اهل کتاب
اهلکتاب به غیرمسلمانانی گفته میشود که کتاب آسمانی دارند. عالمان مسلمان، یهودیان و مسیحیان و زرتشتیان را اهلکتاب میدانند. در پژوهشهای تاریخی، از تعامل و گفتگوی پیامبر با اهلکتاب سخن آمده و گفته شده پیامبر به سؤالات آنان پاسخ میداد و گاه با عالمانشان مناظره میکرد. همچنین پیماننامههایی برای صلح، با آنان میبست تا در کنار مسلمانان، زندگی صلحآمیز داشته باشند.
در فقه اسلامی، احکام مختلفی دربارهٔ اهلکتاب بیان شده است؛ از جمله: آنان در سرزمین اسلامی یا باید مسلمان شوند یا جِزیه بپردازند، وگرنه جهاد با آنان واجب است؛ ازدواج دائم و موقت زن مسلمان و نیز ازدواج دائم مرد مسلمان با آنان جایز نیست؛ بهفتوای بیشتر فقیهان، اهلکتاب نجس هستند؛ ذبیحهٔ اهلکتاب حلال نیست.
اهلکتاب چه کسانی هستند؟
«اهلکتاب» اصطلاحی شرعی و فقهی برای کافران (غیرمسلمانانی) است که کتاب آسمانی دارند.[۱] فقیهان شیعه یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان را مصادیق این اصطلاح معرفی کردهاند.[۲] به گفته شیخ طوسی، احکام کافران اهلکتاب، بنابر اجماع بر صابئیان، اجرا نمیشود و الحاق آنان به اهل کتاب نیازمند دلیل است؛[۳] اما کسانی همچون سید ابوالقاسم خویی[۴] و سید علی خامنهای[۵] آنان را اهلکتاب میدانند. امام خمینی نیز اشاره کرده است که تا به امروز حقیقت دین صابئیان به طور واضح و دقیق روشن نشده است و ممکن است که در حکم مسیحیان قرار بگیرند. در این صورت، احکام مسیحیان برای آنها اعمال خواهد شد.[۶]
اصطلاح اهل کتاب را در برابر اصطلاح «اهل قبله» دانستهاند که درباره پیروان پیامبر اسلام و قرآن به کار میرود.[۷] احمد پاکتچی، پژوهشگر شیعی، با توجه به كاربردهای گوناگون قرآنی، اقلیت اهلكتاب در هنگام ظهور اسلام را در برابر گروه اکثریت اُمّیّین قرار میدهد. اُمیین، به طور معمول، بتپرستانی از شبهجزیره عربستان بودند که خواندن و نوشتن نمیدانستند و کتاب دینی نداشتند.[۸]
توصیفات قرآن از اهلکتاب
برخی از تعبیرات عامی که قرآن درباره اهل کتاب به کار برده عبارتاند از: «اهل الکتاب»، «الذین کفروا»، «الذین آتیناهم الکتاب» و «الذین أوتوا الکتاب».[۹] گفته شده قرآن در آیات بسیاری به موضوع اهل کتاب پرداخته است. گروهی از آنها را بهخاطر صفاتی چون ایمان، امانتداری و صداقت ستایش کرده و گروهی دیگر را سرزنش کرده و از کینه و دشمنی منحرفانشان نسبت به مسلمانان سخن گفته است.[۱۰] همچنین عوامل انحراف این گروه مانند برداشت نادرست از دین، تحریف کتاب، حسادت و پیمانشکنی را معرفی کرده است.[۱۱]
تعامل پیامبر(ص) با اهلکتاب
جمعی از مفسران شیعه گفتهاند پیامبر(ص) تا وقتی در مکه بود گفتگوی دینی و برخورد نظامی با اهل کتاب نداشت؛ چراکه آنها در مکه حضور نداشتند.[۱۲] پژوهشگرانی به سیر مرحلهای تعامل پیامبر(ص) با اهل کتاب با هدف اصلی دعوت به اسلام پرداختهاند.[۱۳] در این دعوت، پیامبر ابتدا از روشهای فرهنگی تشویقآمیز و همچنین مناظره استفاده میکرد.[۱۴] ایشان به پرسشهای علمای آنان پاسخ میداد و باورهای غلط اهلکتاب را زیر سؤال میبرد. همچنین رسالت حقیقی پیامبرانشان را تأیید میکرد و دعوتش بر محور عقاید مشترک با آنها بود.[۱۵]
پیامبر پیماننامههای صلح با اهل کتاب برای زندگی مسالمتآمیز در کنار مسلمانان[۱۶] و بازدارندگی در برابر دشمنان[۱۷] منعقد کرد. به گفته سید ابوالقاسم خویی، جنگ با اهلکتاب نیز تنها در سه مورد صورت گرفته است: آغاز جنگ از سوی آنان، فتنهگری آنها و ندادن جزیه.[۱۸] براساس روایات، پیامبر(ص) به فرماندهان جنگها سفارش میکرد اهلکتاب را پیش از جنگ به پذیرش اسلام دعوت کنند و اگر نپذیرفتند، به پرداخت جزیه و شرایط آن دعوت شوند.[۱۹] تاریخپژوهان سبب آغاز و شکلگیری جنگهایی چون خندق و خیبر را کارشکنی و کمک مالی یهودیان بر ضد مسلمانان دانستهاند.[۲۰]
