مذاکره با دشمن
مذاکره با دشمن، روش سیاسیِ مسالمتآمیز در مواجهه با دشمن که بر پایه گفتوگو شکل میگیرد. فقیهان، رعایت اصولی همچون حفظ عزت اسلامی، نفی سلطه دشمن، بدبینی و بیاعتمادی به دشمن و وفای به عهد را در مذاکره لازم میدانند.
از مذاکره پیامبر(ص) با مشرکان قریش در صلح حدیبیه، مذاکره امام علی(ع) با معاویه در ماجرای حکمیت و مذاکره امام حسن(ع) با معاویه بهعنوان نمونههای تاریخی مذاکره با دشمن یاد میشود. همچنین مذاکره ایران و آمریکا، مذاکره فلسطین و اسرائیل و مذاکره ایران با حزب بعث عراق برای پایان دادن به جنگ از مصادیق شناختهشده مذاکره با دشمن در جهان اسلام محسوب میشوند.
مفهومشناسی و اهمیت
مذاکره با دشمن را مقدمه برقراری صلح برشمردهاند.[۱] مذاکره با دشمن تلاشی دو یا چندجانبه برای رسیدن به توافق، هنگام وجود اختلاف در منافع یا اهداف دانسته میشود.[۲] مذاکره به مفهوم چانهزنی، استدلال و متقاعدکردن دو طرف متخاصم، یکی از رایجترین و مهمترین ابزارهای ارتباط دیپلماتیک محسوب میشود.[۳] در زمینه سیاست و امنیت جمله معروفی وجود دارد که هرگاه پنجره مذاکره یا دیپلماسی بسته شود، پنجره جنگ باز میشود.[۴]
كمهزينهبودن، ماهيت مسالمتجويانه مذاکره و تجربه موفق تاریخی در حل منازعات و مهار جنگها را از مهمترين دلايل استفاده دولتها از روش مذاکره برشمردهاند.[۵] مطابق ماده ۳۳ منشور ملل متحد دو طرفِ اختلاف ملزم هستند قبل از هر اقدامى، با مذاكره يا ساير راههاى مسالمتآميز بهدنبال حل منازعه باشند.[۶] گفته شده دستهای از کشورهای اسلامی که جزو کشورهای در حال توسعه هستند، برای تأمین منافع خود از مذاکره با کشورهای دیگر استفاده میکنند، ولی بیشتر آنان در مذاکرات استراتژیک توفیق چندانی ندارند.[۷]
نمونههای تاریخی مذاکره با دشمن
در مشروعیت مذاکره با دشمن به مواردی از مذاکره با دشمن در تاریخ حیات پیامبر(ص) و اهلبیت(ع) استناد شده است،[۸] ازجمله:
صلح حدیبیه
در سال ششم هجری هنگامی که مسلمانان برای انجام عمره به سوی مکه حرکت کردند و با ممانعت مشرکان مواجه شدند، میان پیامبر(ص) و مشرکان قریش در حدیبیه قرارداد صلحی نوشته شد. در این واقعه تاریخی، هنگامی که قریش مانع از ورود مسلمانان به مکه شدند، مذاکرات متعددی انجام شد اما به نتیجه نرسید.[۹] این مذاکرات از طریق واسطههایی همچون قبیله خُزاعه[۱۰] و اعزام نمایندگانی همچون عثمان بن عفان از سوی پیامبر(ص) انجام گرفت.[۱۱] سرانجام، با اعزام سهیل بن عمرو از سوی قریش، پیمان صلح حدیبیه منعقد شد که بر اساس آن مسلمانان موقتاً از ورود به مکه منصرف شدند، با این وعده که سال بعد بتوانند برای عمره بازگردند.[۱۲] پیامبر(ص) در این قرارداد با درخواست قریش مبنی بر جایگزینی «بِاسْمک الّلهمَّ» به جای بسم الله الرحمن الرحیم و «محمدبن عبدالله» به جای رسولالله موافقت کرد.[۱۳] گفته شده پیامبر(ص) در مواردی که مذاکره و صلح با دشمن را در راستای اهداف خود میدید، صلح میکرد و در غیر این صورت، از مذاکره خودداری مینمود.[۱۴]
