‌که دیگر شیعیان را از همکاری با عباسیان منع می‌کرد.[۵۷]
آغاز اختلاف در وضو از عصر عثمان
برخی محققان معتقدند در دوران پیامبر(ص) اختلافی در وضو میان مسلمانان نبوده[۵۸] و پیامبر اکرم وضو را با مسح پاها به جای شستن انجام می‌داده است.[۵۹] علاوه بر دوران پیامبر، از دوران خلافت ابوبکر هم اختلافی درباره وضو ذکر نشده است.[۶۰] در دوران خلافت عمر بن خطاب، جز در یک مورد مسح خُفَّیْن (مسح پا از روی پاپوش)، روایتی که نشانگر اختلاف درباره وضو باشد در دست نیست.[۶۱]
بر اساس آنچه در کَنْزُ العُمّال[۶۲] و برخی منابع دیگر آمده،[۶۳] برخی محققان معتقدند اختلاف در وضو، از دوران خلیفه سوم (عثمان)، در میان مسلمانان آشکار شده است.[۶۴] [یادداشت ۱] سید علی شهرستانی، با استناد به اختلاف امام علی(ع) و عمر بن خطاب درباره مسح خفین، معتقد است خلیفه دوم هم بر خلاف عثمان بن عفان، پا را در وضو نمی‌شسته، بلکه آن را مسح می‌کرده است.[۶۵]
شیعیان با اتکا به آیه وضو، و همچنین روایات درباره وضو، معتقدند پیامبر(ص) ویاران او، به شیوه امامیه پا را در وضو مسح می‌کرده‌اند، نه آنکه به شیوه اهل سنت آن را بشویند.[۶۶] درباره شستن دست‌ها هم روایاتی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که حاکی از همانندی وضوی پیامبر با شیعیان و شستن دست‌ها از بالا به پایین است.[۶۷] به باور شیعیان، روایات شستن پا در وضو که مورد استناد اهل‌سنت قرار گرفته، سست و بی‌اساس است؛ علاوه بر آنکه با آیه وضو هم در تضاد است.[۶۸]
آداب، مستحبات و فضایل
در وضو گرفتن، چند چیز مستحب دانسته شده است؛ از جمله:
- مسواک زدن پیش از وضو: پیامبر(ص) در وصیت به امام علی(ع)، به مسواک زدن پیش از هر وضو توصیه کرده است.[۶۹]
- ذکر نام خدا در ابتدای وضو.[۷۰]
- گرداندن آب در دهان و بینی.[۷۱]
- حضور قلب در انجام کارهای وضو
- خواندن سوره قدر در هنگام وضوگرفتن
- خواندن آیت الکرسی پس از وضو
- گذاشتن ظرف آبِ وضو در سمت راست.[۷۲]
بنابر روایات، امام علی(ع) در هنگام وضو، دعاهایی می‌خواند. بر اساس این روایات، هر کس این دعاها را در ضمن انجام اعمال وضو بخواند، خداوند از هر قطره آب وضوی او، فرشته‌ای مشغول به تسبیح و تقدیس و تکبیر خداوند می‌آفریند و ثواب آن را تا روز قیامت برای وضوگیرنده می‌نویسد.[۷۳] دعاهای مذکور در ضمن انجام هر کدام از اعمال وضو عبارتند از:
- هنگامی که چشم انسان به آب افتاد: الْحَمْدُ للَّهِ الذی جَعَلَ الْماءَ طَهُوراً وَ لَمْ یَجْعلْه نَجِساً؛ حمد و سپاس مخصوص خداوندی است که آب را پاک و پاک‌کننده قرار داد و آن را نجس قرار نداد.[۷۴]
- گرداندن آب در دهان: اللّهمّ أنطق لساني بذكرك و اجعلني ممّن ترضى عنه؛ خدايا! زبانم را به ياد خودت گويا گردان و مرا از كسانى قرار ده كه از ايشان خشنود هستى.[۷۵]
- گرداندن آب در بینی: اللّهم لا تُحَرّم عليَّ ريحَ الجنّة و اجعلني ممّن يَشمّ ريحها و طيبها و ريحانها؛ خدايا! بوى بهشت را بر من حرام نگردان و مرا از كسانى قرار ده كه بو و عطر آن و گياهان خوشبوى آن را استشمام مى‌كنند.[۷۶]
- شستن صورت: اللّهم بيّض وجهي يوم تَسوّد فيه الوجوه و لا تُسَوّد وجهي يوم تبيضّ فيه الوجوه؛ خداوندا! روزى كه صورت‌ها در آن سياه مى‌گردد، صورت مرا سفيد گردان و روزى كه صورت‌ها در آن سفيد مى‌گردد، صورت مرا سياه مگردان.[۷۷]
- شستن دست راست: اللّهمّ أعطني كتابي بيميني و الخلد بيساري؛ خداوندا! نامۀ عمل مرا به دست راستم و جاودانگى ابدى را به دست چپم ده.[۷۸]