احکام فقهی
فقیهان شیعه، در بخشهای مختلف فقهی نظیر طهارت،[۲۱] نکاح[۲۲] و ارث[۲۳] احکام اهل کتاب را بیان کردهاند که برخی از آنها بدین شرح است:
- اهلكتاب، در دارالاسلام، از سوى حاكم اسلامى بين پذيرش اسلام یا شرايط کافر ذمی و پرداخت جزیه آزاد گذاشته مىشوند. در صورت نپذیرفتن هر دو امر، جهاد با آنان، با فراهمشدن شرايط، واجب است.[۲۴]
- بهگفته سید ابوالقاسم خویی، فقیه شیعه، نظریه مشهور میان فقیهان شیعه این است که اهلکتاب نجس هستند؛ اما برخی از فقهای متقدم (فقیهان پیش از محقق حلی) و گروهی از محققان متأخر به طهارت کافر اهلکتاب فتوا دادهاند.[۲۵]
- مطابق فتوای امامیه و اهلسنت بر دولت اسلامى واجب است از اهل کتاب در قبال اقامت آنان در بلاد اسلامی و مصونیت از تعرض دیگران به آنان، جزیه دریافت کند.[۲۶] اهل کتاب با شرایط کافر ذمی و پرداخت جزیه، بهطور رسمى و قانونى تبعۀ دولت اسلام محسوب مىگردند و حكومت اسلامى حمايت و امنيت آنان را بهعهده مىگيرد و دارای حقوق قانونی مىشوند.[۲۷]
- فقیهان شیعه میان ازدواج موقت و دائم مرد مسلمان با زن اهل کتاب تفکیک میکنند و ازدواج موقت را جایز و ازدواج دائم را حرام میدانند.[۲۸] محقق حلی و فیض کاشانی این حکم را نظر مشهور امامیه دانستهاند.[۲۹] البته گزارش کردهاند که نظریه مشهور میان قدما این بوده که ازدواج با اهلکتاب بهطور کلی حرام است.[۳۰] همچنین در فقه شیعه و سنی، اتفاقنظر وجود دارد که ازدواج زن مسلمان با مرد غیرمسلمان، حتی اگر اهلکتاب باشد، جایز نیست.[۳۱]
- به گزارش شیخ بهایی بیشتر فقیهان شیعه همچون شیخ طوسی، شیخ مفید، سید مرتضی و شهید اول خوردن گوشت حیوانی که توسط اهل کتاب ذبح شود را حرام میدانند، هرچند در هنگام ذبح، نام خدا را برده باشند.[۳۲] امام خمینی نیز بر همین نظر است.[۳۳] به گفته شیخ بهائی، اندکی از فقیهان، ذبیحه اهلکتاب را حلال میدانند.[۳۴]
- در نظر فقیهانی مانند علامه حلی و صاحبْریاض ورود اهل کتاب به مسجد جایز نیست و به گفته علامه، هیچ مسلمانی حق ندارد به آنان اجازه ورود بدهد.[۳۵]
- دفن کافر کتابی و غیرکتابی در قبرستان مسلمانان جایز نیست.[۳۶]
اهل کتاب در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
اصل سیزده قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ایرانیانِ زرتشتی، کلیمی (یهودی) و مسیحی را تنهااقلیتهای دینی معرفی کرده که در حدود قانون در انجام امور فردی و مراسم دینی خود آزادند که بر طبق آیین خود عمل کنند.[۳۷]
تکنگاری
کتاب «احکامُ اهلِ الْکتاب فی الْاسلام» اثر علی سعیدی شاهرودی در سال ۱۳۸۴ش از سوی انتشارات مجمع ذخایر اسلامی منتشر شد. این اثر به تبیین اهلکتاب پرداخته و احکام آنان را در سه فصل بررسی میکند. منصور قاسمی نیز در مقالهٔ «ارتباط با اهل کتاب و شیوه برخورد با آنان از دیدگاه قرآن و حدیث»، به ترسیم چهارچوب رابطه با اهلکتاب و برخی احکام آنان با استفاده از روایات و آیات پرداخته است.[۳۸]
جستار وابسته
پانویس
- ↑ مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی، ۱۴۲۳ق، ج۱۹، ص۱۰۶؛ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۱۵۶؛ علامه حلی، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۳۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۲۲۸؛ عمید زنجانی، بنیادهای ملیت، ۱۳۶۱ش، ص۱۰۸؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۰.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۱۸ ـ ۳۱۹.