مذاکرات امام علی(ع) با دشمنان
به گزارش منابع تاریخی، امام علی(ع) در طول حکومت خود با دشمنان مذاکراتی داشته است:
- مذاکره مکتوب با معاویه و مذاکره در جریان حکمیت
امام علی(ع) پس از استقرار حکومتش در کوفه، جریر بن عبدالله بجلی را به همراه نامهای به شام فرستاد و او را مأمور مذاکره با معاویه کرد.[۱۵] در نامه هشتم نهجالبلاغه آمده که جریر باید معاویه را وادار به پاسخ قطعی مبنی بر جنگ یا بیعت با امام کند.[۱۶] در جریان جنگ صفین نیزابوموسی اشعری از طرف امام علی(ع) و عمرو بن عاص به نمایندگی از معاویه به مذاکره و حکمیت پرداختند. در اثر حکمیت صلحنامهای به تصویب رسید. در این واقعه، ابوموسی اشعری امام علی(ع) را از خلافت برکنار کرد؛ ولی عمرو عاص با خدعه، معاویه را بهعنوان خلیفه معرفی کرد.[۱۷]
- مذاکره با طلحه و زبیر
امام علی(ع) بر پایه نامه ۵۴ نهجالبلاغه، طلحه و زبیر را در موضوع قتل عثمان دعوت به مذاکره و داوری کرد.[۱۸]
مذاکره و صلح امام حسن(ع)
به گزارش شیخ مفید، امام حسن(ع) بدون رضایت قلبی و با آگاهی از پیمانشکنی معاویه، ضعف یاران خود و شرایط آن زمان، پس از انجام مذاکراتی، صلح را پذیرفت.[۱۹]
گفتوگوی امام حسین(ع) با عمر سعد
محمد سروش محلاتی محتوای نامهای که عمر بن سعد پس از گفتوگو با امام حسین(ع) در کربلا به یزید بن معاویه فرستاد را افشاکننده محتوای این گفتوگو دانسته[۲۰] و بر همین اساس، گفته امام حسین(ع) در این گفتوگو خواهان رفتن به سمت یزید برای بیعت یا صحبت کردن با او بوده است. او سخنان قبلی امام حسین(ع) مبنی بر عدم بیعت و... را معارض با بیعت ندانسته و آنها را مربوط به زمان و شرایط دیگر میداند.[۲۱] وی بر آن است که این گفتوگوها به جهت مذاکره و معامله با یزید و جلوگیری از جنگ و خونریزی، از طرف امام حسین(ع) پیشنهاد شده است. او با استناد به برخی منابع تاریخی، پیشنهاد دیدار با یزید را نوعی مذاکره برای خاتمهدادن به جنگ دانسته است.[۲۲]
سخنان سروش محلاتی، از سوی محمدحسین رجبی دوانی و محمدعلی مروجی طبسی، رد شده است؛[۲۳] آنها پیشنهادات عمر سعد در نامهاش به یزید را پیشنهاداتی دروغین از سوی خود او برای پایان دادن به جنگ و رسیدن به خواستههای خود بدون خونریزی دانستهاند.[۲۴] بهگزارش محمد بن جریر بن یزید طبری (متوفای ۳۱۰ق) هنگامی که شمر بن ذیالجوشن جواب نامه عمر بن سعد را به او داد، عمر به دروغ بودن ادعای خود در نامهاش اعتراف کرد.[۲۵]
اصول حاکم بر مذاکره
محققان جریان مذاکره با دشمن را منوط به رعایت اصولی کردهاند، ازجمله:
- حفظ عزت: برخی با استناد به آیه ۱۴۰ سوره نساء گفتهاند هر گاه دشمن با توهین و استهزا به اصول و ارزشهای اسلامی بیاحترامی کند باید مذاکرات را ترک کرد.[۲۶]