- شستن دست چپ: اللّهمّ لا تعطني كتابي بشمالي و لا تجعلها مغلولة إلى عنقي و أعوذ بك من مقطّعات النّيران؛ خدايا! نامه عمل مرا به دست چپم مده و آن را بر گردنم مبند و به تو پناه مى‌برم از لباس‌هاى آتشين.[۷۹]
- مسح سر: اللّهمّ غشّني برحمتك و بركاتك و عفوك، اللهم غشّني برحمتك و بركاتك و عفوك؛ خدايا! مرا با رحمت، بركات و عفو خويش فرا گير.[۸۰]
- مسح پا: اللّهمّ ثبّت قدميّ على الصّراط يوم تزلّ فيه الأقدام و اجعل سعيي فيما يرضيك عنّي؛ خداوندا! قدم‌هاى مرا بر صراط در آن روزى كه قدم‌ها بر آن مى‌لغزد، ثابت و استوار كن، و سعى و كوشش مرا در آن چيزى قرار ده كه تو را از من خشنود و راضى مى‌سازد.[۸۱]
در منابع روایی شیعه و سنی، بیش از ۴۰۰ حدیث درباره احکام وضو، ویژگی‌ها و فضایل آن از پیامبر اکرم(ص) و امامان شیعه نقل شده است؛[۸۲] بر این اساس وضو موجب پاک شدن گناهان،[۸۳] از میان بردن غضب،[۸۴] طول عمر،[۸۵] نورانی شدن چهره در محشر،[۸۶] و افزایش روزی[۸۷] می‌شود. همچنین روایاتی درباره فضیلت تجدید وضو[۸۸] و همچنین وضو به مانند توبه،[۸۹] نقل شده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ فلاح‌زاده، احکام دین، ۱۳۸۶ش، ص۴۴-۴۵؛ حسینی دشتی، «وضوء»، در معارف و معاریف، ج۱۰، ص۳۷۰.
- ↑ فلاح‌زاده، احکام دین، ۱۳۸۶ش، ص۴۴-۴۵؛ حسینی دشتی، «وضوء»، در معارف و معاریف، ج۱۰، ص۳۷۰.
- ↑ برای نمونه: ابن‌هشام، السیرة النبویه، دارالمعرفه، ج۱، ص۲۴۴؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۳۰۷.
- ↑ سبحانی، «وضو در کتاب و سنت»، ص۴.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۲ش، ص۴۰۷-۴۰۸.
- ↑ سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب الطهاره، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۸۲.
- ↑ فیض کاشانی، معتصم الشیعه، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۲۴۱.
- ↑ فلاح‌زاده، احکام دین، ۱۳۸۶ش، ص۵۰.
- ↑ فلاح‌زاده، احکام دین، ۱۳۸۶ش، ص۵۰.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، الناشر مکتب آیة الله العظمی السید السیستانی، ج۱، ص۱۷۰-۱۶۹؛ مکارم شیرازی، رساله احکام جوانان (پسران)، ۱۳۹۰ش، ص۳۸.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۴۷.
- ↑ نگاه کنید به: یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۴۳۶.
- ↑ نگاه کنید به: یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۳۵۳-۳۶۶.
- ↑ ميرزاى قمى، جامع الشتات، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۲.
- ↑ «وضوی ارتماسی»، مرکز تنظیم و نشر آثار آیت الله بهجت.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۲۶ق، ص۶۱.
- ↑ خامنه‌ای، أجوبة الاستفتاءات، ۱۴۲۴ق، ص۲۱.
- ↑ ميرزاى قمى، جامع الشتات، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۲.
- ↑ فلاح‌زاده، درسنامه احکام مبتلا به حجاج، ۱۳۸۹ق، ص۳۷ و ۳۸.
- ↑ فلاح‌زاده، درسنامه احکام مبتلا به حجاج، ۱۳۸۹ق، ص۳۷.
- ↑ فلاح‌زاده، احکام دین، ۱۳۸۶ش، ص۴۷-۴۸.
- ↑ فلاح‌زاده، احکام دین، ۱۳۸۶ش، ص۴۶.
- ↑ ابن‌ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳، ص۲۴۰.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج۱، ص۵۰؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی، ۱۴۲۲ق، ص۲۴۳.
- ↑ «غسل‌هایی که کفایت از وضو می‌کنند»، دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی، جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۳۳۰-۳۳۱؛ فیض کاشانی، معتصم الشیعه، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۲۴۱.
- ↑ فلاح‌زاده، احکام دین، ۱۳۸۶ش، ص۵۱.
- ↑ فیض کاشانی، رسائل، ۱۴۲۹ق، ج۲، رساله۴، ص۲۲.