- ↑ خویی، منهاجالصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۹۱.
- ↑ کاوشی در حکم فقهی صابیان.
- ↑ امامخمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۲۷۱.
- ↑ کمپانی زارع، «اهل کتاب»، ص۶۸۰.
- ↑ پاکتچی، «اهل کتاب»، ص۴۷۵.
- ↑ صفائی، «اهل کتاب در قرآن»، ص۱۳۹.
- ↑ سلیمی، «تصویر اهل کتاب در قرآن»، ص۷۴ ـ ۷۷.
- ↑ سلیمی، «تصویر اهل کتاب در قرآن»، ص۷۸ و ۸۷ و ۹۰ ـ ۹۱.
- ↑ احمد نژاد، کلباسی اشتری، «نقد دیدگاه مفسران معاصر درباره تعامل پیامبر با اهل کتاب در مکه»، ص۱۷۸ ـ ۱۷۹.
- ↑ عرفانی و مسترحمی، «شیوههای دیپلماسی پیامبر در تعامل با اهل کتاب»، ص۸۴ و ۸۶.
- ↑ عرفانی و مسترحمی، «شیوههای دیپلماسی پیامبر در تعامل با اهل کتاب»، ص۸۸ ـ ۸۹ و ۹۳.
- ↑ عباسی مقدم، «روششناسی برخورد پیامبر با مشرکان و اهل کتاب»، ص۱۷۹ ـ ۱۸۱.
- ↑ عرفانی و مسترحمی، «شیوههای دیپلماسی پیامبر در تعامل با اهل کتاب»، ص۹۸ ـ ۹۹.
- ↑ عباسی مقدم، «روششناسی برخورد پیامبر با مشرکان و اهل کتاب»، ص۱۸۲.
- ↑ خویی، بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۳۶۰ ـ ۳۶۱.
- ↑ روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۵۳.
- ↑ سبحانی تبریزی، فروغ ابدیت، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۲۲ و ۲۴۰.
- ↑ خویی، موسوعة الامام الخویی، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۴۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: حلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۲۹۹؛ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۱۸۰؛ شیخ طوسی، النهایة، بیروت، ۱۴۰۰ق، ص۴۵۷.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۷۲.
- ↑ شهید اول، اللمعة الدمشقیه، ۱۴۱۰ق، ص۸۱؛ روحانی، فقه الصادق، ۱۴۳۵ق، ج۱۹، ص۶۵.
- ↑ خویی، موسوعة الامام الخویی، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۴۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۲۲۷ ـ ۲۲۸.
- ↑ عمید زنجانی، بنیادهای ملیت، ۱۳۶۱ش، ص۱۰۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: حلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۲۹۹؛ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۱۸۰؛ شیخ طوسی، النهایة، بیروت، ۱۴۰۰ق، ص۴۵۷.
- ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۲۰؛ فیض کاشانی، مفاتیح الشرائع، قم، مجمع الذخائر الاسلامیة، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۴۹.
- ↑ برجی، «ازدواج با زنان اهل کتاب»، ص۱۲۰.
- ↑ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۰۲ق، ص۳۱۴؛ ابنسعید حلی، الجامع للشرایع، ۱۴۰۵ق، ص۴۳۲؛ سید مرتضی، المسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۳۲۷.