- نفی سلطه دشمن: در لزوم نفی سلطه دشمن در جریان مذاکرات به قاعده نفی سبیل استدلال کردهاند.[۲۷] بهگفته عمید زنجانی، این قاعده از قواعد فقهی مهم و شناختهشده است که بهویژه در فقه اقتصادی و فقه سیاسی، در همه روابط فردی و اجتماعی بین مسلمانان و غیرمسلمانان، بهعنوان قانونی کلی جریان دارد.[۲۸]
- مکارم شیرازی با استفاده از آیات ۵۵ تا ۵۸ سوره انفال بدبینی و بیاعتمادی مسلمانان به دشمنان را در جریان مذاکرات لازم میداند.[۲۹]
- جوادی آملی پایبندی و وفای به عهد و پیمان با کافران را بر پایه آیه ۷ سوره توبه امری لازم و از آموزههای جهانی اسلام توصیف میکند.[۳۰] امام علی(ع) در نامه به مالک اشتر او را به وفاداری بر سر پیمان با دشمن فرمان میدهد.[۳۱]
- به گفته عباس کعبی، فقیه شیعی بر اساس آیه ۱۱۸ سوره آلعمران مذاکره در صورتی که به زمینه و ابزار نفوذ نظام سلطه بر مسلمانان تبدیل شود، ممنوع است.[۳۲]
- محسن غرویان با استناد به آیه ۲۸ سوره آلعمران پذیرش ولایت کافران بر جامعه اسلامی را از خطوط قرمز مذاکرات میداند.[۳۳]
- محمدرضا جباری، تاریخدان شیعی تامین مصالح برتر و ترجیح امور مهمتر بر دیگر مسائل را از اصول مذاکره با دشمن برشمرده است.[۱]
نمونههای مذاکره با دشمن در کشورهای اسلامی
به مواردی از مذاکره کشورهای اسلامی با دشمن در زیر اشاره میشود:
مذاکرات ایران و آمریکا
مقامات جمهوری اسلامی ایران از آغاز انقلاب مذاکرات متعددی با طرف آمریکایی داشتهاند که با بدعهدی آمریکا همراه بوده است. در سال ۱۹۸۱م مذاکرات الجزایر با وساطت الجزایر و با موضوع آزادی گروگانهای آمریکایی در جریان تسخیر سفارت آمریکا در تهران و آزادی پولهای بلوکه شده ایران پس از قطع روابط سیاسی و اقتصادی انجام شد.[۳۴] به موجب این بیانیه ایران ۵۲ گروگان آمریکایی را آزاد کرد، ولی آمریکا بخش زیادی از داراییهای ایران را آزاد نکرد و با وجود تعهد به عدم مداخله در امور سیاسی و نظامی ایران به آن نیز پایبند نبود.[۳۵] در سال ۱۳۶۵ش جیمز مکفارلین، مشاور امنیت ملی رونالد ریگان با هواپیمای حامل سلاح وارد ایران شد. محتوای مذاکرات تامین سلاح ایران و آزادی گروگانهای آمریکاییها در لبنان بود. ایران این سلاحها را پیش از انقلاب خریداری کرده بود و تقاضای تامین آن را داشت. این مذاکرات به شکست انجامید.[۳۶] مذاکرات مستقیم هستهای در زمان ریاستجمهوری حسن روحانی با کشورهای ۵+۱ سرگرفت که بنام برجام شناخته شد. آمریکا با خروج از برجام در زمان ریاستجمهوری ترامپ آن را بیاثر کرد. نمونههای دیگر مذاکره درباره افغانستان و مذاکرات غیرمستقیم هستهای در دوره ریاستجمهوری پزشکیان بود.[۳۷]
نظر مراجع درباره مذاکره با آمریکا