- ↑ فلاح‌زاده، احکام دین، ۱۳۸۶ش، ص۵۱.
- ↑ سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۵.
- ↑ قمی، «چگونگی انجام وضو نزد فریقین(۱)»، ص۲۹-۳۰.
- ↑ حسینی، «وضو از دیدگاه مذاهب اسلامی»، ص۶.
- ↑ حسینی، «وضو از دیدگاه مذاهب اسلامی»، ص۹.
- ↑ مغنیة، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ص۳۶.
- ↑ حسینی، «وضو از دیدگاه مذاهب اسلامی»، ص۱۲.
- ↑ سید سابق، فقه السّنّة، ۱۳۹۷ق، ج۱، ص۴۸.
- ↑ سید سابق، فقه السّنّة، ۱۳۹۷ق، ج۱، ص۴۴.
- ↑ حسینی، «وضو از دیدگاه مذاهب اسلامی»، ص۱۱و۱۲.
- ↑ حسینی، «وضو از دیدگاه مذاهب اسلامی»، ص۱۱و۱۲.
- ↑ حسینی، «وضو از دیدگاه مذاهب اسلامی»، ص۱۲.
- ↑ قمی، «فقه حج؛ چگونگی انجام وضو نزد فریقین (۳) مسح»، ص۴۳-۴۴.
- ↑ قمی، «فقه حج؛ چگونگی انجام وضو نزد فریقین (۳) مسح»، ص۴۵.
- ↑ قمی، «فقه حج؛ چگونگی انجام وضو نزد فریقین (۳) مسح»، ص۴۵.
- ↑ قمی، «فقه حج؛ چگونگی انجام وضو نزد فریقین (۳) مسح»، ص۴۶-۴۷.
- ↑ قمی، «فقه حج؛ چگونگی انجام وضو نزد فریقین (۳) مسح»، ص۴۷.
- ↑ قمی، «فقه حج؛ چگونگی انجام وضو نزد فریقین (۳) مسح»، ص۴۷-۴۸.
- ↑ قمی، «فقه حج؛ چگونگی انجام وضو نزد فریقین (۳) مسح»، ص۴۸.
- ↑ قمی، «فقه حج؛ چگونگی انجام وضو نزد فریقین (۳) مسح»، ص۴۸.
- ↑ آمدی، المسح فی وضوء الرسول صلی الله علیه و آله، ص۱۳۲.
- ↑ سبحانی، سلسلة المسائل الفقهیة، قم، ج۲، ص۹-۱۲.
- ↑ نگه کنید به شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ۲۲۷-۲۲۸.
- ↑ کشی، رجال کشی، ۱۴۰۹ق، ص۴۴۱.
- ↑ کشی، رجال کشی، ۱۴۰۹ق، ص۴۴۱.
- ↑ شهرستانی، لماذا الإختلاف فی الوضوء، ۱۴۲۶ق، ص۳۱.
- ↑ آمدی، المسح فی وضوء الرسول، ۱۴۲۰ق، ص۸۰-۸۲.
- ↑ شهرستانی، لماذا الإختلاف فی الوضوء، ۱۴۲۶ق، ص۳۱.
- ↑ شهرستانی، لماذا الإختلاف فی الوضوء، ۱۴۲۶ق، ص۳۲.
- ↑ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۴۴۳، ح۲۶۸۹۰.
- ↑ شهرستانی، لماذا الإختلاف فی الوضوء، ۱۴۲۶ق، ص۳۳.
- ↑ شهرستانی، لماذا الإختلاف فی الوضوء، ۱۴۲۶ق، ص۳۳.
- ↑ شهرستانی، لماذا الإختلاف فی الوضوء، ۱۴۲۶ق، ص۳۴-۳۵.
- ↑ بهبهانی، مسح پاها در وضو، ۱۳۹۵ش، ص۲۶-۴۲.
- ↑ نگاه کنید به: حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳۸۷-۳۹۰.
- ↑ بهبهانی، مسح پاها در وضو، ۱۳۹۵ش، ص۳۱-۳۳.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، انتشارات جامعه مدرسین، ج۱، ص۵۳.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، انتشارات جامعه مدرسین، ج۱، ص۴۳، حدیث۸۷.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳۹۶، ح۱۰۳۶، ص۳۹۷، حدیث۱۰۳۸.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۶۸-۳۷۰.
- ↑ کلینی، فروع کافی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۸۴.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، دارالتفسیر، ج۲، ص۲۲۰.
- ↑ کلینی، فروع کافی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ کلینی، فروع کافی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ کلینی، فروع کافی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ کلینی، فروع کافی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ کلینی، فروع کافی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ کلینی، فروع کافی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ کلینی، فروع کافی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۸۴.
- ↑ نگاه کنید به: «جستجوگر حدیثی میزان».