- ↑ شیخ بهایی، حرمة ذبائح اهل الکتاب، ۱۴۱۰ق، ص۵۹ ـ ۶۰.
- ↑ امام خمینی، تحرير الوسيلة، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۱۵۶
- ↑ شیخ بهایی، حرمة ذبائح اهل الکتاب، ۱۴۱۰ق، ص۶۲.
- ↑ حلی، تحریر الاحکام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۲۱۴؛ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۵۵.
- ↑ کمپانی زارع، «اهل کتاب»، ص۶۹۴.
- ↑ «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «ارتباط با اهل کتاب و شیوه برخورد با آنان از دیدگاه قرآن و حدیث»، سایت حدیثنت.
منابع
- ابنسعید حلی، یحیی بن احمد، الجامع للشرایع، قم، موسسه سیدالشهداء(ع)، ۱۴۰۵ق.
- احمد نژاد، امیر و زهرا کلباسی اشتری، «نقد دیدگاه مفسران معاصر درباره تعامل پیامبر با اهل کتاب در مکه»، در پژوهشهای قرآن و حدیث، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ش.
- «ارتباط با اهل کتاب و شیوه برخورد با آنان از دیدگاه قرآن و حدیث»، سایت حدیثنت، تاریخ بازدید: ۲ خرداد ۱۴۰۴ش.
- امام خمینی، سید روحالله، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خمينی، ۱۳۹۲ش.
- امام خمینی، سید روحالله، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۸۹ش.
- برجی، یعقوبعلی، «ازدواج با زنان اهل کتاب»، در پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، شماره ۳ و ۴، پاییز و زمستان ۱۳۸۱ش.
- پاکتچی، احمد، «اهل کتاب»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۸۰ش.
- حلبی، ابوالصلاح، الکافی فی الفقه، اصفهان، مکتبة الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام، ۱۴۰۳ق.
- حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، مترجم: محمدصادق نجمی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۲ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، منهاجالصالحین، قم، مدینة العلم، ۱۴۱۰ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، موسوعة الامام الخویی، مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، قم، ۱۴۱۸ق.
- روحانی، سید صادق، فقه الصادق(ع)، دار الکتاب، قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- سبحانی تبریزی، جعفر، فروغ ابدیت، ۱۳۷۱ش.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، ۱۳۹۰ش.
- سلیمی، «تصویر اهل کتاب در قرآن»، در مجله پژوهشهای اسلامی، شماره ۷، تابستان ۱۳۹۰ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، المسائل الناصریات، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامیة، ۱۴۱۷ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة، دار التراث، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- شیخ بهایی، محمد بن حسین، حرمة ذبائح اهل الکتاب، بیروت، موسسةالاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیبالاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی الفقه الامامیه، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران، ناشر: المکتبة المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، مؤسسه آلالبیت(ع)، قم، ۱۴۱۸ق.
- عباسی مقدم، مصطفی، «روششناسی برخورد پیامبر با مشرکان و اهل کتاب»، در مجله: فلسفه دین، شماره۶، تابستان ۱۳۸۹ش.
- عرفانی، محمدنظیر و سید عیسی مسترحمی، «شیوههای دیپلماسی پیامبر در تعامل با اهل کتاب»، در مطالعات حدیثپژوهی، شماره ۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش.
- عمید زنجانی، عباسعلی، بنیادهای ملیت، بنیاد بعثت، تهران، ۱۳۶۱ش.
- فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، قم، مجمع الذخائر الاسلامیة، ۱۴۰۱ق.
- «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
- کاوشی در حکم فقهی صابیان، وبگاه پرتال جامع علوم انسانی، مجله فقه اهل بیت ۱۳۷۵ شماره ۸.
- کمپانی زارع، مهدی، «اهل کتاب»، در دانشنامه امام رضا(ع)، ج۲، انتشارات بینالمللی المصطفی، ۱۳۹۶ش.
- مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی طبقا لمذهب اهلالبیت(ع)، مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، قم، ۱۴۲۳ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق.
- مشکینی اردبیلی، علی، مصطلحات الفقه، مؤسسه دارالحدیث، قم، ۱۳۹۲ش.
- مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسة، بیجا، بینا، ۱۴۰۲ق.
- نجفی، محمدحسن، جَواهر الکلام فی شرحِ شرائعِ الاسلام، تصحیح عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دارُ اِحیاء التُّراثِ العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.