امام خمینی برقراری رابطه و مذاکره با امریکا را منوط به محافظت بر احترام متقابل، اصل تعیین سرنوشت، پرهیز از سلطهجویی و عدالتمحوری میدانست.[۳۸] سید علی خامنهای در دوران رهبری خود بارها با مذاکره با آمریکا مخالفت کرد و در مواردی اجازه برگزاری آن را داد. وی در دلیل مخالفتها در موارد مختلف به مواردی چون تجربه عدم پایبندی آمریکا به تعهدات، بینتیجه بودن مذاکره در زیر سایه تهدید یا مذاکره برای مذاکره، فشار از طریق مذاکره و مخالفت با اهداف آمریکا در برگزاری مذاکره اشاره کرده است.[۳۹] مکارم شیرازی دو دیدگاه ممنوعیت مذاکره و همچنین کوتاهی در برابر خواستههای آمریکا را نادرست شمرده است.[۴۰] از دیدگاه جوادی آملی و صافی گلپایگانی (درگذشت: ۱۴۰۰ش) هم مذاکره و تبادل با کشورهای دیگر با رعایت اصول حاکم بر آن مانند بیاعتمادی بر دشمن امری پذیرفته است.[۴۱]
مذاکره فلسطین با اسرائیل
برخی از مذاکرات و قراردادهای صورت گرفته میان اسرائیل و گروههای فلسطینی عبارتند از: پیمان کمپ دیوید در ۱۹۷۸م میان اسرائیل و مصر، مذاکرات ۱۹۹۱م در کنفرانس صلح مادرید، پیمان اسلو ۱ در ۱۹۹۳م و اسلو ۲ در ۱۹۹۵م میان اسرائیل و سازمان آزادی بخش فلسطین (ساف)، قرارداد مریلند (وای ریور) در ۱۹۹۸م میان اسرائیل و تشکیلات خودگردان فلسطین،[۴۲] پیمان کمپ دیوید ۲ در ۲۰۰۰م میان تشکیلات خودگردان فلسطین و اسرائیل، طرح صلح عربستان سعودی و طرح نقشه راه در ۲۰۰۲م (طرح دو دولتی و کشوری) و آناپولیس در ۲۰۰۷م[۴۳] و معامله قرن (طرح ترامپ، رئیس جمهور آمریکا) در ژانویه ۲۰۲۰م.[۴۴]
برای نمونه در ۱۷ سپتامبر ۱۹۷۸م پیمان صلح کمپ دیوید پس از ۱۲ روز مذاکرات مخفی میان مصر و رژیم اسرائیل و با میانجیگری آمریکا در کمپ دیوید، یکی از استراحتگاههای ریاستجمهوری آمریکا، نهایی شد. این پیمان با حضور جیمی کارتر، رئیسجمهور وقت آمریکا در کاخ سفید به امضای انور سادات، رئیس جمهور وقت مصر و مناخیم بگین، نخست وزیر وقت اسرائیل رسید.[۴۵]
سید علی خامنهای معتقد است راهِ آزادی فلسطین، مقاومت است نه سازش و مذاکره.[۴۶] او مذاکره برای مسئله فلسطین را خطایی میداند که جز خسارت برای فلسطینیان چیزی به همراه ندارد و آزادی فلسطین را به تأخیر میاندازد.[۴۷]
مذاکرات و قطعنامه ۵۹۸
در ۲۹ تیر ۱۳۶۶ش پس از ماهها بحث و مذاکره درباره جنگ عراق با ایران، قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل با رأی مثبت همه ۱۵ عضو دائم به تصویب رسید. این صلحنامه درحالی بود که به تقاضای ایران در مذاکرات مبنی بر معرفی و تنبیه کشور متجاوز و پرداخت خسارت به طرف خسارتدیده توجه نشد.[۴۸]
مذاکره لیبی با آمریکا
در سال ۲۰۰۳م محتوای مذاکرات هستهای لیبی با آمریکا، اطمینان از عدم دستیابی لیبی به سلاح هستهای در برابر برداشتن تحریمهای اقتصادی بینالمللی بر ضد این کشور بود. در سالهای بعد آمریکا به تدریج از تعهداتش تخلف کرد و با دخالت نظامی ناتو در ۲۰۱۱م، حکومت معمر قذافی، رهبر وقت لیبی سرنگون گردید و این کشور درگیر جنگهای داخلی شد.[۴۹]
پانویس
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ «در میزگرد «مذاکره با دشمن در سیره اهل بیت» مطرح شد: معصومین(ع) هیچگاه روی اصول با دشمن مذاکره نمی کردند»، شفقنا.