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، دار الکتاب العربی، ج۲، ص۴۸.
- ↑ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۵۳.
- ↑ شیخ مفید، الأمالی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۶۰، ح۵.
- ↑ مغربی، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۱۰۰ .
- ↑ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۵ق، ج۱۶، ص۱۲۹، ح۴۴۱۵۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج۱، ص۴۱.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، آل البیت، ج۱، ص۳۷۷.
یادداشت
- ↑ عثمان با استناد به این که خودش وضو گرفتن پیامبر را دیده وضوی دیگران را رد کرد و وضویی را که تا آن زمان مردم با استناد به سخن پیامبر می گرفتند نپذیرفت وادعا کرد که وضویی را که او می‌گیرد باعث آمرزش گناهان گذشته انسان است
منابع
- آمدی، محمدحسن، المسح فی وضوء الرسول: دراسات مقارنة بین المذاهب الاسلامیة، بیروت، دار المصطفی لإحیاء التراث، ۱۴۲۰ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریرالوسیله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، بی‌تا.
- ابن‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شبلی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- بهبهانی، عبدالکریم، مسح پاها در وضو، ترجمه گروه مترجمان، قم، مجمع جهانی اهل‌بیت، ۱۳۹۵ش.
- پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، نشر دنیای دانش.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق/۱۳۷۴ش.
- حسینی دشتی، سید مصطفی، «وضوء»، در معارف و معاریف، ج۱۰، تهران، موسسه فرهنگی آرایه، ۱۳۷۹ش.
- حسینی، حمید، «وضو از دیدگاه مذاهب اسلامی»، در فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۱۷.
- سبحانی، جعفر، «وضو در کتاب و سنت»، در فصلنامه فقه اهل بیت، تابستان ۱۳۸۳ش.
- سبحانی، جعفر، سلسلة المسائل الفقهیة، قم، بی‌نا، بی‌تا.
- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام، قم، دارالتفسیر، بی‌تا.
- سید سابق، فقه السّنّة، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۷ق.
- شهرستانی، سید علی، لماذا الإختلاف فی الوضوء، تلخیص فیس عطار، تهران، مشعر، ۱۴۲۶ق.
- شیخ انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب الطهاره، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، ۱۴۱۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تصحیح الشیخ حسین الأعلمی، بیروت، موسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الأمالی، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین، [۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش].
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تصحیح مؤسسه آل البیت، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی (المحشّی)، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۹ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، مکتب آیة‌الله العظمی السید السیستانی.
- طباطبایی یزدی، العروة الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۲ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملکوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، المکتبة العلمیة الاسلامیة.
- غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، تحقیق عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقی، مقدمه محمد خضر حسین، بی‌جا، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- «غسل‌هایی که کفایت از وضو می‌کنند»، دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی، جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی، مشاهده ۱۰ مرداد ۱۴۰۲ش.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، تحقیق سید محمد قاضی، بی‌جا، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۴۱۹ق.
- فلاح‌زاده، محمدحسین، احکام دین: مطابق با فتاوای مراجع بزرگ تقلید، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- فلاح‌زاده، محمدحسین، درسنامه احکام مبتلا به حجاج، تهران، مشعر، ۱۳۸۹ش.
- فیض کاشانی، محمدمحسن، رسائل فیض کاشانی، تحقیق‌بهزاد جعفری، تهران، مدرسه عالی شهید مطهری، ۱۴۲۹ق.
- فیض کاشانی، محمدمحسن، معتصم الشیعه فی احکام الشریعه، تصحیح مسیح توحیدی، تهران، مدرسه عالی شهید مطهری، ۱۴۲۹ق.
- قمی، علی، «چگونگی انجام وضو نزد فریقین (۱)»، در مجله میقات حج، ش۸۷و۸۸، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
- قمی، علی، «چگونگی انجام وضو نزد فریقین (۳) (مسح)»، در مجله میقات حج، ش۹۰، زمستان ۱۳۹۳ش.
- کشی، محمد بن عمر، رجال کشی، مشهد، موسسه نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ق.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، زیر نظر سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۴۲۶ق.
- متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، تفسیر و تصحیح بکری حیّانی و صفوة السقا، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۵ق.
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، [۱۴۰۷ق].
- مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، قم، موسسه بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲ش.
- مغربی، قاضی نعمان، دعائم الإسلام، قم، موسسه آل البیت، ۱۳۸۵ق.
- مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسة، دار التيار الجديد، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م
- مکارم شیرازی، ناصر، رساله احکام جوانان (پسران)، ۱۳۹۰ش.
- موسوی خمینی، سید روح الله، توضیح المسائل(محشّی)، تحقیق سید محمدحسین بنی‌هاشمی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۲۴ق.
- نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، عباس قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.