- ↑ موسوی، «مذاکرات استراتژیک»، ص۱۴۵.
- ↑ «مذاکـره با دشـمن از منظر آموزههای دینـی»، سایت کیهان.
- ↑ کبریا، «اهمیت دیپلماسی در دفع شر»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ سجادی، «ديپلماسى و رفتار سياسى در اسلام»، ص۱۳.
- ↑ «قانون تصویب منشور ملل متحد که در سانفرانسیسکو به امضاء رسیده است»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ موسوی، «مذاکرات استراتژیک»، ص۱۴۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: «مذاکـره با دشـمن از منظر آموزههای دینـی»، سایت کیهان.
- ↑ نگاه کنید به: ابنهشام، السیره النبویة، دار المعرفة، ج۲، ص۳۱۱ ـ ۳۱۵؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۵۴.
- ↑ ابنهشام، السیره النبویة، دار المعرفة، ج۲، ص۳۱۱ ـ ۳۱۲.
- ↑ ابنهشام، السیره النبویة، دار المعرفة، ج۲، ص۳۱۵.
- ↑ ابنهشام، السیره النبویة، دار المعرفة، ج۲، ص۳۱۶.
- ↑ رجوع کنید به یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۵۴؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۷۱ـ ۳۷۲.
- ↑ جلیلی، سیاست خارجی پیامبر(ص)، ۱۳۷۴ش، ص۱۱۲-۱۱۴.
- ↑ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ۱۳۶۳ش، ص۲۷ ـ ۲۹.
- ↑ سید رضی، نهجالبلاغه، ۱۴۱۴ق، ص۳۱۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابنابیالحدید، شرح نهجالبلاغة، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ سید رضی، نهجالبلاغه، ۱۳۷۹ش، ص۵۹۲.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۹ ـ ۱۴.
- ↑ «متن کامل تحلیل سروش محلاتی از ملاقات امام حسین(ع) با عمر سعد»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ «متن کامل تحلیل سروش محلاتی از ملاقات امام حسین(ع) با عمر سعد»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ «متن کامل تحلیل سروش محلاتی از ملاقات امام حسین(ع) با عمر سعد»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ رجبی دوانی، «مذاکره امام حسین(ع) و «عمر سعد» خطرناکترین تحریف واقعه کربلاست»، خبرگزاری تسنیم؛ «گفتوگوی امام حسین(ع) با عمرسعد؛ موعظه یا مذاکره؟/ نقدی بر سخنان سروش محلاتی»، خبرگزاری بین المللی قرآن ایکنا.
- ↑ جعفریان، «راهبردهای امام حسین (ع) در مراحل مختلف نهضت کربلا»، خبرگزاری تسنیم؛ مظاهری، «نقدی بر ادعای مذاکره امام حسین با عمر سعد»، سایت راسخون.
- ↑ طبری، تاریخ الرسل و الملوک، بیتا، ج۵، ص۴۱۵.
- ↑ شریفی و غفاری چراتی، «اصول مذاکره و توافق با دشمن از دیدگاه قرآن کریم و نهجالبلاغه»، ص۳.
- ↑ شریفی و غفاری چراتی، «اصول مذاکره و توافق با دشمن از دیدگاه قرآن کریم و نهجالبلاغه»، ص۴.
- ↑ عمید زنجانی، قواعد فقه، ۱۳۹۲ش، ج۳، ص۲۴.
- ↑ «سه راهبرد قرآنی مراجع تقلید در دیدار با عراقچی درباره مذاکره»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «سه راهبرد قرآنی مراجع تقلید در دیدار با عراقچی درباره مذاکره»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ سید رضی، نهجالبلاغه، ۱۳۷۹ش، ص۵۸۶.
- ↑ غرویان و کعبی، «مبانی فقهی و قرآنی مذاکره با آمریکا»، ص۱۰ ـ ۱۱.
- ↑ غرویان و کعبی، «مبانی فقهی و قرآنی مذاکره با آمریکا»، ص۹.
- ↑ «نگاهی به همه بدعهدیهای آمریکا در مذاکرات»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «ماجرای بدعهدی آمریکا در بیانیه الجزایر چه بود؟»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «نگاهی به همه بدعهدیهای آمریکا در مذاکرات»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «نگاهی به همه بدعهدیهای آمریکا در مذاکرات»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ غرایاق زندی، «رابطه ایران و آمریکا از دیدگاه امام خمینی»، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
- ↑ «واقعیتهای مذاکره ایران و آمریکا»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ «مراجع تقلید و علما درباره مذاکره به وزیر امورخارجه چه گفتند؟»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ «مراجع تقلید و علما درباره مذاکره به وزیر امورخارجه چه گفتند؟»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ نگاه کنید به: صفاتاج، ماجرای فلسطین و اسرائیل، ۱۳۸۱ش، ص۳۱۷-۳۳۱.
- ↑ «روند مذاکرات صلح خاورمیانه از ۱۹۶۷م تا کنون»، خبرگزاری بیبیسی فارسی.
- ↑ «ترامپ:معامله قرن طرحی برد-برد است؛ فلسطینیها کشور مستقل تشکیل میدهند»، خبرگزاری بیبیسی.
- ↑ «کمپ دیوید، معاهده ننگین»، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
- ↑ صلحمیرزائی، فلسطین از منظر حضرت آیتالله العظمی سید علی خامنهای، ۱۳۹۷ش، ص۴۸۷-۴۹۰.
- ↑ صلحمیرزائی، فلسطین از منظر حضرت آیتالله العظمی سید علی خامنهای، ۱۳۹۷ش، ص۴۹۹-۵۰۰.
- ↑ لطفاللهزادگان، تصویب قطعنامه ۵۹۸، ۱۳۸۷ش، ص۷۰۳.
- ↑ «چگونه اعتماد قذافی به مذاکره با آمریکا، لیبی را به ویرانه تبدیل کرد؟»، خبرگزاری مهر.
منابع
- ابنابیالحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهجالبلاغة، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، قاهره، دار إحیاء الكتب العربیة، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
- ابناثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۸۵ – ۱۳۸۶ / ۱۹۶۵ – ۱۹۶۶م.
- ابنهشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی سقا و دیگران، بیروت، دار المعرفة، بیتا.
- «ترامپ:معامله قرن طرحی برد-برد است؛ فلسطینیها کشور مستقل تشکیل میدهند»، خبرگزاری بیبیسی، تاریخ درج مطلب: ۸ بهمن ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۶ تیر ۱۴۰۴ش.
- جعفریان، رسول، «راهبردهای امام حسین (ع) در مراحل مختلف نهضت کربلا»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۴ تیر ۱۴۰۴ش.
- جلیلی، سعید، سیاست خارجی پیامبر(ص)، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- «چگونه اعتماد قذافی به مذاکره با آمریکا، لیبی را به ویرانه تبدیل کرد؟»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: ۲۰ بهمن ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ تیر ۱۴۰۴ش.
- «در میزگرد «مذاکره با دشمن در سیره اهل بیت» مطرح شد: معصومین(ع) هیچگاه روی اصول با دشمن مذاکره نمیکردند»، شفقنا، تاریخ انتشار: ۳۰ دی ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۵ تیر ۱۴۰۴ش.
- رجبی دوانی، محمدحسین، «مذاکره امام حسین(ع) و «عمر سعد» خطرناکترین تحریف واقعه کربلاست»، خبرگزاری تسنیم، ۲۴ مهر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۸ تیر ۱۴۰۴ش.
- «روند مذاکرات صلح خاورمیانه از ۱۹۶۷م تا کنون»، خبرگزاری بیبیسی فارسی، تاریخ درج مطلب: ۱ مرداد ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۷ تیر ۱۴۰۴ش.
- سجادی، سید عبدالقیوم، «ديپلماسى و رفتار سياسى در اسلام»، در فصلنامه علوم سیاسی، ج۲۰.
- «سه راهبرد قرآنی مراجع تقلید در دیدار با عراقچی درباره مذاکره»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: ۱۱ آذر ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۷ تیر ۱۴۰۴ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهجالبلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، مشهور، ۱۳۷۹ش.
- شریفی و غفاری چراتی، «اصول مذاکره و توافق با دشمن از دیدگاه قرآن کریم و نهجالبلاغه»،
- شیخ مفید، محمد بن محمد،الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، ۱۳۷۲ش.
- صفاتاج، مجید، ماجرای فلسطین و اسرائیل، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
- صلحمیرزائی، فلسطین از منظر حضرت آیتالله العظمی سید علی خامنهای، ۱۳۹۷ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، موسسه آلالبیت(ع) لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاريخ الطبری تاريخ الرسل والملوک وصله تاريخ الطبری، بیجا، بیتا.
- عمید زنجانی، عباسعلی، قواعد فقه، تهران، سمت، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- غرایاق زندی، داود، «رابطه ایران و آمریکا از دیدگاه امام خمینی»، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، تاریخ بازدید: ۲۹ تیر ۱۴۰۴ش.
- غرویان، محسن و عباس کعبی، «مبانی فقهی و قرآنی مذاکره با آمریکا»، در مجله معرفت، شماره ۵۸، مهر ۱۳۸۱ش.
- «قانون تصویب منشور ملل متحد که در سانفرانسیسکو به امضا رسیده است»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۸ تیر ۱۴۰۴ش.
- کبریا، محمدحسین، «اهمیت دیپلماسی در دفع شر»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۲۳ شهریور ۱۳۹۸ش.
- «کمپ دیوید، معاهده ننگین»، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، تاریخ انتشار: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۵ تیر ۱۴۰۴ش.
- «گفتوگوی امام حسین(ع) با عمرسعد؛ موعظه یا مذاکره؟/ نقدی بر سخنان سروش محلاتی»، خبرگزاری بین المللی قرآن ایکنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۴ تیر ۱۴۰۴ش.
- لطفاللهزادگان، علیرضا، تصویب قطعنامه ۵۹۸، تهران، مرکز اسناد دفاع مقدس، ۱۳۸۷ش.
- «ماجرای بدعهدی آمریکا در بیانیه الجزایر چه بود؟»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: ۵ آذر ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۴ تیر ۱۴۰۴ش.
- «متن کامل تحلیل سروش محلاتی از ملاقات امام حسین(ع) با عمر سعد»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ مهر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۴ تیر ۱۴۰۴ش.
- «مذاکـره با دشـمن از منظر آموزههای دینـی»، سایت کیهان، تاریخ انتشار: ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۲۵ تیر ۱۴۰۴ش.
- «مراجع تقلید و علما درباره مذاکره به وزیر امورخارجه چه گفتند؟»، خبرگزاری حوزه، تاریخ انتشار: ۱۹ آذر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۶ تیر ۱۴۰۴ش.
- موسوی، سید محمدعلی، «مذاکرات استراتژیک»، در فصلنامه پژوهشهای روابط بین الملل، شماره ۴، تابستان ۱۳۹۱ش.
- مظاهری، «نقدی بر ادعای مذاکره امام حسین با عمر سعد»، سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۳ تیر ۱۴۰۴ش.
- نصر بن مزاحم منقری، وقعة صفین، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی، ۱۳۶۳ش.
- «نگاهی به همه بدعهدیهای آمریکا در مذاکرات»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: ۱۴ اردیبهشت ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۲۵ تیر ۱۴۰۴ش.
- «واقعیتهای مذاکره ایران و آمریکا»، خبرگزاری حوزه، تاریخ انتشار: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۲۷ تیر ۱۴۰۴ش.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، چاپ افست قم، بیتا.